Der mannen ende vrouwen heimelijcheit

[Der mannen ende vrouwen heimelijcheit]

[p. 121]

 

God, enich Vader ende Here,

 

Sonder beghin ende emmermere

 

Sonder ende wesen sal,

 

Hem bevelic groet ende smal

5

Mijn ziele, mijn lijf van quaden dingen;

 

Ne laet mi, Here, niet ghehingen

 

Te doene dat onnuttelec si.

 

Oec biddic, Here, dat ghi mi

 

Helpt nu te desen stonden

10

So dat moet werden vonden

 

Dit boec, dat ic hier dichten sal:

 

U hulpe begeric boven al.

 

Want wildi mi in staden staen,

 

So willic nu hier anegaen

15

Van naturen die meeste wort,

 

Die noch nie worden gehoert

 

Van enegen man teneger tijt.

 

Maria, moeder Gods, ghi sijt

[p. 122]

 

Dieghene daer ic troest an soeke

20

Om mi te helpene tesen boeke;

 

Want wildi mi staen te staden,

 

Daertoe troesten ende geraden,

 

So sal ic te bat in allen saken

 

Dit mogen dichten ende maken.

25

Vort biddic allen desen

 

Die dit boec selen lesen,

 

Dat si die grote Heimlijchede

 

Van mannen ende van vrouwen mede

 

Niet ne lesen oppenbare

30

Vor diegene die hare enthare

 

Scone wort ende const beniden

 

Ende die oec lachteren tallen tiden;

 

Maer dat doet haer scalke sin,

 

Dar die doegt niene macht in.

35

Op dit so segt Aristotiles:

 

So wie dat besmet es

 

Met alrande quaethede,

 

Waer hi comt telker stede

 

Dar hi wijsheit ende leringe hort,

40

Hi verkeret in quade vort;

 

Maer, daer dogt ende wijsheit es in,

 

Al hort hi iet, sijn hovesch sin,

 

Keret ter dogt, groet ende clene,

 

Want naturlike leringe gemene

45

Geeft hem dat hi alle saken

 

Ten besten keert met sire spraken.

 

Ende hoe men dit bekinnen sal,

 

Sal ic u nu leeren al,

 

Ende in dietsche wel bescriven

50

Beide van mannen ende van wiven.

 

God maecte den man na sire werde

 

Van den lime van der erde

[p. 123]

 

Ende gaf hem der werelt mogenthede

 

Van al te besittene mede,

55

Ende Adam was dierste man

 

Dar God an te makene began.

 

Nu seegt Aristotiles

 

Dat Adam gemaect es

 

Van VIIJ stucken, dat verstaet,

60

Dat deen na den andren gaet,

 

Ende leert hier in sijn beghinnen,

 

Waer men elc gedeel sal kinnen

 

Dat an den man gemaect es;

 

Ende wat in elc te merkene es

65

Dat suldi nu alhier verstaen.

 

Dat ierste deel es, sonder waen,

 

Van den lime van der erden,

 

Ende daeraf liet God gewerden

 

Tfleesch dat die mensche heeft,

70

Dat weder de doot der erden geeft.

 

Dat ander deel, verstaet hier mee,

 

Es gemaect van der zee,

 

Ende daeraf comt mede dat bloet

 

Dat in den mensche wesen moet.

75

Dat derde deel, dats oppenbaer,

 

Dat comt u van der sonnen claer,

 

Ende daeraf sijn, als wijt togen,

 

Gemaect scone des menschen ogen,

 

Die al den lichame leiden mede

80

Met harre claerheit telker stede.

 

Dat vierde deel gemaect es

 

Van den wolken, des sijt gewes,

 

Ende daeraf sijn gemaect nu

 

Des menschen gepeise, seggic u,

85

Beide goet ende quaet.

 

Dat vifte deel, dat verstaet,

[p. 124]

 

Also als ict hebbe vernomen,

 

Es hem van den winde comen;

 

Daeraf heeft hi uut nese, uut monde.

90

Den ademtucht tallen stonde.

 

Dat seste deel, wat helpt ontsaect,

 

Dat es van den stene gemaect,

 

Ende daeraf sijn alle die beene

 

Van den mensche, groet ende cleene.

95

Dat sevende deel, hebbic vereest,

 

Dat es van den heilegen geest,

 

Daer die mensche af redelic mede

 

Es besceden in elke stede.

 

Dat achste deel, seegt tghedichte,

100

Dat es van der werelt lichte,

 

Dat licht dat Christus es genant;

 

Ende daeraf es die mensche becant

 

Dat hi godevruchtech es,

 

Op alle dinc, sijt seker des.

105

Dus es die mensche gemaect al

 

Van desen achten, groot ende smal.

 

Nu hort van desen meer:

 

Ghi horet nu wel seggen eer

 

Dat die mensche, na minen rime,

110

Gemaect es van der erden lime;

 

Ende, trect hi der erden meest an hem,

 

......................

 

Ende swaer, ende werdet gerne vet,

 

Opdat hem anders niet ne let.

