Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 18

[p. 93]

De zakelijke verankering van Cyriel Buysse in Nevele
door Anne Marie Musschoot

De onwaardeerlijke heemkundige Antoine Janssens (1922-1996), stichter van het bekende museum Rietgaverstede te Nevele, heeft niet alleen vele handschriften van Buysse van de fatale vernieling gered, hij heeft in zijn museum ook tal van voorwerpen en documenten bewaard in verband met de fabriek Buysse-Loveling. Antoine Janssens heeft over deze cichoreifabriek bovendien een interessant artikel geschreven, gepubliceerd in de reeks ‘Industrieel erfgoed’ (nr. VIII) in Het Land van Nevele, het driemaandelijks tijdschrift van de gelijknamige heemkundige kring.⁽¹⁾

Naar aanleiding van de herdenkingsactiviteiten rond 140 jaar Buysse in Nevele en directe omgeving, en heel in het bijzonder aansluitend bij de opening van de tentoonstelling rond Buysses Nevelse periode, in de nieuwe openbare bibliotheek in Landegem, leek het me zinvol even stil te staan bij de zakelijke verankering van Buysse in Nevele. Ik zal daarbij dankbaar gebruik maken van de zojuist genoemde bijdrage van Antoine Janssens, maar ook van een uitvoerige nota ‘Cyriel Buysse: twintig jaar bestuurder van de firma Buysse-Loveling te Nevele (1913-1932)’, opgemaakt door de heer Jan Hoeckman, specialist fiscalist en penningmeester van het Cyriel Buysse Genootschap. De nota wordt hierna integraal gepubliceerd.

Uit de biografie van Cyriel Buysse is bekend dat de fabriek van zijn vader een grote rol heeft gespeeld in zijn leven; hij was immers voorbestemd om zijn vader op te volgen, maar heeft al vroeg een

(1) A. Janssens, ‘Industrieel erfgoed (VIII): De cichoreifabriek Buysse-Loveling te Nevele’, in Het Land van Nevele, jg. XVIII, afl. 2, juni 1987, p. 69-103. Veel materiaal is inderdaad ook verloren gegaan. Biograaf Joris van Parys wees mij erop dat Georges Boone, een van de zonen van Alfons Boone, Buysses tuinman in Afsnee, Antoine Janssens is komen halen op het moment dat de zolder van het huis in Nevele werd ‘schoongemaakt’. Er kon toen alleen nog een haastige selectie worden gemaakt.

[p. 94]

andere, artistieke weg ingeslagen, wat de zo al gespannen verhouding met de strenge vader uiteraard extra moeilijk heeft gemaakt. Ook in het werk van de schrijver zijn tal van sporen te vinden van de fabriek, waarbij hij steeds op enigerlei wijze betrokken is geweest, hoewel hij zijn vader nadrukkelijk niet wenste op te volgen. De laatste twintig jaar van zijn leven is hij ironischerwijze zelfs medebeheerder geweest, zodat hij er ook inkomsten van genoot.

Cyriel Buysse, de oudste zoon in het gezin Louis Buysse-Pauline Loveling, was dus voorbestemd om zakenman te worden. Vader Louis was aanvankelijk schoenmaker, maar op de huwelijksakte van 1858 wordt hij al ‘fabrikant van ameldonk’ (van het Franse ‘amidon’, stijfsel) genoemd. Zijn werkzaamheden als stijfselfabrikant had vader Louis Buysse gestart in 1856; 1856 is dus de begindatum van het familiebedrijf, dat inderdaad in 1956 uitgebreid zijn honderdste verjaardag heeft gevierd. Het bedrijf was oorspronkelijk gelegen in de St.-Jansstraat; het verhuisde in 1862 naar een groter perceel aan de overkant in dezelfde straat, waarbij vader Buysse machtiging vroeg en kreeg om ook een cichoreibranderij en -drogerij op te richten. In 1865 - Cyriel was dan zes jaar oud - verhuisden familie en bedrijf naar de Tieltstraat, nu Cyriel Buyssestraat genoemd, waarna de fabriek verschillende fasen van uitbreiding, verbouwingen en mechanisering heeft gekend. In 1872 is de fabriek al uitgegroeid tot een toonaangevend bedrijf, schrijft Antoine Janssens. Vader Louis Buysse was inmiddels de gemeentepolitiek ingestapt. Hij werd liberaal gemeenteraadslid in 1869 en schepen in 1870. Een paar jaar later, in 1878, vinden we ook zoon Cyriel terug op de gemeente, maar dan wel als kantoorklerk. Cyriel bleef bediende bij de burgerlijke stand tot december 1884. Na de verkiezingsnederlaag van de liberalen zowel op het nationale vlak als tijdens de gemeenteraadsverkiezingen kreeg Nevele vanaf begin 1885 opnieuw een homogeen katholiek bestuur, met als burgemeester Leonce Mulle de Terschueren. Het nieuwe gemeentebestuur werd door de schalkse jonge Cyriel gehekeld in vijf hilarische, satirische verslagen, die anoniem werden verspreid. Vader Buysse vond ze - volgens een later getuigenis van Cyriel zelf - aanvankelijk zeer geestig, tot hem ter ore kwam dat zijn zoon de auteur was. Toen was de pret voorbij. Het is wellicht slechts één van de vele conflicten die er zijn geweest tussen de zoon en de autoritaire vader, maar het is wel tekenend voor het feit dat zoon Cyriel strenger werd beoordeeld dan anderen en op weinig

