Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 2

De wandelende Jood III

Aan zijnen Heer, die vroeg en laat

Zijn graagte of met wat spek, ofwel met look verzaat?

‘Ho! puijks puijk. Tobbe Slobbe’, baarde dien aschverwige beschutsvoogd aller [f. 87] Roovers en Diefeggen, ‘want Moort na Diefstal, smaakt gelijk als een teug Bronswijker Mom op een end Hamburger Worst. Langs u bemiddeling ondervond die Fransche Kok de waarheijd van het spreekwoord, Waar ons Heer meel geeft, schopt de Duijvel den zak’.

Een piepjong Heksenwicht verrees zo luchtig van haar bouwvallig gestoelte, gelijk als een frische Wijfjeshaas zijn legerstee ontwipt: en alhoewel <bij> den Satan noch niet gedagvaard om rekenschap haarer bedrijven te geeven, deet zij toch zulks ongevraagd, niet eens beducht ‘van’ zich deswegens 's Meesters ongenade op den hals te ‘zullen’ haalen. Het scheen dat d*ie* mooie Toverpoes wist van nabij, hoe [-die] Prins der Schaduwen ‘doorgaans’ [-*....*] meer waterwand naar een jonge Serailpoes als naar een verlepte Sultane, welke hoedanigheijd[-en] hij gemeen heeft met zijn Geloofsgenoot den Keijzer der Ottomannen. Den oude dwaalende Hebreer stiet mij zachtjes tegens de elleboog, en luijsterde mij stilletjes, dat die jeugdige Toveres vrij sterk zweemde na de schoone Bezweerster Marianne, waar van Konstantijn de Renneville zulk een geloofwaardig Sprookje verhaald in zijn Roman de Bastille, dat hij maklijk tegens de Reijskronijk van Pinto kan opdraaien. Dit Toverkatje, in de wandeling genaamd Metje Huijkefaak, neeg zo manierlijk in 't opstaan als een Parijsche Gouvern[eur], belonkte haaren forssen Dwingeland met een paar tintelende blikken, en liet zich [f. 88] voorts aldus hooren.

'k Bekroop een beenderhuijs noch onlangs bij den nacht,

Met losontvlogtene en pikzwarte Heksentuijten,
Om op den Koster ('t past ons Gilde) te vrijbuijten,

Alwaar ik schenkels en ock tanden heb verkracht;

Vooral een bekkeneel uijt een der diepste holen

Gespit, waar in een vaale Pad

Vol jongen, als een Mol zo glad,

Zich rotsgewijze had verschoolen.

Noch stal ik, schoon met lijfsgevaar,

Van een verloofde Bruijd twee strengen Maagdehaair,
Min om de zeldzaamheijd, als wel om te betoonen,
Dat een doorneepe Heks het Outer zelf durft hoonen

Eens Wichelaars niet al te pluijs;

Want gij, geduchte Vorst, schuijld dikwils achter 't kruijs.

Wat denkje, Prins, van zulke sprongen?

Maar 'k heb ten eijnde noch mijn beste Lied gezongen,

Ik stoof den Toren op, en sloeg in 't Klokkenhuijs

Die Paapentrommel gantsch tot gruijs.

‘Ho! ho! Metje Huijkefaak’, bromde den Satan, ‘gij zijt een konstenaares uijt duijzend, en zult noch eens vroeg ofte laat werden gekast in een Romeijnsche lijkbus, en geplaatst op het hoog altaar van onze Hofkapel, om aldaar na verdienst den wierook optesnuijven aller welmeenende Tovenaars en Toveressen. Wat toch [f. 88^v] heeft den braave Joachim Donderbaard bedreeven’? vervolgde den geloofsonderzoeker van dat verduijveld Sanhedrin, spreekende tegens een Toverguijt, wiens handen zo gevleescht waaren gelijk als een paar brandhaaken, ‘want gij staat bij ons voor een Matadoor geboekt’.

[p. 173]

Op die vraag kamde dat bezield Spook zijn vingers uijt de war, verschikte voorts zijn gekliste maanen en overhangende wijnbraauwen met een paar havikspooten, en gromde toen de navolgende regels tusschen zijn tandelooze kieuwen.

Ik moorde jongst een Boerewicht,

Voor het een glimp zag van het licht

En voorts zonder kromme sprongen
Den nek des Vaders omgewrongen.

De Moer had mee dien gang gedaan

Maar 'k schrikte op 't kraaien van den haan.

‘Ho! ho! galmde den Prins der boldergeesten, ofwel het bloed schijnt verijst onder uw nagels, geliefde Joachim, echter berust er noch kracht in de zenuwen en peezen, gevolglijk konje noch lang duuren als een taaie quast voor uw geraamte werd opgeroepen bij de Stookebranden van onze houtmijt. Maar zeg ons eens, Susa Albeschik’, sprak dat schrikdier, *...(?)* wijzende op een duijfgrijze Bestemoer, zo verkreukt van tronie als den regenhoed van een Spaansche Douegna, zo krom gerugd als een boog van de ‘Tijber’ brug, en zo beschaafd als Koeke Marie in 't Duijvelshoek, ‘hoe toch bestierje de [f. 89] bezigheden der verliefde weerelt? Konje noch tamelijk het roer houden in Ciprias vaarwater; hebje noch de kneep fiks om het Stroo der Kloosternonnen te doen stuijven na den Amber der witte-Kanonnikken; en is 't u niet vergeeten Roosjes keurs vasttestrikken aan Kloris stokbeurs’?