115

Ende es hi van der zee meest,

 

Daer ic dat bloet in hebbe vereest,

 

So es hi vroet, met ere vlucht

 

Die hem nochtan geeft I ducht

 

Ter vroetscap, dar hi hem toe keert,

120

Dat hire niet I wort volleert.

[p. 125]

 

Ende es hi van der sonnen dan,

 

Dar hem sijn licht af comt an,

 

So es hi scone van allen leden

 

Ende graselijc oec van seden,

125

Ende int scouwen te siene goet,

 

Maer quaet es te kennene haer moet.

 

Ende es hi van den wolken met,

 

Dar sine gepeise af sijn geset,

 

So es hi lijcht ende snel,

130

Want de gepeise, wetti wel,

 

Die sijn vollec harentare;

 

Dus moet hi trecken oppenbare.

 

Es hi meest van den winde,

 

Daraf die adem comt gehinde,

135

So es hi haestich ende wreet,

 

Ende ter erscap oec gereet;

 

Want, daer vele adems binnen es,

 

Es vollec verwermt, sijt seker des.

 

Ende es hi meest van den steene,

140

Daer af gemaect sijn die bene,

 

So es hi wreet van sinne

 

Ende wreet mede, als ict kinne,

 

Gelijc die stene hart sijn

 

Ende quaet te werkene sijn ascijn,

145

Also sijn dese die ic mene,

 

Die meest in hebben die bene.

 

Ende es hi oec alre meest

 

Gemaect van den Heilegen Geest,

 

Dar hem bescedenheit af comt,

150

Als hiervoren es genoemt,

 

So es hi goet ende suver mede,

 

Ende set sinen sin wel gerede

 

Ter heileger Scrifturen wert,

 

Die hem wort wel geoppenbaert,

[p. 126]

155

Want die Heilege Geest in hem leeft

 

Daer hi sijn wesen meest af heeft.

 

Ende es hi meest gemaect mede

 

Van den lichte der claerhede,

 

Dat God selve es gheheten,

160

So es hi goet, alse wijt weten,

 

Ende herde claer op alle dinge,

 

Want hi es so sonderlinge

 

Van levene in gerechticheden

 

Dat hijt al gedoogt mede

165

Dat hi hort ende siet,

 

Want hen gereint sire herten niet.

 

Dit sijn de poente daer men mede

 

Kinnen sal des menschen sede,

 

Ende waertoe hi es gesaect.

170

Ende waer hi meest af es gemaect.

 

Noch sijn oec IIIJ ander dinge

 

Daer die mensche sonderlinge

 

Af es gemaect, als ict versta.

 

Dit sijn die IIIJ elementa;

175

Dats vier, lucht, dese beede

 

Ende water ende die erde mede:

 

Dese IIIJ sijn an elken man

 

Ende doen boven den andren nochtan,

 

Ende welc si meest hevet ane

180

Daerna trect sine gedane.

 

Heeft hi des viers alre meest

 

Ende de lucht mede, hebbic vereest,

 

So es hi heet van naturen;

 

Ende es dat in hem geduren

185

Twater ende die erde met

 

Ende meer sijn in hem geset,

 

So es hi versch ende cout

 

Ende daerna trect oec sijn gewout.

[p. 127]

 

Dus heeft elc mensche dese viere

190

In hem geset na sine maniere.

 

Nu seldi noch vorwart weten

 

Dat oec van den VIJ planeten

 

Elc mensche heeft sine nature.

 

Die willic noemen nu ter uure

195

Saturnus, Jupiter, ende daeran

 

Volgt Mars, ende de Sonne dan;

 

Darna Venus ende Mercurius

 

Ende de Mane, wi lesent dus.

 

Nu doen die mesters verstaen,

200

Als een kint wert ontfaen,

 

Die planete die rengneert dan

 

Dat dat kint trect daran,

 

Weder si es quaet of goet.

 

Pytagoras ons verstaen doet,

205

Als dat kint wert geboren,

 

Die planete die dan comt voren

 

Dat dan darna trecken moet,

 

Weder si es quaet of goet;

 

Ende sijn si beide goet dan,

210

So wert sere goet die man

 

Ende sijn si quaet, als ict versta,

 

So trect hi oec gerne darna;

 

Ende es deen quaet ende dander goet,

 

So es hi tusschen beide gemoet,

215

En ware alse, als ghi mogt horen,

 

Als ic gesproken hebbe hiervoren

 

Van den VIIJ delen, Godweet,

 

Si mogent breken wel gereet;

 

Want, mocht an die planeten gaen,

220

So ne mocht niemen wederstaen

 

Sinen wille doen no den haren,

 

Hi ne soude altoes darna varen.

[p. 128]

 

Nu sijn noch IIIJ ander dingen

 

Daer de menschen sonderlinge

225

Haer nature af hebben ontfaen:

 

Nu horter na ende vanc verstaen.

 

Dat sijn IIIJ complexien, geset

 

Met al den andren, dat wel wet,

 

Dar alle menschen af moeten wesen:

230

Ende die ierste oec van desen

 

Heet sanguinea int latijn,

 

Ende wille de beste van allen sijn;

 

Die andre heet colerica,

 

Si es oec de beste darna;

235

Die derde heet fleumatica,

 

Die vierde melancolia,

 

Dese IJ sijn niet so goet

 

Als dander IJ, als ict verstoet.