[p. 95]

waardering kon rekenen. Literaire en artistieke ambities waren voor de vader uit den boze: men kon er geen geld mee verdienen, meende hij. Maar het onheil was algauw geschied: Cyriel debuteerde officieel (zij het nog anoniem geïntroduceerd) in september 1885 in de Gentse liberale krant Het Volksbelang, met het verhaal ‘Het erfdeel van Onkel Baptiste’, hierbij gesteund door een aanbeveling van zijn tante Virginie Loveling, jongere zus van zijn moeder Pauline.⁽²⁾

Toch had vader Buysse kordate pogingen ondernomen om zijn zoon tot zakenman op te leiden. Toen Cyriel op zestienjarige leeftijd zijn middelbare studies aan het Gentse atheneum voortijdig had afgebroken (hij werd van school gehaald omdat zijn resultaten zo slecht waren) werd hij, helemaal tegen zijn zin, tewerkgesteld in de fabriek ‘met de arbeiders, gelijk de arbeiders’, zoals hij heeft getuigd in een latere brief aan Paul Wynants.⁽³⁾ Het werk was geen sinecure, blijkt verder: ‘Vroeg opstaan, vóór 7 uur in de fabriek tot 12; en weer in de fabriek of op 't bureau van 1 tot 7. Ik leerde er al de verschillende vakken. Ik kan een stoommachine drijven, lijn- en raapkoeken maken, graan malen, zaad en haver cylindreeren. Ik kan ook cichorei-wortels droogen: de zwaarste en meest uitputtende arbeid dien ik ken - Ik werd physiek heel sterk.’

Dat zoon Cyriel moest werken ‘met de arbeiders, gelijk de arbeiders’ is allerminst overdreven: hij heeft het lot van de arbeider in zijn vaders fabriek lijfelijk ondergaan en direct getuigend beschreven in ‘Een levensdroom’, een verhaal waarop ik zo meteen terugkom. Ook de uren kloppen. Bij Antoine Janssens lezen we (p. 91):

‘De werktijd in de fabriek begon voor de Eerste Wereldoorlog 's morgens vroeg van 6 uur tot 12 uur en 's namiddags van 13 uur tot 19 uur.

Dus 12 uur daags, min een uur eettijd. Later werd dit nog 10 uur per dag’.

Cyriel kende dus nog een regime van ten minste 11 uur werken per dag.

(2) De tekst, met de identificatie van Virginie Loveling als de auteur van de introductie, is te vinden in het herdenkingsalbum Cyriel Buysse 1859-1932, Gent, Herdenkingscomité Cyriel Buysse, 1982, p. 20.

(3) Brief van 7 april 1930, bewaard in UBG; geciteerd in album Cyriel Buysse 1859-1932, p. 15.

