Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 15

[p. 28]

Boekbesprekingen

P.J. Buijnsters. Spectatoriale geschriften. Utrecht, HES, 1991. ISBN 90-6194-018-4. f 22,50

Gedurende de afgelopen 25 jaar heeft P.J. Buijnsters een aantal artikelen over spectatoriale geschriften gepubliceerd, en daarmee was hij een van de eersten in Nederland die de aandacht op dit vrijwel vergeten genre richtte. Nu heeft hij zijn onderzoeksresultaten bijeengevoegd en aangevuld in een boekje dat, zoals hij zelf opmerkt, ‘het eerste boek over dit onderwerp [is] sinds meer dan een eeuw!’ Hij verwijst daarmee naar het in 1872 uitgegeven boek van J. Hartog over hetzelfde onderwerp.

Na honderdtwintig jaar weer een boek over een genre dat kwantitatief sterk vertegenwoordigd was in de achttiende eeuw, en dat zelfs in de handboeken, op een paragraafje over Van Effen na, stelselmatig over het hoofd wordt gezien: dat werd inderdaad tijd. Bovendien ging de schaarse aandacht die er tot dusver aan werd besteed niet uit naar de periodieken om deszelfs wille, maar golden veeleer als informatiebron betreffende het sociale en culturele leven in de achttiende eeuw. Het boek van J. Hartog is hier een goed voorbeeld van, zoals al valt op te maken uit de ondertitel: ‘bijdrage tot de kennis van het huiselijk, maatschappelijk en kerkelijk leven onder ons volk, in de tweede helft der 18de eeuw’.

Buijnsters daarentegen wil met zijn boek de ‘fysiognomie’ van de spectator beschrijven: wat maakt een spectator tot een spectator? Daarbij komen tal van zaken aan bod: de wisselwerking tussen auteur en lezers: de fictieve figuur van de auteur; de spectatoriale genootschappen in hun favoriete setting, het koffiehuis; de veelheid aan literaire uitdrukkingsvormen waar de auteur zich van bedient: de ideologie van de middenweg, zoals die door vrijwel alle spectators gepredikt wordt. Dat het beeld, ondanks de veelheid aan aspecten die worden aangestipt, toch erg schetsmatig blijft, is waarschijnlijk in de eerste plaats te wijten aan het soort boek: een populair-wetenschappelijke uitgave, in begrijpelijk Nederlands en zonder lastige noten. Maar ik kreeg ook de indruk dat Buijnsters veel liever een boek over Van Effen had geschreven: veruit de meeste voorbeelden betreffende doelstellingen van de ‘spectatorschrijver’ en thema's en motieven in de Nederlandse spectators, zijn uit Van Effens Hollandsche Spectators of een van zijn vroegere Franse spectators geput.

En hieruit blijkt ook dat het boek van Buijnsters in meer met dat van Hartog overeenstemt, dan alleen in de keuze van de titel. Voor beiden geldt De Hollandsche Spectator van Justus van Effen als het (vroege) hoogtepunt in de enorme stroom spectatoriale geschriften die Nederland in de achttiende eeuw kende. In zijn soort is De Hollandsche Spectator wellicht alleen nog overtroffen door de fameuze Engelse Spectator van Steele en Addison. Het is dit tijdschrift dat internationaal als paradigma van het genre beschouwd wordt, en waaraan het dan ook zijn naam gegeven heeft. Wolfgang Martens gaat in zijn boek Botschaft der Tugend zelfs zo ver om de verwantschap met de Spectator een beslissend genre-kenmerk te noemen. Buijnsters gaat hierin mee, met als gevolg dat elk tijdschrift dat geen spectatoriaal genootschap, geen koffiehuis-bezoeken, geen fictieve spectator-figuur die een nauwe band met zijn lezers onderhoudt, geen brieven etc. bevat, geen spectator genoemd zou mogen worden. Zou men aan dit criterium strak de hand houden, dan is zelfs De Hollandsche Spectator geen spectator!

Ik geef een enigszins gechargeerd beeld, maar toch niet zonder grond. Mijn bezwaar tegen het boekje van Buijnsters geldt namelijk het niet-bespreken van wat hij de ‘satirische tijdschriften’ noemt. Het verschil tussen beide soorten teksten is klein, aldus Buijnsters, maar in één opzicht onoverbrugbaar: ‘Het onderscheid ligt in de gedragscode - enkele algemene, niet op personen gerichte hekeling - als ook in de morele boodschap die de spectators pretenderen te geven (vandaar hun Duitse benaming “Moralische Wochenschriften”). Bij de zuiver satirische weekbladen ontbreekt zo'n moralistische intentie ogenschijnlijk helemaal.’ Als representanten van deze ‘schimpbladen’ noemt hij Jacob Campo Weyerman, Willem van Swaanenburg en Hendrik Doedijns. De paradox van hun ‘uitsluiting’ laat zich aan de hand van elk van deze auteurs aantonen, maar ik zal me bepalen tot Hendrik Doedijns. Hem is (evenals Van Effen overigens, en vrijwel elk van de spectator- of satirisch tijdschrift-schrijvers in de eerste helft van de achttiende eeuw) regelmatig door critici verweten dat hij in zijn Haegse Mercurius niet met name genoemde,