 

Dese vier complexien geven mede

240

Elken sine naturlijchede,

 

Want sanguinea maect blide den man

 

Ende doeten oec sere minnen dan,

 

Ende die andre maecten coene,

 

Licht tornich in elken doene.

245

Die derde complexie, als ict kinne,

 

Maken bloede ende plomp de sinne,

 

Ende vele spraken es in desen

 

Die vierde gevet oec met desen

 

Den genen daer si wonet mede

250

Dat hi traech es in al de lede

 

Ende gerne droeven ende allene,

 

Hi ducht alle dinc gemeene.

 

Nu hebbic u nu doen verstaen

 

Waerof dat hebben ontfaen

255

Har nature ende har wesen

 

Alle menschen, nu hort na desen

[p. 129]

 

Noch een luttel van hen meer.

 

Ic wille u hier doen kennen meer

 

In die ogen wat een es,

260

Also ons segt Aristotiles;

 

Hi segt, als wijt horen mogen:

 

Diegene die heeft grote ogen,

 

Hi es droge van naturen

 

In hem selven telker uuren.

265

Dengenen die oec, sonder waen,

 

Sijn ogen diep in thoeft staen,

 

Hi es van quader listechede

 

Ende oec I bedriegere mede.

 

Den genen die dogen opwert pulen,

270

An dengenen sal men gevulen

 

Onscamelheit ende clappen met

 

Ende van herden sinne, dat wet.

 

Die vele bruuns hevet nu

 

Int ogeappel, dat seggic u,

275

Hi es van groter bloethede

 

Ende vervaert hem gerne mede.

 

Den genen die de ogen scieten

 

Herwert, derwert, ende vlieten

 

Eenpaerlike, ende die alle dinge

280

Nauwe besiet sonderlinge,

 

Hijs quaet ende scalc, dat seggic u;

 

Huet u van hem, dat radic u.

 

Diegene die oec siet als I wijf,

 

Hi es oncuusch in al sijn lijf;

285

Ende van lichame onsuver mede

 

Ende onscamel in elke stede.

 

Diegene die siet als I kint

 

Ende kintsche gedachte heeft omtrent,

 

Ende blide ansichten togen,

290

Ende gerne lachen metten ogen,

[p. 130]

 

Die mach leven lange tijt

 

So blidelike ende met jolijt.

 

Diegene die dogen groet heeft

 

Ende bernende rayen uutgeeft,

295

Dats I drogen mensche mede

 

Ende al vol van idelheden,

 

Ende mint gerne, sonder blijf,

 

Weder dat si man of wijf.

 

Diegene die hevet cleine ogen

300

Ende bevende, als wijt togen,

 

Die es tornich ende wreet

 

Ende mint oec die wijf gereet.

 

Diegene oec, nu merket hier,

 

Die dogen vlammen als I vier,

305

Die es quaet, seit mine leere,

 

Ende een quaet mensche sere.

 

Diegene die oec heeft ter stede

 

Vele verwen in dogen mede

 

Geminget met geluer gedane

310

Gelijc oft ware sufferane,

 

Dat betekent in waerheden

 

Dat hi es van quaden seden.

 

Die vele vlecken hevet met

 

Omtrent dogeappel geset

315

Also als ment hier verstaet,

 

Betekent dat hi es quaet.

 

Diegene oec, als wijt kinnen,

 

Die dogen hebben bruun binnen

 

Ende met gelu rayen, sonder waen,

320

Diegene hevet manslacht gedaen.

 

Nu hort vorwert ende verstaet

 

Waer dese redene henen gaet;

 

Een luttel seggen hort na mi;

 

De nese, die an den mensche si,

[p. 131]

325

Sijn daraf inge die gate

 

Ende suptijl oec mede ter mate,

 

Dengenen dien si also staen,

 

Hi veght gerne, sonder waen.

 

Diegene die de nesegaten

330

Wijt hebben uutermaten,

 

Ende groet oec die nese mede,

 

Hi es van luttel wijsheden;

 

Maer, die heeft tusschen beden,

 

No groet no cleine, in waerheden,

335

No te wijt no te inge,

 

Dat sijn die beste sonderlinge.

 

Dit sijn der naturen heimlijchede,

 

Dar men se mach bekinnen mede.

 

Omdat ic hier hebbe geseit

340

Van der naturen heimlijcheit,

 

Waer men die mach bekinnen

 

An den mensche in allen sinnen,

 

Ierst van VIIJ poenten gerede

 

Ende van IIIJ elementen mede,

345

Ende van VIJ planeten daernaer,

 

Ende van IIIJ complexien oppenbaer,

 

Gelijc dat dese regneren alle

 

In den mensche, dar elc gevalle,

 

Al deser gelike elc mensche es

350

Van IIIJ humoren, sijt seker des;

 

Ende dies willic u maken vroet.