[p. 96]

Over het loon van de werklui schrijft Janssens verder: ‘Een pas aangeworven werkman verdiende vóór 1913 10 centiem per dag. Eens volleerd bedroeg de vergoeding 70 à 80 centiem tot 1 frank per dag [...] De betaling gebeurde om de twee weken. Bij iedere betaling kreeg elke werknemer een pak cichorei.’ Of Cyriel op dezelfde manier betaald werd en zijn pak cichorei kreeg weten wij niet. Wel mogen we veronderstellen dat hij gezwoegd heeft.⁽⁴⁾ Lees maar de bladzijden uit ‘Een levensdroom’ waarin Buysse beschrijft hoe een arbeider met zijn zoon in de vroege ochtend de herkenbare fabriek - hier als mijnheer Stevens' ‘grote betendrogerij’ - binnentreden ‘door een reusachtige wagenpoort, hoog als de ingang van een kathedraal’, en via het ‘snijkot’ waar de hakmolen staat en waar de voorraad bieten klaar ligt, naar de drooghaard (de eest of de ast) gaan. Het werk wordt zo beschreven:

De werklieden, met hun achten, stonden gerangschikt op korte afstand van elkaar, op één rij, in de richting van de lengte der droogplaats. Door een krachtige duw van de beide handen drukten zij hun brede schop in de dikke laag gehakte beten, en, met een wrong der lendenen, begeleid door een stoot van de rechterknie, hieven zij uit de laag een overstromend schopvol op, keerden het om. En regelmatig, met een vlugge, gelijkmatige, gecadanseerde beweging, gingen zij zo voort, tot aan het uiteinde van de droogplaats.
Dit was zoveel zij konden. Naarmate zij hijgend, stikkend, druipend van het zweet aan de achterwand kwamen, vlogen zij naar het open venster in de gevel, staken woest het hoofd buiten, slorpten gulzig, onstuimig, een slok koude, verkwikkende lucht in. Zij toefden daar een ogenblik, de ogen uitgezet, 't gelaat vuurrood, hun mond, hun haar, hun klederen, geheel hun lichaam dampend in de kille buitenlucht. Dan duikelden zij in het dampbad terug, keerden, de breedte van hun schop, waarvan zij, om hem sterker vast te houden, de steel met hun zakdoek omwonden, een tweede laag om, geraakten uitgeput, met reutelende adem, aan het venster in de

(4) Er zijn andere bronnen volgens welke hij tijdens de werkuren gewoon op kantoor zat en schreef voor zichzelf.

[p. 97]

andere gevel, smakten er opnieuw, met wilde graagte, een slok verse, frisse lucht in.
Zo gingen zij voort tot al de beten van de droogplaats waren omgekeerd. En naarmate zij zwoegden, zweetten, stikten zij steeds vervaarlijker in de hete, steeds dikkende damp van de omgewoelde beten. Weldra ontwaarden zij elkanders gestalte niet meer; de lantaren aan de balk had de verdofte glans van een verre nevelster; zij zagen enkel, bij elke heffing, onder hun stalen schop, dwars door de ontblote, doorzichtige tegels, de vreselijke ovens laaien, beneden in de kuil.
Zo geraakten zij toch aan het einde van hun schrikkelijke Golgotha. De voorman haakte de lantaren af, de anderen sloten deuren en vensters, en één voor één stegen zij 't trapje af, doornat, dampend als kwamen zij uit kokend water, het aangezicht stuiptrekkend, de ogen uitpuilend, met open monden smakkend naar hun adem, als vissen die men uit het water heeft gehaald. Zij daalden weer in de kuil, hun schop na zich slepend; zij pookten, met lange ijzeren roeden, de vreselijke vuren op en staken die weer proppensvol met cokes. Dan deden zij hun drijvend goed uit en trokken hun andere kleren aan. En afgemat, uitgeput, vernield, zakten zij, tussen de zijbeuken, op stapels oude balen ter ruste. (VW4, p. 518-519)

En zo gaat het nog even verder; de mannen voltooien binnen de twee uren een volledige cyclus van beten hakken en keren, zo de hele dag door. Het is een bladzijde die ik graag even naast een passage uit de bekende novelle ‘Leven en dood in den ast’ van Stijn Streuvels wil leggen, uit de bundel Werkmensen (1926). Buysses ‘Een levensdroom’ werd opgenomen in Uit Vlaanderen (1899) en werd dus meer dan 25 jaar eerder geschreven. Beiden beschrijven hetzelfde, maar hebben duidelijk een andere visie op het arbeidsproces en op de mens die het uitvoert. Bij Streuvels, die vooral de nadruk legt op de kleinheid en de nietigheid van de mens, wordt het gelijkmatig zich herhalende ritueel van het werk beschreven, waaraan hij beschouwingen vastknoopt over de eindeloze herhaling der dingen:

Zonder toeven of verpoozen, ononderbroken, gehaast, vordert het werk in eenbaarlijk herhalen derzelfde beweging, het een door 't ander in gang gehouden, voortgestuwd, zonder zicht-

[p. 98]

baar doel of uitkomst, oneindig, streng en onmeedoogend gelijk de wanhopig gispende regen, 't lijfelijk blazen van den wind, de onafzienbare grauwheid der wolkenvracht die loodzwaar over de wereld weegt. Aan 't derve gelaat van den dag is de gang der uren niet te onderscheiden, - alle dagen der week zijn eender van uitzicht, vervuld met 't zelfde weerkeerend werk.⁽⁵⁾

Streuvels beklemtoont dus de uitzichtloosheid van dit werkende leven, het ‘herhalen en herdoen’, het ‘arbeiden ten ondomme’ dat zich in eeuwige cycli herhaalt zoals de sombere, dreigende en gispende natuur. De nietigheid van de mens en de zinloosheid van het leven worden bij Streuvels afgemeten aan de kosmos en aan de natuurelementen. In het verdere verloop van zijn verhaal laat Streuvels de arbeiders wegdommelen in een soort dagdroom. Buysse wijst op dezelfde gelijkmatige, gecadanseerde beweging van het werk, maar hij beklemtoont vooral het fysiek uitputtende van deze ruwe, slafelijke arbeid. Hij knoopt er geen veralgemenende filosofische beschouwingen aan vast over de zinloosheid van ‘het vullen van een vat zonder bodem’, maar tekent de mens regelrecht als een ‘lastdier’, hierbij zijn lot direct aanklagend.

Het is duidelijk dat de sociale bewogenheid van Buysse, zijn betrokkenheid bij het lot van de arme, uitgebuite arbeider, indien niet is geïnspireerd door eigen ervaring, dan toch in ieder geval is ontstaan door directe waarneming. Buysse was inderdaad geen theoreticus, maar een gevoelsmens die in Nevele, in de fabriek, naast de kleine man had gestaan.

Een andere fase van het werk in de cichoreifabriek, het helse lossen en laden van de bieten, heeft Buysse beschreven in het verhaal ‘Grueten Broos’, dat grotere bekendheid heeft gekregen dan ‘Een levensdroom’ omdat het werd verfilmd. Nog bekender wellicht is dat Buysse in zijn sterk autobiografische roman Zoals het was..., zij het dan met een iets grotere afstandelijkheid die gegroeid is in de loop van de jaren - de roman dateert van 1921 - een iets milder portret van het leven in de fabriek van zijn vader heeft opgehangen. De sfeer en de gedetailleerde beschrijvingen doen in ieder geval zeer

(5) Stijn Streuvels, Werkmenschen, Amsterdam, Veen, 1926, p. 132.

[p. 99]

authentiek aan; de autobiografie is er ook nauwelijks verhuld. De jonge Cyriel treedt er op als hoofdpersonage onder de naam Triphon, dat is inderdaaad de bijnaam waarmee zijn tantes Loveling hem in zijn jeugd bedachten, en ook de amoureuze perikelen waarin hij verwikkeld geraakt met de mooie, twintigjarige Siednie, de ‘schoonheid van de fabriek’ en de bloem van het ‘vrouwvolkskot’ zoals de afdeling heet waarin de vrouwen werden afgezonderd, worden met heel veel sympathie en inlevingsvermogen beschreven.

De vaderfiguur heeft de niet mis te verstane naam meneer De Beule gekregen en ook de zachtere ‘madam’ De Beule vertoont onmiskenbare trekjes van moeder Pauline Loveling. In de roman wordt de ontluikende liefde tussen de directeurszoon en de arbeidster getekend tegen de achtergrond van het ontwakende sociale bewustzijn van de fabrieksarbeiders, met een verwijzing naar de werkstakingen in de grote stad, toen duizenden arbeiders op straat kwamen, met rode vlaggen en oproerige gezangen, waarin ze dreigend ‘Brood of Dood’ eisten.