Ik teeg voor dag en dauw aan 't rekken,

En taalde na het wit gebeent

Van groene Kikkers, in een Mierennest gespeent:

Noch, voor de Moer het kwam te lekken,

Na 't Uijtwas van een Veulens hoofd,

Een Wens bij Maro zelf geloofd,

Op 't hoogst te zijn bevoegd tot ritse Minnedranken,

Meer dan den Scincus, op de banken

Van Merops met veel vlijt vergaart,

En in geen Theriak gespaart.

Hier is 't Sigillum Salomonis:

De Radices Satijrionis;

De geijle Wortels van de Eringgium, voorwaar een krachtig ding

Dat de Cantharides vertrotst, ja zelfs die drooguen,
Waar op den Apoteek zo trotslijk komt te boogen.
Noch tot een toemaat brak ik een Pastoor den bek,
Die veels te na kwam om en bij het traalihek

Van Vestas zachte Kloosterdieren,

Welke altoos om een hoek of kant

Met deeze en geene Lanterfant,

Bij faut van een Prelaat of Monnik tierelieren.

[f. 89^v] ‘Ho! ho! beezige Susa, dat lijkt er [na] Heksenkind zonder weerga’! tierde, gilde en baarde den Satan: een bewijs, dat die booswicht zich niet mindervermaakte in 't aanhooren van Schemstukken, als zijn Slaaven en Slaavinnen groeien en bloeien in alles quaads te bedrijven. ‘A sa, mijn Lievelingen’ vervolgde hij op een meer bezaadigde toon, ‘[-*...*] ‘galmd’ nu [-*..*] luijdskeels [-*..*] vrolijke Litanie uwer roemwaardige bedrijven, en zijt verzekerd, dat als wanneer de Maatschappij der Tovenaars en Toveressen het gezang opheft, de Hel het Koor zal uijtmaaken’.

*

NB. Waar in de tekst het begrip Nijl voorkomt, moet het gelezen worden als Uijl.

*

[p. 174]

Tijd. - Er zijn verschillende mogelijkheden de Wandelende Jood ná 1715 te dateren. 1. De beginsoène speelt zich af in Rotterdam, waar de auteur ‘onder de Boompjes’ (straatnaam) wandelt. Dit kan in verband gebracht worden met Weyermans verblijf ± 1720 in die stad.

2. P. 159 komt La Lauze voor. Volgens mevr. Sierman (specialiste kermistoneel) komt deze figuur vóór 1722 in Nederland niet voor.

3. De baron van Syberg wordt genoemd. Volgens JCW's Leevens byzonderheden van Syberg (Utrecht 1733) maakte hij met deze figuur kennis op 8 november 1731 (p. 22). Dit sluit natuurlijk niet uit dat JCW eerder van hem gehoord had.

4. Op p. 167 wordt Voltaire duchtig aan de oren getrokken (JCW is trouwens nogal afkerig van zijn franse collega. In zijn Leevens-byzonderheden van Arminius, p. 157-161 beschrijft hij met duidelijk genoegen een aan Voltaire wegens een liefdesaffaire uitgedeeld pak slaag) en verschillende van diens werken genoemd: de Henriade (=1723-28), de berijmde Tempel der glori (die ik niet zo gauw heb kunnen traceren) en de Zendbrief aan Urania; dit laatste wordt door G. Bengesco. Voltaire. Bibliographie de ses oeuvres I (Paris 1882-1885, p. 160) op 1733 gedateerd (=Epitre à Uranie; er zijn overigens wel problemen met die datering.

5. P. 169 wordt een slag bij Fontenoi genoemd. Is dit de bekende slag uit 1745? Hier werden de geallieerde engelsen, oostenrijkers en nederlanders door de fransen verslagen. Als er geen andere treffens bij dit dorpje in Henegouwen te vinden zijn, zou dit impliceren dat we met een gevangeniswerkstuk van JCW te maken hebben, en met een van zijn laatste produkten. Het allerlaatste? Het zou ook betekenen dat hij naast zijn religieuze pamfletten rustig doorgegaan is, dat de vos nog steeds streken uithaalt, en dat we wel eens zouden kunnen gaan speuren naar teksten waar de naam JCW níet op geafficheerd is.

Thema. - In het thema van de wandelende jood dient men niets antisemitisch te zoeken. Er is natuurlijk bij dat thema een min of meer antijoodse, christelijke traditie, betrekking hebbend op de man die Christus tijdens zijn kruisgang niet wilde helpen en daarom tot eeuwige omzwerving veroordeeld werd. Er is echter ook een andere traditie, waarbij deze man of geest een prometheische, faustische figuur is: iemand die de geheimen van de natuur, van het heelal wel ontsluiten, en daardoor in konflikt komt met god of noodlot. Zie Jos. J. Gielen. De wandelende jood. Amsterdam 1931. Bij deze laatste traditie sluit JCW kennelijk aan: op p. 160 wordt onze wandelaar de ‘demon van Bodin’ etc. etc. genoemd, en in verband gebracht met figuren die alle, via alchimisctische weg of anderszins, probeerden door te dringen tot de diepste geheimen van het bestaan. Deze bemoeienis met arcana komt hier en daar ook duidelijk tot uitdrukking in de beschrijving van de heksensabbat, waar de heksen hun bezigheden memoreren. Op zichzelf kan men ook hier weer JCW's belangstelling voor de hermetische kennis terugvinden.

Opmerking. - Vergeleken met het eerder in de Med. verschenen handschrift van een bruiloftsdicht, zijn er hier in het manuskript nauwelijks korrokties: is dit een indicatie voor de snelheid en vanzelfsprekendheid, waarmee JCW's proza ontstond?