 

Dat ierste humor, dat es bloet,

 

Weder het si versch of heet,

 

Ende dat regneert oec wel gereet

355

Den mensche in die rechter side;

 

Ende dat regneert tallen tiden

 

Daer uut ende in comen moet.

 

Dat ander humor, als ict verstoet,

[p. 132]

 

Es I rode colore, Godweet,

360

Ende die es droge ende heet,

 

Ende regneert oec tallen tiden

 

Den mensche in die slinker side.

 

Nu hort van den derden humore,

 

Dat es erande swarte colore:

365

Dese es droge ende cout,

 

Ende heeft in alle die lede gewout.

 

Die vierde colore, als ict versta,

 

Es erande fleuma;

 

Ende dese es in elke stede

370

Met der swarter gemingt mede,

 

Ende sijn oec beide int hoeft

 

In I deel, dies geloeft,

 

Ende in I deel oec mede

 

In de blase wel gerede,

375

Ende in I derdendeel oec met

 

In de mage mede geset.

 

Nu sijn dese humoren in schijn

 

Waer si in den mensche sijn;

 

Nu willic u vort seggen al

380

Weltijt elc regneren sal:

 

Dat bloet, segt Aristotiles,

 

Dat meest in den lentijn es,

 

In den mensche, ende wast al stille

 

Van viften dages in sporkille

385

Toten meye also vort,

 

VIIJ dage, hebbic gehort.

 

Die rode colore, dat verstaet,

 

In den somer anegaet,

 

Daer dat bloet nemet ende

390

Ende duert vort met genende

 

VI dage binnen oegstmaent,

 

Daer gaet si uute, na mijn verstaen.

[p. 133]

 

Daerna die swarte colore begint,

 

Ende duert, als men bescreven vint,

395

Vort tote alreheilegen misse

 

Tote in die maent dage sesse.

 

Darna begint fleuma saen,

 

Ende duert vort, al sonder waen,

 

Al den winter met gewelt

400

Tote dat men sporkille telt

 

V dage, hebbic vernomen,

 

Dar sijn si ten ende comen.

 

Noch seldi meer verstaen

 

Van desen humoren nu saen:

405

Ic segge u mede dat dat bloet

 

In den mensche regneren moet

 

Van der negender uuren met

 

Die in den nacht es geset,

 

Recht toter derder uuren

410

die in den nacht sal geduren.

 

Ende gi selt weten hier ter stede

 

Dat viere en twintech uuren mede

 

Altoes sijn, des sijt bedacht,

 

Binnen den dage enter nacht.

415

Ende in de rode colore, dats waer,

 

Die regneert vort daernaer

 

Recht toter negender uuren

 

Van den dage in haer geduren.

 

Darna comt, hier nu hort,

420

Die swarte colore, ende regnert vort

 

Van den negender uren van den dage

 

In har macht alle slage,

 

Toter derder uuren mede

 

Van der nacht in die lede.

425

Nu so comt hier fleuma

 

Ende regneert oec daerna

[p. 134]

 

Van der derder uuren van der nacht

 

Also vort met sire cracht

 

Toter negender uuren met,

430

Die in den nacht es geset.

 

Nu hort van desen dingen meer:

 

Dat bloet, daer ic af sprac eer,

 

Daeraf willic nu doen verstaen

 

Waer dat uuten mensche sal gaen.

435

Galienus segt ons al

 

Dat ter nesen comen sal

 

Ende bi der rechter naturen fijn

 

Sal dar sijn uutstorten sijn.

 

Die rode colore, als wijt horen,

440

Heeft haer uutstorten ten oren;

 

Die swarte colore, dat verstaet,

 

Haer humoren ten oren uutgaet;

 

Ende fleuma heeft tallen stonden

 

Har uutstorten ten monde;

445

Nu hetic dat men dit versta

 

Om datter noch sal comen na.

 

Verstaet nu wel dese wort,

 

Wat Aristotiles brenget vort;

 

Hi seit van vire etaten

450

Ende wilt dese IIIJ caloren saten

 

Te deilene in den mensche al.

 

Hi segt dat regneren sal

 

Fleuma met den bloede mede

 

In der kinder kintschede

455

Recht tote XIIIJ jaren;

 

Darna seit hi al oppenbare

 

Die rode calore in den man

 

Tote XXVIIJ jaren vortan;

 

Die swarte calore, wet vorwaer,

460

Regneert met den bloede daernaer

[p. 135]

 

Bi gerechter naturen geset

 

Tote XLIJ jaren met;

 

Vort, so es altoes darna

 

In den mensche geset fleuma

465

Recht tote in sinen ende

 

Dat seide Aristotiles, diet wel kende.

 

Nu sal ic u noch vroet maken

 

Van den humoren ander saken,

 

Wat dit bloet geven can,

470

Darin regneert wijf of man.

 

Het maect recht de stemme goet,

 

Simpel, hovesch ende wel gemoet,

 

Soete, blide ende hoechede

 

Ende oec opdragende mede.

475

Die rode calor maect echt

 

Erre, coene ende lecht,

 

Goeden sin ende scarp met;

 

Mager ende oec vele hi eet

 

Ende saen es hem verduwet dat

480

Wat hi dranc ofte at.