Buysse verwijst hier, zoals hij ook al in andere werken heeft gedaan, naar de sociale onrust van de winter 1885-1886 en de daaropvolgende ‘rode lente’ van 1886 in Gent, waarbij hij nogmaals een portret tekent van Anseele, de chef of aanvoerder der socialisten, die in het dorp van De Beules olieslagerij en graanmaalderij een ophefmakende openlucht-meeting komt houden. Ook in deze roman wordt het werk in de fabriek, dat klokslag zes in de ochtend begint, uitgebreid en zeer visueel in beeld gebracht, maar hier hebben de helse machines al hun tirannieke overmacht op de spierkracht doen gelden. De sfeer in de laatste uren van de dag wordt er beschreven als dof-zwaarmoedig (VW 3, p. 149), leeg en ijl, alsof alles ‘in 't onwezenlijke van een nachtmerrie gebeurde’. Maar bij deze latere Buysse is er nu ook heel wat ruimte voor een blik op de idyllische natuur.

Of de beschreven idylle tussen Triphon en Sidonie honderd procent autobiografisch is, moet wellicht worden betwijfeld; maar vast staat wel dat het een dergelijke liefdesgeschiedenis is geweest die in de familie Buysse schandaal heeft verwekt. Ze werd door Buysses zus Alice later als ‘un écart amoureux’ omschreven en had als gevolg dat de jonge fabrikantenzoon - overigens op advies van zijn tante Virginie Loveling - door de furieuze vader naar Amerika werd gestuurd. ‘Voor zaken’, zoals het heette, en dat was ook gedeeltelijk

[p. 100]

waar. In september 1886 vertrok Cyriel Buysse naar New York, waarna hij doorreisde naar Detroit. In South Bend, Indiana, bezocht hij zijn geëmigreerde neef Eduard Buysse, zoon van Eugeen, jongere broer van zijn vader Louis Buysse⁽⁶⁾. Hij zou daarna nog drie keren naar de Verenigde Staten terugkeren, met de duidelijke bedoeling daar een filiale van de Nevelse cichoreifabriek in te planten. De poging is mislukt, ondanks de associatie met de Ledebergse zakenman Charles Haesaert en ondanks de morele steun van oom Augustin, grootindustrieel in Gent en jongere broer van vader Louis.

Cyriel Buysses zakelijke carrière kwam tot een einde in maart 1893, toen hij terugkwam van een vierde en laatste reis naar Amerika. De Amerikaanse firma, die op haar briefpapier de opdrukken ‘Established 1870/The World Chicory Company/Belgium,/England,/America’ en ‘Haesaert & Buysse’ gebruikte, diende te worden geliquideerd.⁽⁷⁾ Ook Buysses liefdesleven verliep zeer bewogen, met vele ups en downs. Een van die downs is wel een door vader Max Rooses afgewezen relatie met dochter Rosa Rooses, een affaire die Rosa Rooses in het begin van de jaren '90 heel mooie liefdesbrieven in de pen heeft gegeven en die ook een voorname rol heeft gespeeld in Buysses afwijzende houding tegenover sommige Vlaamsgezinden en tegenover het flamingantisme in het algemeen. Enkele Gentse flaminganten (onder wie zijn neef Paul Fredericq) hadden namelijk bij de vooraanstaande Antwerpse criticus zeer negatief gerapporteerd over de reputatie van de jonge Buysse. Zelf heeft Buysse zijn afwijzende houding tegenover het flamingantisme al na enkele jaren diep betreurd; hij heeft zich ook herhaaldelijk en in het openbaar in andere zin uitgesproken, maar zijn vroegere uitlatingen zijn hem blijven achtervolgen.

Zijn liefdesleven kwam uiteindelijk in rustiger banen terecht toen Cyriel in 1896, dan al 37 jaar oud, trouwde met de gefortuneerde

(6) Het is hier de gelegenheid om nogmaals een fout recht te zetten in het herdenkingsalbum Cyriel Buysse 1859-1932, p. 22. De daar afgedrukte foto situeert neef Eduard Buysse ten onrechte in Detroit. Het gaat in werkelijkheid om de ‘Jeweler-store’ van neef Eduard in Washington street 131, South Bend, Indiana. Zie ook noot 7 hierna.

(7) Het verhaal van de pogingen om een cichoreifabriek in te planten (en de mislukking daarvan) kan worden gereconstrueerd aan de hand van de brieven van Buysse aan zijn oom Auguste en diens zoon Albert Buysse; zie Mededelingen II, Gent, 1986, p. 31-53. De hierboven (noot 6) gesignaleerde vergissing werd daar reeds rechtgezet op p. 32, noot 3.