[p. 29]

maar voor iedereen herkenbare personen zou aanvallen. Doedijns erkent regelmatig verzoeken (!) van die aard te hebben gekregen en er zelfs een paar maal gebruik van te hebben gemaakt, maar, zo voegt hij eraan toe, altijd met de bedoeling om het algemene in het bijzondere te hekelen. Na enkele maanden vraagt hij zijn lezers hem dergelijke verzoeken niet meer toe te sturen, omdat hij ze toch niet zal gebruiken. Dit verzoek moet hij in de loop der maanden nog enkele malen herhalen. Voorwaar, een prachtig staaltje van communicatie tussen lezer en schrijver. Toch kan Doedijns niet tot het gilde der spectator-schrijvers gerekend worden, omdat het ene criterium, (en is het niet het beschrijven van concrete personen, dan is het wel het obscene taalgebruik) blijkbaar zwaarder weegt dan het andere.

Ruim een eeuw geleden diskwalificeerde Hartog een aantal tijdschriften als ‘vuile blaadjes’, waarvan de auteurs (hij noemt Weyerman en N. Hoefnagel) terecht op water en brood waren gezet. Dit gebeurde op grond van ethische overwegingen, die in de negentiende eeuw nu eenmaal niet ongebruikelijk waren bij de beoordeling van literatuur. In de twintigste eeuw spelen dergelijke overwegingen geen rol meer, maar blijkt een grote groep tijdschriften opeens tot een ander ‘genre’ te behoren, terwijl ze zich toch dezelfde rol toemeten als de spectatoriale geschriften, namelijk die van censor morum. Het verschil ligt hem slechts in de toon die zij aanslaan.

Ik denk dat het tijdschriftenonderzoek erbij gebaat zou zijn, wanneer deze groep tijdschriften, die toch sterk aan de spectators verwant is, niet op voorhand uitgesloten zou worden. De criteria die Buijnsters opstelt om te bepalen of een tijdschrift al dan niet tot het spectatoriale genre gerekend mag worden, gelden in vele gevallen ook voor de ‘satirische’ tijdschriften. Natuurlijk voldoet geen van deze bladen volledig aan de criteria, maar dat geldt evenzeer voor de spectators.

Al met al is het niet te hopen dat we nog eens honderdtwintig jaar moeten wachten op een boek, dat het genre van de ‘moraliserende weekbladen’ nu eens wèl volledig beschrijft.

Rob Beentjes

Anneke Huisman, Johan Koppenol, Daer compt de Lotery met trommels en trompetten. Loterijen in de Nederlanden tot 1726. Hilversum, Verloren, 1991. Zeven Provinciën Reeks nr. 3. 125 pp. f 20,-.

Daer compt de lotery is een overvloedig geïllustreerd, uiterst informatief boek èn zo goedkoop dat men zich even het slachtoffer waant van een vergissing van de boekhandel ‘in uw voordeel’.

Op heldere wijze schetsen Anneke Huisman en Johan Koppenol de opkomst en verbreiding van de loterijcultuur in de Nederlanden. De ontwikkelingen worden gevolgd tot 1726, het jaar waarin met de stichting van de Generaliteitsloterij (voorloper van de Staatsloterij) een nieuw tijdperk ingeluid wordt.

In de geschiedenis van de loterijen in de Nederlanden wordt op treffende wijze de ontwikkeling van de Nederlandse cultuur als geheel weerspiegeld. De loterijcultuur komt in de Nederlanden het eerst tot bloei in Brugge, halverwege de vijftiende eeuw. Aanvankelijk worden in cultuurcentrum Brugge kennelijk lucratieve baantjes verloot, nadien gaat het om contanten en zilverwerk. Belangrijk voordeel van de zilveren bekers, waarvan er in het boek vele afgebeeld zijn, is dat ze tentoongesteld kunnen worden en de burgers tot meespelen kunnen verleiden.

In Brugge en elders - in de zestiende eeuw verspreidde de loterijrage zich snel - maken de loterijen deel uit van de stadscultuur. Dat verandert niet na 1585. Wel verplaatst het zwaartepunt van de loterijcultuur zich na de val van Antwerpen naar het Noorden, naar Zeeland en Holland. Bovendien neemt de reglementering toe: om te voorkomen dat loterijen, intussen zeer voordelige ondernemingen voor de stadskas, aan hun eigen succes te gronde gingen, mocht in de Nederlanden slechts één loterij tegelijk georganiseerd worden.