 

Die swarte calore, wet dat wel,

 

Maecten erre ende fel,

 

Loes ende wreet mede,

 

Ende oec nidich in serichede.

485

Fleuma, als ict verstaen can,

 

Maect al coene den man

 

Ende welgevoecht van leden,

 

Ende van vele gepeisicheden

 

Wakende ende in hem selven met;

490

Ende oec so wert hem, dat wel wet,

 

In sire joncheit grau sijn haer

 

Op sijn hoeft, wet vorwaer.

 

Nu seldi noch meer verstaen:

 

Waer I met siecheden bestaen,

[p. 136]

495

Ende hem dat quame, sonder waen,

 

Van enegen humore die hier staen,

 

So willic u nu leren al

 

Hoe men dat cureren sal.

 

Comt die siecheit van bloede nu

500

Dat es soets ende warm nu,

 

Dat sal men met droger medicinen

 

Ende met couder curen pinen.

 

Comt hi oec, dat wel wet,

 

Van der roder colore met

505

Die bitter ende wuchtech es nu

 

Ende droge mede, dat seggic u,

 

Die sal men cureren met soeten dingen,

 

Ende cout ende versch sonderlinge.

 

Eist van swarter calore gerede,

510

Die es cout ende gesouten mede

 

Ende droge, hiertoe sal men pinen

 

Met soeter ende warmer medicinen;

 

Ende met verscher, mede verstaet,

 

Dese oec te curerne staet.

515

Comt van fleumen oec in di

 

Die oec vijfterhande si,

 

Alse Jannitius ons doet cont,

 

Die cout es ende versch terstont,

 

Dese sal men met warmer medicinen

520

Ende met verscher cureren pinen.

 

Noch hort van bloede na des:

 

In dien datter overtullich es

 

In die adren, dat wort ontfaen

 

In erande borne saen

525

Eert den lichame weder yet;

 

Ende die borne, als men siet,

 

Dunne ende scumachtich mede,

 

Neven alle die voegende lede

[p. 137]

 

Also wel die grote als die cleine,

530

Sijn geminget int gemeine.

 

Ende het sijn erande principale

 

Borne, die liggen also wale

 

Neven die mere bornen mede,

 

Ende die liggen an die stede

535

Daer mach men gemeinlike

 

Brande maken sekerlike,

 

Dats te verstane telker uuren,

 

Daer vergaderen die juncturen

 

Bi den scoudren in elke stede

540

Ende bi den elleboge mede,

 

Bi den knien, sonder vorst,

 

Bi der slinker side der borst,

 

Bi der eersbille, si u becant,

 

Ende oec in midden elke hant,

545

Onder den voet oec gerede,

 

Ende oec in den necke mede,

 

Ende oec mede overal

 

In den lichame, groet ende smal,

 

Daert moru ende suptijl es,

550

Ende in al de vingre oec des,

 

Ende oec mede met goeder moeten

 

Alle die teen van den voeten,

 

An die levere oec, Godweet,

 

Ende an de milte oec gereet,

555

Ende gemeinlike in elken lede

 

Dart voeget tegadre mede.

 

So mach men in allen saken,

 

Daers te doene es, brande maken,

 

Daer men met desen IIIJ humoren

560

Curen mach wel ter curen.

 

Dus hebbic u geleert hiermede

 

Aristotiles heimlijchede,

[p. 138]

 

Die lange hiervore verborgen was;

 

Ende mede segt Ypocras

565

Ende Galienus, dat verstaet,

 

Die gevenre oec toe raet

 

Ende sayen darin somich wort

 

Als ghi hier hebt gehort.

 

Nu hebbic u geleert

570

Waer dat bloet meest regneert

 

In den mensche bi naturen

 

Ende waert ontfaet sine figure.

 

Noch willic daeraf seggen vort

 

Des ghi niet en hebt gehort,

575

Maer niemen sal hem stoeren des,

 

Dat ic deser heimlijcheit doe gewes.

 

Aristotiles seit ter uuren

 

Dat de liede der naturen

 

Dat bloet dorloepen moet,

580

Weder het si quaet of goet.

 

Daeraf sijn al princepale

 

Die gegaden, wet dat wale,

 

Beide van mannen ende van vrouwen;

 

Ende si sijn int anscouwen

585

Ekelachtich, dat wel wet,

 

Moru ende vol vleeschs met;

 

Si sijn heet ende oec wac;

 

Si liggen in enen sac,

 

Som groet, som cleine;

590

Som sijn si heter int gemeine

 

Dan enich van den andren mede

 

Een dic man, weet gerede,

 

Hebben se wel int anescouwen

 

Vele meer dan die vrouwen;

595

Ende dat naturlike saet,

 

Daer men dat kint also ontfaet,

[p. 139]

 

Dat comt uut al des menschen leden,

 

In bloede treckende daer beneden,

 

Ende vergadert daerin al,

600

Als ic u hierna seggen sal.

