Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 23

[p. 17]

Henri van Daele en Cyriel Buysse: Uzeke/Euzeke
uitgegeven met een inleiding en woordverklaringen
door Anne Marie Musschoot

Inleiding: van Euzeke tot Uzeke

In de ‘Inleiding’ bij deel 6 van het Verzameld werk wordt vermeld dat de roman Levensleer, geschreven door Cyriel Buysse samen met zijn tante Virginie Loveling (1907 in Groot Nederland, in boekvorm verschenen in 1912), voor het toneel werd bewerkt en opgevoerd als Euzeke. Hierbij noteerden we verder: ‘Het is voorlopig nog niet uitgemaakt of de bewerking van deze roman al dan niet een initiatief is geweest van Henri van Daele, zelf auteur van toneelstukken in Gents dialect en leider van het Gentse volkstoneel in de Minardschouwburg.’ Volgens een bericht in de Gazet van Gent van 7-8 augustus 1922 naar aanleiding van de opvoering in de Koninklijke Nederlandse Schouwburg op zondag 7 augustus, werd Uzeke aan het publiek voorgesteld als ‘toneelspel in vier bedrijven door Cyriel Buysse en Henri van Daele, naar den roman “Levensleer” van Virginie Loveling en Cyriel Buysse’. Bij de titel Uzeke plaatsten we in onze ‘Inleiding’ (p. XLV) een ‘sic’: in het (onvolledig) bewaarde handschrift (A.M.V.C.-Letterenhuis) was de titel van het stuk immers ‘Euzeke’ en de titel in de Gazet van Gent leek dus een vergissing.

In al die onvolledigheid kan nu enige helderheid worden gebracht omdat we het bewaarde handschrift en het eveneens bewaarde typoscript van de toneelbewerking naast elkaar konden leggen. Eenvoudig samengevat komt het hierop neer: Buysse heeft wel degelijk zelf een toneelbewerking gemaakt van Levensleer. Het manuscript is bijna volledig bewaard; alleen het eerste van de vier bedrijven is onvolledig. Maar het manuscript is een niet overal even goed te ontcijferen kladhandschrift. Daarnaast beschikken we over het typoscript van een bewerking van Henri van Daele in het Gentse dialect, waarbij, zoals in het typoscript zelf is aangegeven, het tweede bedrijf

[p. 18]

helemaal van de hand van Buysse is, met dien verstande dat Van Daele ook hier de tekst van Buysse nog verder blijkt te hebben ‘vergentst’. Maar de hele enscenering van dit tweede bedrijf is wel degelijk van Buysse. Voor de overige bedrijven (I, III en IV) is Van Daele zijn eigen weg gegaan en die weg wijkt heel sterk af van de bewerking door Buysse. De tekst die hierna wordt uitgegeven is de toneelbewerking van Levensleer door Henri van Daele, waarbij het tweede bedrijf een ‘vergentsing’ is van Buysses bewerking van dezelfde roman. Van Daele heeft van Buysses Euzeke een eigen Uzeke gemaakt, mét vele sporen van Buysse.

