Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 3

[p. 341]

[Nummer 33]

André Hanou
Gerth Schreiner

Enige tijd geleden, toen Morpheus klaarblijkelijk van het openbaar vervoer in de gemeente Amsterdam gebruik moest maken, zocht ik naar een boek om zijn komst af te wachten. Normaal benut ik daartoe de Koran: ongetwijfeld het meest slaapverwekkende werk uit de wereldlïteratuur (niet verbazend dat de heer Khomeiny zovelen zand in de ogen heeft weten te strooien). In dit geval echter was het een om ondervwijskundige redenen onder handbereik liggend deel van de Verzamelde Geschriften van Anton van Duikerken, waarin zich een essay over Poot bevond^1.. Nu was dit niet zó'n slechte keuze - men denke aan de hypnische aspekten van De Maen by Endymion (verder praten we maar niet) - maar ik moge bij dit voor de Mededelingen bestemde stukje volstaan met het feit dat ik tot mijn verbazing hierin de volgende zin tegenkwam:

‘Campo Weyerman - over wiens leven en werk binnenkort een monografie met bloemlezing het licht zal zien, vervaardigd door Gerth Schreiner - zag dus in Poot een bestrijder’.

Verrassing dus: een JCW-er avant-la-date (de tekst dateert uit 1939)? Een heel JCW-boek, een hele bloemlezing? Wat is daarvan geworden? Een cynische gedachte besloop mij: als dit ons niet bekend is, zal hij wel vroeg gestorven zijn, zoals méér JCW-adepten overkomen is. Zoiets als de vloek van Toet-ankh-Amon?

Toen ik echter op zoek ging naar gegevens omtrent deze Gerth Schreiner verging het cynisme mij schielijk. De hierna op het leven van Schreiner betrekking hebbende informatie is dan ook enigszins bedoeld als verlate hommage aan een betrekkelijk vroege student van de geschriften van Weyerman.

In eerste instantie vond ik in de Koninklijke Bibliotheek twee werken van Gerth Schreiner. De eerste (KB 897 C 15) was tot mijn verwondering in het duits: Die Republik der vierzehn Jahre. Bilthoven, De Gemeenschap, 1939. Tegenover de titelpagina bevindt zich een portret van de auteur, door Mies Blomsma, gedateerd februari 1939. Het Vorwort, gedateerd Amsterdam, mei 1938 maakt melding van het feit dat dit boek ver van het vaderland, Duitsland, geschreven is; dat zijn vrienden vermoord zijn of achter prikkeldraad zitten. In de tekst zelf zijn nog verschillende biografische gegevens te vinden: ‘Als wir 1908 am Darmstädter Ludwig-Georgs-Gymnasium unser Maturum machten [...]’ (p. 52); in de eerste oorlogsmaanden van W.O. I was Schreiner bij een vrijwilligersregiment ingedeeld (p. 117); in 1918 kwam hij na viereneenhalf jaar soldaat geweest te zijn thuis uit noordfrankrijk; hij woont dan in de proletariërsbuurt Oberbilk (P. 11); in 1933 komt hij naar Erkrath (p. 17); daarna werd hij door SA en SS van zijn bed gelicht en geslagen; hierna vluchtte hij met hulp van smokkelaars over de duitse grens (p. 22).

Een ander werk (KB 1128 D 94) is in buitengewoon goed en melodieus nederlands geschreven. Het is ‘Wij leven in Holland...’. Ingeleid door Anton van Duinkerken, geïllustreerd door Mies Blomsma. Amsterdam, H. Meulenhoff, z.j. Zilveren Wiekslagen.

Van Duinkerken vertelt in zijn inleiding, dat hij eind '35 door Halbo Kool werd opgebeld met het verzoek of hij een duitser te woord wilde staan die hem over Jan Janszoon Starter wilde spreken. Een uur later ontmoetten Van Duinkerken en Schreiner elkaar in een amsterdams koffiehuis: Schreiner bleek vier maanden Schutzhaft onder het Hitlerregime gehad te hebben; hij sprak hollands. ‘Hij was jeugdleider geweest, vervolgens journalist te

1. Poot en de Paus. Het artikel verscheen oorspronkelijk in 1939, in De Gemeenschap (no 3, maart, p. 120-140). Het citaat op p. 128.

[p. 342]

Düsseldorf en had een vooraanstaande plaats bekleed in de sociaaldemocratische arbeidersbeweging. Hij interesseerde zich voor het oude lied, had daarom in ballingschap Hollandsch geleerd en zich toegelegd op de studie van Starter’, waarover hij o.m. in De Gids van augustus 1936 publiceerde. Schreiner was ‘een schrijver van meer dan gewoon aanvoelingsvermogen, en meer dan gewoon beeldend talent’. Zij werden spoedig vrienden.