[p. 101]

Haagse weduwe Nelly Tromp-Dyserinck. Vader Louis, die het jonge echtpaar alleen ging opzoeken in Den Haag, berichtte keurig in een in het Frans gestelde brief aan moeder Pauline dat alles in orde was gekomen. Hij voegde er nog, in het Nederlands en plots overschakelend naar een ander register, aan toe: ‘hij es mee zijn gat in de boter gevallen’.⁽⁸⁾

Eind goed alles goed dus, bij het afsluiten van de Nevelse periode. De mislukte zakenman had inmiddels al zijn sporen verdiend in de literaire wereld en ging nu een ook door de vader geaccepteerde artistieke carrière tegemoet.

Een zakenman is Buysse dus voor de buitenwereld zeker niet geworden. Maar toch, zijn verankering in de Nevelse zakenwereld en zijn pogingen om de familiezaak naar de Verenigde staten te exporteren, hebben duidelijke sporen nagelaten; ze hebben vooral vanaf 1913, als Cyriel medebeheerder werd van de fabriek, zo hun effect gehad.

We keren even terug naar de geschiedenis van de fabriek. Toen vader Louis Buysse, die bekendheid had verworven als ‘keihard zakenman en fabrikant’⁽⁹⁾ was overleden (31 maart 1901) werd de onderneming verder beheerd door zijn vrouw Pauline Loveling, die stierf op 11 februari 1909. Daarna werd Cyriels zus Alice aangesteld als beheerder van de cichoreifabriek Buysse-Loveling, een taak die vanaf 1913 werd verdeeld in een NV-structuur. Toen Alice in 1936 op rust ging werd baron René Buysse, zoon van Cyriel, de erfgenaam. Hij overleed in september 1969, waarna zijn echtgenote, Maddy Buysse, nog de afgevaardigd beheerder bleef tot 1971, toen de fabriek werd gesloten en verkocht.

Door een gelukkig toeval is het fiscaal dossier van de firma bewaard gebleven vanaf 1913, toen in de bijlagen van het Belgisch Staatsblad van 2 februari 1913 de stichtingsakte of statuten dd. 17 januari 1913 van de ‘Ets. L. Buysse-Loveling, Société anonyme à Nevele’ werden gepubliceerd. Stichtende leden waren de erfgenamen Cyriel, Arthur en Alice, hun respectievelijke echtgenotes en echtgenoot (Nelly Dyserinck, Augusta Beaucarne en Edmond De

(8) Vgl. Herdenkingsalbum Cyriel Buysse 1859-1932, p. 47.

(9) A. Janssens, ‘Industrieel erfgoed (VIII): de cichoreifabriek Buysse-Loveling te Nevele’, p. 73.

[p. 102]

Keyser) en Paul Verschoore, bankier te Kortrijk en schoonzoon van Arthur Buysse (hij was getrouwd met diens enige dochter Madeleine). Ze waren dus met z'n zevenen, toen het vereiste minimum om een NV te stichten.

De totale oppervlakte van de in de NV ingebrachte onroerende goederen bedroeg meer dan 4,5 hectaren, waarbij de fabriek met bijbehorende maar ook een aantal werkmanswoningen in Nevele, en nog eens evenveel werkmanswoningen in Vosselare en Meigem. De drie kinderen Buysse, de hoofdaandeelhouders, kregen in ruil voor deze inbrengen een aanzienlijk aantal aandelen van 1.000 frs (de exacte cijfers in de hierna volgende nota van J. Hoeckman). Volgens de statuten (artikelen 11, 12 en 13) bestond de raad van bestuur uit drie bestuurders, waarvan één gedelegeerd bestuurder, die hun mandaat bekleedden voor een termijn van zes jaar. De eerste raad van bestuur bestond uit de drie kinderen Buysse. Edmond De Keyser, echtgenoot van Alice, werd aangesteld als commissaris. De jaarlijke winstverdeling (vastgelegd in artikel 39) was als volgt geregeld: 5% voor de wettelijke reserve (tot minimum 10% van het kapitaal), 5% voor een voorzieningsfonds, 5% voor de bestuurders en de commissaris (laatstgenoemde kreeg niet meer dan 1/3 van het tantième van een bestuurder). De rest, of 85%, ging aan alle aandelen.