Het typoscript dat als basis diende voor de hierna volgende editie is afkomstig uit de nalatenschap van Henri van Daele en was in het bezit van mevr. Henriette van Daele (geboren Piens), de natuurlijke dochter van de auteur. De tekst werd destijds (wanneer is niet precies te achterhalen) geschonken aan prof. A. van Elslander, van 1982 tot zijn dood in 1999 voorzitter van het Cyriel Buysse Genootschap. Op de kaft van het typoscript vinden we deze notitie: Uzeke. 28. Naar Levensleer van Cyriel Buysse en Virginie Loveling voor tooneel bewerkt door Henri Van Daele (2e Bedrijf door [over door heen geschreven: van] Cyriel Buysse. Het cijfer 28 naast de titel is een classificatie voor persoonlijk gebruik van de auteur Henri van Daele (1877-1957), die aan het begin van de twintigste eeuw en vooral na de Eerste Wereldoorlog de onbetwiste nummer één werd van het Gentse volkstoneel en zijn stukken, oorspronkelijk ook veel revues, ‘aan de lopende band’ schreef. Na de oorlog werd zijn rol overgenomen door Leo Wageneire en Henri Bruyneel, nog later door de nog steeds populaire Romain Deconinck. Intussen heeft ook Van Daele een eigen ‘fankring’ die zijn erfenis levendig houdt door een Henri Van Daele Award uit te reiken voor de promotie van volkstoneel. De voorzitter van deze ‘Van Daele compagnie’ is de heer Willy Everaert, ‘conservator van het oeuvre van de Auteur Henri Van Daele’, die sinds 1993 een uitgebreide documentatie over Van Daele en het volkstoneel in Gent heeft aangelegd. Bij deze documentatie is nog een ander typoscript van Van Daeles bewerking van Levensleer voorhanden, maar dit is een verder herschreven en bewerkte versie van het werk door regisseur Lea van Volsen. Meer informatie over Van Daele is te vinden in de (onuitgegeven) licentieverhandeling van Kurt van de Moere, Het volkstoneel van Henri van Daele, Rijksuniversiteit Gent 1991 (promotor Prof. dr. J. van Schoor), waarin 57 toneelstukken worden geregistreerd.

[p. 19]

De verschillen tussen de oorspronkelijke toneelbewerkingen van Levensleer door Buysse zelf en de bewerking door Van Daele zijn aanzienlijk. Het meest in het oog springend is de keuze van de taferelen en de situering: Buysse koos voor een bewerking van enkele scènes die rechtstreeks aansluiten bij de roman en situeert het gebeuren ook bij Madame Verpoest thuis. Van Daele haalt het gebeuren helemaal naar Euzeke toe en situeert het verhaal in het ‘poortje’ of de cité in de Gentse Brandstraat (een zijstraat van de Oude Houtlei) waar Euzeke woont. De situering in het ‘poortje’ is op zich ai een kenmerk van het volkstoneel van Van Daele. Opmerkelijk is dan weer dat het sterk ironiserende gebruik van het Gents-Frans of Frans-Gents dat teruggaat op een verzameling uitspraken die Virginie Loveling had aangelegd, in de bewerking van Van Daele nagenoeg helemaal verdwenen is. Verder kunnen we hier nog signaleren dat Buysse in zijn bewerking het volledige derde bedrijf heeft gesitueerd in de directe omgeving van de dames van lichte zeden bij wie de carnavalgangers terechtkomen, wat enkele pikante scènes oplevert. Bij alle verschillen blijft de hoofdlijn echter dezelfde als in de roman: het arme naaistertje Euzeke/Uzeke wordt zwanger gemaakt door een van de zonen van Madame Verpoest bij wie ze komt werken; Euzeke/Uzeke wordt aanvankelijk verstoten maar de jongelui houden zielsveel van elkaar en zullen uiteindelijk trouwen.

Een uitgebreide vergelijking tussen en publicatie van beide bewerkingen is vanwege de omvang van de stukken niet mogelijk in één aflevering van de Mededelingen. Een poging tot reconstructie van Buysses bewerking, die niet alleen onvolledig is overgeleverd maar zoals gezegd ook een moeilijk leesbare versie is in kladhandschrift, moet dus worden uitgesteld tot een volgende aflevering. Daar kan ook nog worden ingegaan op de roman Levensleer zelf, en op de intrigerende rolverdeling bij het respectievelijke aandeel van de auteurs Virginie Loveling en Cyriel Buysse. Ook hierover is nog handschriftelijk materiaal voorhanden, opgedoken in de nalatenschap A. van Elslander, dat nog niet eerder werd onderzocht.

[p. 20]

Tekstverantwoording

De indeling in tonelen en de regieaanwijzingen werden eenvormig gemaakt. Ook de leestekens werden stilzwijgend aangepast (meestal: toegevoegd) met het oog op de uniformiteit van het tekstbeeld.

Evidente zetfouten en andere onduidelijkheden werden tussen rechte haken in de tekst gecorrigeerd.