 

Ende die gegaden van den man

 

Die heeft vaste besloten dan

 

In ene borse die nature,

 

Ende die borse es wel ter cure

605

Gehecht an die gegaden met

 

Met adren die daeran sijn geset,

 

Ende die corten ende lingen

 

Als te doene es te dien dingen,

 

Ende geven spacie dien gegaden

610

Dat si niet en werden verladen.

 

Oec hebben die gegaden mede

 

Ene andre adre daer ter stede

 

Met IIJ vorken, verstaet dus,

 

Ende die heeten didimus,

615

Dats twivelijc, des sijt gewes,

 

Want twivel es, sijt seker des,

 

Of Didimus procedeert ende comt

 

Van den gegaden vorghenomt

 

Of van den ingewande tesamen

620

Van des menschen lichame.

 

Ende dese adre didimus

 

Die es boven gevoeget aldus

 

An I adre die sophat heet

 

Die oec tote beneden geet

625

An die gegaden, sijt seker des,

 

Ende daeran vastgehecht es.

 

Ende bi der adren, als wijt weten,

 

So werden die liede somwile te sleten

 

Ende gescort, wet vorwaer,

630

Want alse dingewande sceden daer

[p. 140]

 

So vallet dan den lieden neder,

 

Ende somwile so keeret weder

 

Die gegaden opweert dan

 

Ende bergen hem daer vortan

635

In den lichame, daer men in scine

 

Onder wilen af hevet pine.

 

Die gegaden, suldi weten,

 

Dat sijn die vate geheten

 

Van den gegaden, als ict versta,

640

Daer ic af spreken sal hierna;

 

Want in IJ rande maniren

 

Comt dat saet derweert scire,

 

Bi den oversten als ter stede

 

Ende bi den nedersten oec mede.

645

Ende dat men van den oversten noemt,

 

Dat seggic dat dor die adren comt

 

Die van der leveren bringet bloet

 

Dat ten gegaden neder moet;

 

Ende, alst in die gegaden es,

650

So hetet saet, sijt seker des;

 

Ende dat bloet werdet wit,

 

Overmids dat wort verhit

 

De mensche, om sine genoechlijchede

 

Ende om die lost van sinen lede;

655

Ende, alst dus al es verhit,

 

So hetet in latijn sperma dit.

 

Die nederste sijn oec adren mede,

 

Die tusschen die gegaden ter stede

 

Ende die roede oec sijn geset;

660

Ende oec tusschen der vrouwen let

 

Staen si alle wel, ende gaen

 

Van haren gegaden, hebbic verstaen,

 

Ende bringen dat saet vort dan

 

Gelijc dat doet in den man,

[p. 141]

665

Dat oec sperma geheten es.

 

Maer de nederste adre, sijt seker des,

 

Brinct saet ter roeden na desen,

 

Die al gemaect es van pesen;

 

Ende an dat ruggebeen oec met

670

So es die roede oec geset,

 

Ende nemt daran haer beghin

 

Ende vergadert recht daerin,

 

Gelijc dat tande in kamme staen

 

Dar men met weeft, sonder waen,

675

So es deen in dander gescicht;

 

Ende hierbi so hetet men slecht

 

In latijn riet der pesen,

 

Daran die roede gevest moet wesen

 

Ende daer genoechten af comen vele

680

Ende behoert ter vrouwen spele.

 

Nu willic u besceden vort

 

Van den sade, want menich wort

 

Set men daeraf, groet ende cleine;

 

Maer nu sal ic u int gemeine

685

Seggen ende besceeden al

 

Wanen dat comt, groet ende smal.

 

Aldus so segt Ypocras,

 

Die I groet mester was,

 

Dat sijn beginsel nemt dit saet

690

An die hersenen, ende nederweert gaet

 

Bi cleinen aderkinen, vorwaer.

 

Ende oec, seit hi mede aldaer,

 

Worden dadren gesneden ontwee,

 

Hi ne mochte bruden nemmee;

695

Ende, ware hi oec met wiven,

 

Van hem ne mochte niet becliven

 

Enich saet dat brochte vrucht;

 

Dit es dat die nature ducht.

[p. 142]

 

Nu segt mede Galienus,

700

Ende willet mede proeven dus,

 

Dat van der leveren comet al

 

Dat saet, groet ende smal,

 

Daer men kindre met winnen mach.

 

Ander mesters doen gewach,

705

Ende oec mede vele auctore

 

Seggen aldus, als ict hore,

 

Dat tsaet comt uut allen leden

 

Eert vergadert daer beneden,

 

Daert sine nature ontfaet

710

Eert uut der roeden gaet.

 

Nu willic u dit absolveren

 

Ende overeen doen concorderen,

 

Want wi selen verstaen al bloet

 

Dat alle die lede, cleine ende groet,

715

Nemen haer voetsel ende haer begin

 

An die levere, meer no min;

 

Ende van den hersenen wert dit saet

 

Meest genomen, dat verstaet,

 

Ende dat bi aderkine clenen

720

Nederweert daer gaet altenen:

 

Ja, als die mensche beroert es,

 

Als ic voren dede gewes,

 

Ende hierbi mach men seggen ter stede

 

Wel dat comt van allen leden,

725

Want die levere voet al dat bloet

 

Daer dat saet af comen moet.