Speciale aandacht besteden de auteurs aan de Leidse loterij van 1596. Zeer gedetailleerd worden de voorbereidingen van die loterij beschreven. Om de animo te vergroten organiseerde Leiden zelfs een rederijkerswedstrijd. Centrale figuur daarbij was Jan van Hout, die zelf een Loterijspel bijdroeg. Publiciteit was een belangrijke voorwaarde om een loterij te doen slagen. Op het terrein van de reclame hoefde

[p. 30]

men de organisatoren van de loterijen - heuse voorvaders van Boorman - niets te leren.

In het hoofdstuk over de Leidse loterij en de rederijkers komt de relatie tussen loterij en literatuur het beste uit de verf. Het hoofdstuk over de loterijprosen - versjes, die na verloop van tijd de inleg begeleidden - is verrassend en informatief (‘zeer interessant’), maar het literaire belang wordt naar mijn idee overschat. De ‘prosen’ en prenten, opgenomen in 't Vermaaklyk Lottoneel (Leiden, 1705-1707), lijken me van groter betekenis. Over dat Lottoneel - en waarom het verscheen - zou ik graag meer vernemen. Nog belangwekkender zijn de loterijspelen.

In het voorlaatste hoofdstuk komt de centralisatie aan de orde. Die centralisatie mondde in 1726 uit in de stichting van de Generaliteitsloterij.

Naar aanleiding van het boek van Anneke Huisman en Johan Koppenol veroorloof ik me enkele opmerkingen.

Allereerst viel me bij de beschrijving van de loterijcultuur de gelijkenis met de windhandel van 1720 op. Ook bij de windhandel was een van de oorspronkelijke motieven de delging van schulden. John Law bedacht een fraai systeem om oude schuldbrieven te verruilen voor aandelen in nieuwe ondernemingen. Bij de windhandel valt evenzeer de prominente rol van de reclame op: de mensen moesten gek gemaakt worden om ze in een kleine kans op financieel voordeel te laten geloven. In het blijspel De verwarde hedendaagse loteryhandel van Gysbert Tysens - ‘Gedrukt in 't hoofd vol muizennesten [...] op 't eintje van 't lotery-jaar’ (1720 of 1721) - wordt de relatie tussen windhandel en loterijen expliciet gelegd. Weliswaar zijn loterijen lofwaardige ondernemingen - ‘De Loteryen zyn door onz' hoge Overigheden, Tot voordeel van den Staat, en 's lands gemeene nut, Met wysheid ingesteld’ -, maar ze zijn verworden tot handel en speculatie. Na de ‘Bubbelstorm’ hebben tal van lieden hun werkterrein verlegd naar de handel in loten, ‘die, na dat de wind van hun inbeelding zig verheft of verflaauwd, ryzen of dalen’. Het laatste woord is aan Anna, die de ‘handel met de Loten om profeit’ beschouwt als ‘'t overschot van de Actiedolligheid’.

Ook in Engeland werd zo'n relatie gezien: in 1721 vervaardigde William Hogarth voor een boekverkoper twee vergelijkbare gravures: The South Sea Bubble en The Lottery (zie David Bindman, Hogarth, London 1988, p. 14). De overeenkomstige opzet van de prenten suggereert een relatie tussen de windhandel en de loterijcultuur.

Een tweede opmerking geldt de illustratie op pagina 115 van het boek: een gravure, voorstellend de trekking van de Generaliteitsloterij in de Ridderzaal van het Binnenhof. Onder de afbeelding, gedateerd op circa 1750, staat een nauwelijks leesbaar gedicht van Robert Hennebo. Van de tentoonstelling Gheprint te Nijmegen herinner ik me een prent met een soortgelijke lay-out, voorstellend de boekverkoping op de ‘Zaal’, eveneens vergezeld van een vers van Hennebo. De verblijfplaats van de op p. 115 afgebeelde gravure is de Atlas van Stolk, de in Nijmegen getoonde prent (Hors Catalogue) bleek eigendom van een particulier, wiens identiteit mij bij navraag niet onthuld is. Beide prenten lijken me deel uit te maken van een interessante serie. In die onderneming had Hennebo een werkzaam aandeel. Beide prenten zullen vermoedelijk dateren van circa 1735.

Een andere belangrijke bron vormt het blijspel van Willem van der Hoeven, De belachchelyke lotery (1719), in tegenstelling tot het stuk van Tysens niet opgenomen in de literatuurlijst. Bij Van der Hoeven wordt de hele loterijcultuur op de hak genomen, met name het zotte ritueel van de trekking en de voorlezing van de bizarre ‘devyzen’.

Tenslotte: uit het werk van Weyerman zijn mij nauwelijks echo's van de loterijcultuur bekend. Alleen de dikke baron Syberg - naast Weyerman hoofdpersoon in de Leevensbyzonderheden - nam in het campement bij Oosterhout deel aan een loterij en hij liet de trekking ontaarden in een kloppartij.

Het boek dat Anneke Huisman en Johan Koppenol heeft de verdienste dat het op een heldere wijze een verwaarloosd deel van de cultuurgeschiedenis in beeld brengt en de samenhang met bekender geachte delen van de cultuurgeschiedenis demonstreert.

Peter Altena