Op p. 8 opnieuw een portret (tekening) van Schreiner. In de tekst worden veel achttiende-eeuwse bronnen gebruikt bij zijn beschrijving van het nederlands volkskarakter. Hij is buitengewoon gecharmeerd van de schilder Cornelis Troost.

Met behulp van deze gegevens kon ik iets verder komen. Het zal duidelijk zijn, dat met de kennis van ‘1940’ in het achterhoofd, zich bij mij een bang vermoeden ontwikkelde: had een eerder aan de nazi's ontsnapte wel de oorlog kunnen overleven? Bij Hans Würzner, leider van het onderzoekcentrum van de leidse universiteit voor duitse emigrantenliteratuur in Nederland, vond ik in zijn werk Zur Deutschen Exilliteratur in den Niederlanden 1933-1940 (Amsterdam 1977) het volgende: ‘Ein Beispiel für die Literaturkritik ist Gerth Schreiner. Er war Journalist bei einer sozialdemokratischen Zeitung in Düsseldorf. Nach seiner Flucht nach Holland schrieb er regelmässig in verschiedenen Zeitschriften, u.a. in De gouden Winckel. 1939 veröffentlichte er bei “De Gemeenschap” in Bilthoven ein sehr interessanten Buch über die Literatur der Weimarer Republik: Die Republik der vierzehn Jahre. Er schrieb aber auch zwei holländische Bücher: Wij leven in Holland (1937) und Bezield bouwen (1939). Beim Einmarsch der deutschen Truppen beging er Selbstmord.’ (p. 21).

Nog andere gegevens zijn te vinden in het Lectuur-Repertorium S-Z III (Tweede en def. uitgave. Antwerpen 1954) van Joris Baers en Paul Hardy (dit is trouwens het enige lexicon waar ik tot nu toe Schreiner in tegengekomen ben; bij instanties als het Documentatiecentrum Ned. letterkunde in Den Haag en dergelijke is niets te vinden):

‘N. Ned. (Laubach, Oberhessen, Dtsld., 16-9-1892-1942?) Stud. 1908-'13 theologie, literatuur en kunstgesch. te Giessen, Greifswald, Berlijn en Heidelberg; genoot 1913-'14 praktische opleiding aan de toneelschool van het “Düsseldorfer Schauspielhaus”; was frontsoldaat 1914-'18 van 1918-'33 journalist, letterkundige en docent aan de Volkshogeschool te Düsseldorf; vestigde zich in 1933 als emigrant te Amsterdam, waar hij als journalist werkzaam was. Hij pleegde zelfmoord tijdens de Duitse bezetting. Schreef, in het Ned., over Holland prettige en vrij diepgaande beschouwingen [...]’.

Verder onderzoek leert dat er in diverse literaire bladen uit die tijd, in De Gemeenschap en dergelijke, artikelen van zijn hand te vinden zijn. Zo komt men ook op het spoor van een herdenkingsartikel door L.v.d. Land in het Critisch Bulletin van 1945, p. 61-63, waar als nieuwe zaken nog vermeld wordt, dat hij in maart 1933 wegens socialisme gearresteerd werd, en dat hij maanden later met zijn gezin naar Hollland is komen lópen. Hij werkte mee aan de Arbeiderspers, en schreef reportages voor ‘Wij’. Hier ook wordt een precieze datum van overlijden genoemd: ‘op 16 Mei 1940 beroofde hij zich in Blaricum van het leven’.

Onder dit artikel, op p. 63, staat een gedicht van Anthonie Donker, geschreven 1942 in de duitse gevangenis te Scheveningen: ‘In Memoriam - Mies Blomsma 16 Mei 1940’, waarin gezegd wordt dat ze ‘een nieuw leven op de hei aanvingen’.

Zoals uit eerder genoemde titels blijkt, illustreerde Mies Blomsma het werk van Schreiner. Ze zijn dus samen op de Gooise hei de dood ingegaan.

Een zoon van Gerth Schreiner woont nog in Amsterdam; ik heb hem telefonisch gesproken. Hij vertelde dat zijn vader in zijn jeugd geleden had onder een sterk theologisch gekleurde opvoeding; dat hij daarna wat libertijns geworden was, maar steeds onzeker bleef. Vóór zijn dood las hij bijvoorbeeld met liefde Eckehart. Zijn vader was drie keer getrouwd geweest. Als zoon uit een eerder huwelijk (zijn vader was gescheiden toen

[p. 343]

hij veertien jaar was) had hij weinig kontakt met zijn vader toen deze stierf; hij was zelf toen pas achttien.

Het laat zich imiddels wel raden waarom de arheid aan het werk over Weyerman geen vrucht heeft kunnen dragen. Twee minuten, voor Gerth Schreiner.