Alle bewaarde balansen laten aanzienlijke netto winsten zien. In de oorlogsjaren konden de balansen niet goedgekeurd worden omdat Cyriel en Arthur in Nederland verbleven. Maar ook de balans na de oorlog, over een periode van begin 1914 tot eind 1918, werd met winst afgesloten, ofschoon het patrimonium van de NV tijdens de oorlog zware schade had geleden; die werd pas geleidelijk hersteld en wettelijk teruggevorderd.

Het bewaarde dossier laat duidelijk zien dat de cichoreifabriek Buysse-Loveling ook in deze NV-vorm een winstgevend bedrijf is geweest, waaruit ook zoon Cyriel reeds vanaf 1913 regelmatige inkomsten putte aan tantièmes en dividenden en, de laatste twee jaar van zijn leven, zelfs in de vorm van een wedde.

Cyriel Buysse is dus, hoewel hij weigerde een zakenman te worden, op zijn vijfenvijftigste dan toch het zakenleven ingetuimeld; en hij zal het zich in deze vorm wellicht niet beklaagd hebben of er zich ongemakkelijk bij gevoeld hebben. Sterker nog, er zijn aanwijzingen genoeg dat Cyriel Buysse altijd een beetje zakenman is geweest, ondanks zijn aanvankelijke aversie voor de zaak en zijn manifest

[p. 103]

elders liggende ambities.⁽¹⁰⁾ Een vrij duidelijke aanwijzing hiervoor is al de manier waarop Buysse onderhandelde met zijn uitgevers. In de brieven aan zijn in hoofdzaak Nederlandse uitgevers⁽¹¹⁾ blijkt hij zich keihard op te stellen in het behartigen van zijn belangen - hoewel hij in deze zijn vriend Louis Couperus toch niet kon overtreffen: die was nog veeleisender. Buysse hield er ook een nauwkeurige boekhouding op na, zowel van zijn dagelijkse uitgaven als van de omzet van zijn literair werk. Er zijn notitieboekjes bewaard gebleven waarin valt na te gaan bijvoorbeeld wat hij uitgaf op reis, wat hij spendeerde aan benzine voor de auto en wat hij nog verschuldigd was aan zijn vrouw Nelly. In één van die notitieboekjes is een volledig en vrij nauwkeurig overzicht te vinden, jaar per jaar, van wat hij heeft ontvangen voor de publicatie van zijn verhalen en romans in tijdschriften en in boekvorm, met de opeenvolgende drukken.⁽¹²⁾ Bij deze honoraria zijn ook de inkomsten van vertalingen ingeschreven, en de tantièmes die hij ontving van toneelopvoeringen.

De honoraria werden bijgehouden vanaf 1900, maar daarvóór al zien we de jonge schrijver in hetzelfde boekje aan het werk bij het samenstellen van maar liefst vier bundels met tot dan nog onuitgegeven verhalen. Hij berekent bladzijden, schrapt en herschikt. Hij plant ook een toneelbewerking, in het Frans, van de novelle ‘De wraak van Permentier’ en van de roman Het recht van de sterkste.

Maar het merkwaardigste in dat boekje, dat wellicht uit 1899 dateert, is dat er achteraan, van achteren naar voren dus, een aantal

(10) Joris van Parys wees ons nog op een anekdote die typerend is in dit verband. In een in memoriamartikel van L[eonce] d[u] C[atillon], ‘Bij het afsterven van Cyriel Buysse’, in De Nieuwe Gazet van 29 juli 1932, vertelt de auteur dat Buysse, met zijn echtgenote en ‘met een Hollandschen zeeofficier’ per fiets aankwam bij Em. Claus, in Astene. Daar werd, in gezelschap van Gilson en August de Boeck, koffie gedronken ‘onder een eeuwen ouden boom langs de rivier’ en ‘Buysse sprak zeer prozaïek over cichorei, bewerend dat de chicorei, die mevr. Claus gebruikte, een namaaksel was van Buysse's cichorei. Toen klaagde het gezin Buysse dat literatuur zoo weinig liet verdienen. Overigens was met de Nederlandsche letteren niets te verdienen’. De gastheer, de muzikanten en ‘wij ook’, zo herinnert Du Catillon zich verder, zwegen bij dit ‘kruideniersgesprek’. Zie ook de bijdrage van Van Parys hiervóór in deze Mededelingen.