 

Vort, seldi oec verstaen

 

Dat dit saet, al sonder waen,

 

Ghi sult oec weten ongewaent

730

Dat dit saet wast ende waent

 

In den mensche al sine lede

 

Beide tide ende uuren mede,

[p. 143]

 

Gelijc dat elemente geven

 

Dat hiervoren es bescreven,

735

Ende oec der planeten aert

 

Daers vele in wert geoppenbaert;

 

Ende oec gelijc dat die planeten

 

Meren, mindren, alse wijt weten,

 

Als wi in die mane mogen sien,

740

Also meren ende wassen nadien

 

Die humoren in wacken lieden,

 

Ende alre meest horic bedieden,

 

Dat bloet in die liede es

 

Ende die levere met, sijt seker des,

745

Beide sijn si versch ende wac,

 

Daeraf den mensche comt ongemac.

 

Alst hem overvloyech es binnen,

 

Doet den mensche gerne minnen,

 

Want alst den mensche dus verswaerd

750

Enthem te sere oppenbaerd,

 

Ende vallet hem dan in die hopen

 

Boven broecgordele, ende gaet nopen

 

Al toter erden nederwaert,

 

Daer si opstaet met der vaert

755

Ende wort beroert vore int hoeft

 

Alre meest, des geloeft;

 

Want die pesen, die daer bringen

 

Die gevoelnisse in allen dingen

 

Ende oec die genoechte mede,

760

Die nemen inde teser stede

 

Recht in thoeft van der roeden;

 

Om dit so doet hem daer verwoeden

 

Meer dan in ander lede,

 

Omdatter uutganc soect ter stede.

765

Ende om dese vorseide dinge,

 

So wast meer sonderlinge

[p. 144]

 

Ende mere oec meer dat saet

 

Int wassen van der mane, verstaet,

 

Ende in die volle mane met

770

Ende in verschen tide, dat wet,

 

Ende oec mede, dat wel wacht,

 

Int begin van der nacht,

 

Ende in de morgenstonde oec mede

 

Dan wast al bloot in die lede

775

Meer dat tandren tiden doet.

 

Hierbi mach elc wesen vroet

 

Weltijt hi wesen sal met vrouwen.

 

Ic wil u noch doen weten meer,

 

Want ic hiervoren seide eer

780

Van adren die hebben die man,

 

Die dat saet leiden can

 

Dart wert verwandelt in sperma.

 

Recht deser, gelijc als ic versta,

 

So werdet oec geleit der vrouwen;

785

Maer sonder dese adren, entrouwen,

 

Hebben se I andre meer nochtan

 

In hen selven dan die man.

 

Ende die adre heet Galienus

 

Yrierus, wi lesent dus,

790

Dat es te seggene wivelijc.

 

Ende dese adre werpt sekerlijc

 

Uuter leveren IJ adren fijn

 

Die oec mede gevorket sijn.

 

Die I raye oppenbaert

795

Ter rechter kinbacken waert,

 

Ende die andre strect herde gerede

 

Ter slinker kinbacken mede;

 

Dit sijn de vorken van ere raye.

 

Nu hort waer haer dander sal sprayen;

800

Si sent hare I tac weder

[p. 145]

 

Recht toter matricen neder

 

In de rechter side ter vaert,

 

Den andren tac ter slinker waert;

 

Aldus vergaderen si beide daer

805

An matrice, wet vorwaer;

 

Ende uut desen werden gepurgeert

 

Der vrouwen stonden, als men ons leert:

 

Ja, alsi wel sijn ontploken

 

Ende nature de stonde stoken;

810

Ende onder tiden so sluten si

 

Mede oec so vaste daerbi

 

Dat hen die stonden opweert gaen

 

Ende doet se bloeden ter nese saen,

 

Oec liggen se hem somen, sonder vorst,

815

Tenen cloete onder die borst,

 

Daeraf die vrouwen stillekine

 

Dicke dogen grote pine.

 

Alse hem dus de stonden porren,

 

Omdat sijs niet gewagen dorren,

820

Som hebben si haer siechede

 

Te luttel ende tontide mede,

 

Som te vele, dat verstaet.

 

Van allen desen soudic raet

 

Hier vele geven ende oec wisen,

825

Maer men sout mi niet prisen

 

Dat ic hem allen lerde gereit

 

Die grote verborgen heimelijcheit,

 

Maer seker ben ic vel van desen

 

Dat ic se daeraf soude genesen.

830

Vort, alse de vrouwen kint ontfaen

 

Dan moeten haer stonden opweert slaen

 

Tote in die borst, wet vorwaer;

 

Ende, alst vergadert es aldaer,

 

Dan verwarmet daer, dat wet,

[p. 146]

835

Ende wert verwandelt in melke vet

 

Bi der vulster siedingen, sonder letten,

 

Alse van der naturliker hetten

 

Ende van den getermerden tide mede

 

Dies kints alset heeft gerede.