(11) Zie hierover o.m. de bijdragen van S.A.J van Faassen in de afleveringen IV en V van deze Mededelingen en in Het oog in 't zeil, jg. 7, nr. 2-3, december-februari 1990, p. 52-60.

(12) Dit notitieboekje wordt reeds vermeld door P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, Brussel, Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel, (1968), p. 351 (noot 66), die erop wijst dat ook Virginie Loveling ‘absoluut niet afkerig was van ruime honoraria. Een flink deel van de 17 banden brieven die in de U.B. Gent bewaard worden, getuigen van Virginies geldelijke beslommeringen’.

[p. 104]

[p. 105]

[p. 106]

[p. 107]

[p. 108]

[p. 109]

‘Maximes de ma vie’ in opgetekend zijn. En juist deze maximes, kernspreuken of grondstellingen, tonen ons een jonge Buysse die zich kordaat, doelbewust en wilskrachtig, ja, zelfs een beetje zakelijk in het leven wenste op te stellen. Elke uitspraak is op een afzonderlijke bladzijde geschreven, als volgt:

1.	TRAVAILLE (Werk, in de imperatiefvorm)
2.	Sois Sobre (Wees sober)
3.	SACHE CE QUE TU VEUX (Weet wat je wilt)
4.	SOIS FERME ET CALME (Wees standvastig en kalm)
5.	Sois bon, c'est une force [.] Ne sois pas débonnaire, c'est une faiblesse. (Wees goed, het is een kracht. Wees niet zachtmoedig, het is een zwakheid)
6.	Fais tout ce que tu peux pour atteindre ton but. Si tu ne l'atteins pas tout de même résigne toi et attends [.] Ne perds jamais le courage (Doe alles wat je kan om je doel te bereiken. Als je het niet bereikt, leg je daarbij neer en wacht. Verlies nooit je moed)
7.	Ne jamais discuter avec les femmes. Agir. (Nooit discuteren met vrouwen. Handelen)
8.	Connais l'Ironie. / C'est l'orgueil et la consolation des âmes supérieures devant la bassesse et l'injustice de la vie. (Ken de ironie. Het is de trots en de troost van superieure geesten tegenover de laagheid en de onrechtvaardigheid van het leven),
9.	Aie un but noble et élevé. / Ne permets pas à la bêtise de l'entraver et de le détruire (Heb een nobel en verheven doel. Laat niet toe dat domheid het dwarsboomt en vernietigt)
10.	N'oublie jamais que l'intelligence a le droit de dominer toujours (Vergeet nooit dat intelligentie het recht heeft altijd te (over)heersen)
11.	Aie le respect de ton intelligence et la fais respecter par les autres (Respecteer je intelligentie en laat ze respecteren door de anderen)
12.	Ne crois et n'aie confiance qu'en toi-même. / Tu es seul à te bien connaître (Geloof en heb vertrouwen alleen in jezelf. Je bent de enige die je goed kent)
13.	Fermeté calme vaut presque toujours mieux que colère violente. / Parfois seulement la colère violente est nécessaire (Kalme ze-

[p. 110]

	kerheid is bijna altijd beter dan heftige woede. Slechts een enkele keer is de heftige woede noodzakelijk)
14.	Guide tes inférieurs. / Ne te laisse jamais guider par eux. (Geef leiding aan je ondergeschikten. Laat je nooit door hen leiden)
15.	La vie actuelle est basée sur des mensonges. Ecarte les partout ou tu les vois, pour retrouver la vérité (Het huidige leven berust op leugens. Verwijder ze waar je ze ook ziet, om de waarheid terug te vinden).

En ten slotte, het vorige een beetje relativerend:

16.

Sois diplomate; c'est à dire applique toi à mentir parfois. / Il faut parfois combattre ses ennemis avec leurs propres armes. (Wees diplomatisch; dat wil zeggen leg je erop toe soms te liegen. Soms moet men zijn vijanden bestrijden met hun eigen wapens). Werklust, wilskracht en vastberadenheid, goedheid zonder goedig of sullig te zijn, kalme zekerheid, zelfvertrouwen, superieure ironie en de wens leiding te geven: zijn het niet de eigenschappen die bij een zakenman passen, het zijn in ieder geval de kenmerken van een nobel mens.