840

Daeraf saelt nemen sine voedinge,

 

Ende hieraf eist sonderlinge

 

Dat den vrouwen dan gebreken

 

Haer stonden, daer wi dus af spreken,

 

Des niet te doene hebben die man;

845

Maer alle die andre adren dan

 

Dienen gelike vort hen beiden,

 

Alsic vort sal besceiden;

 

Ende waer men elke bekinnen sal

 

An den mensche, groet ende smal.

850

Int vorhoeft vore, doe ic verstaen,

 

Daer es ene adre, sonder waen,

 

Die soude men laten, sijts gewes,

 

Den genen die uut sinen sinne es.

 

In elken slaep staet oec ene,

855

In orconscape Galiene;

 

Waer enege van dien tebreken,

 

Hem en soude nemmeer stoken

 

Ghene luxurie, sijt seker des,

 

Ende dese heten zuveniles.

860

Onder den kinne staet I daer na,

 

Ende die heet ubula;

 

Ende op die scoudre oec daerbi,

 

Ende die heet men gwindeghi;

 

Oec staet I an den hals,

865

Ende die maect groet gemals

 

Als een der doot es na,

 

Ende die heet gorgonica.

 

Oec steet daerna transitoria

[p. 147]

 

Ende ysmon oec daerna.

870

Nu hort an den arm sciere,

 

Daer esser in gerekent viere;

 

Buten den arm esser ene,

 

Die heet silvestres, int gemene.

 

Daerna steet sepalica,

875

Daerna mediana of cardiaca,

 

Daerna epatica of basilica,

 

Ende titilares comt daerna,

 

Dats de vijfste, dat verstaet,

 

Ende die recht onder die scoudren gaet

880

Die onder docsele comt mede.

 

Die dese adren ontwee snede

 

Of daeruut bloet laten woude,

 

Ic seggu dat hi sterven soude,

 

Al lachende sonder enich wee

885

Men seit dat Seneca wilen ee,

 

Doen hem Nero doden soude,

 

Dat hi also sterven woude.

 

Boven de borst oec daerna

 

So comt die adre baselica

890

Van den enen arm vort

 

Toten andren, hebbic gehort;

 

Ende dese leiden dbloet mede

 

Dor den lichame te meneger stede;

 

Ende van desen oec overluut

895

So spruten andre adren uut,

 

Recht boven der magen mede

 

So es I adre ter stede

 

Die profundum heet in latijn,

 

Dat wilt in dietsch diep sijn;

900

Daeromme heet si diep, sonder waen,

 

Omdat si vele mach ontfaen.

 

Tusschen der adren enter levere na

[p. 148]

 

So comt die adre melayca,

 

Ende achter die levere oec mede

905

So gaet capillares ter stede;

 

Ende alle dese adren met

 

Hebben bloet in, dat wet.

 

Varices sijn adren mede

 

An die dien staende gerede;

910

Worden die gesneden ontwee

 

Die mensche ne mochte nemmermee

 

Rechte gaen, dat verstaet.

 

Noch es I adre die gaet

 

Onder die knoesele, als ict versta,

915

Ende es geheten sophena;

 

Ende dese plegen te latene mede

 

Die vrouwen in menige stede,

 

Om der matricen ongemake

 

Ende oec om der blasen sake.

920

Noch es een andre adre met

 

Onder die knoesele geset,

 

Die es geheten sciatica;

 

Die laet men oec, alsic versta,

 

Jegen dongemake ter noet

925

Die van den lindinen comen groet.

 

Dit sijn die adren, hoe soet gaet,

 

Die elc mensche te hebbene staet;

 

Maer andre adren hieruut gaen,

 

Die ic niet en doe verstaen,

930

Want daer leget niet vele an;

 

Om dit so latict achter dan.

 

Nu hebbic u die gedane al

 

Van den mensche, groet ende smal,

 

In menegen teken doen bekinnen.

935

Nu willic u vort beginnen

 

Van den mannen ende van den vrouwen,

[p. 149]

 

Waerbi dat men best mach scouwen

 

Dat si gheen kint mogen winnen.

 

Avicenna doet ons bekinnen

940

Ende Ypocras mede, entrouwen;

 

Si seggen beide dat selke vrouwen

 

Onorborleke te selken dingen

 

Of si sijn te dinne sonderlingen

 

Of al te mager, hoe soet gaet,

945

Of al te vet, dat verstaet,

 

Want die vetheit, wetet dat,

 

Beslut de matrice ter stat

 

Dat dat saet int beghin

 

Niet en mach comen daerin;

950

Ende selke hebben oec so licht

 

Die materie daerom bericht

 

Dat saet oec mach sijn daerin,

 

Want en mach meer no min

 

Daerin en genen tijt geduren,

955

Hen moet weder saen uutscuren.

 

Ende oec gebreket ane den man

 

In deser manieren, verstaet mi dan,

 

Want dat oec der manne saet

 

Te cout sijn, dat verstaet,

960

Ende oec al te dinne mede,

 

Ende hieromme caent gene stede

 

Gecrigen in die matrice daer

 

Ende comt uut mede daernaer.

 

Ende selke manne met gewout

965

Hebben dat saet droge ende cout,

 

Sodat de coutheit van des

 

Ende de droecheit, des sijt gewes,

 

Hem gene kindre laten winnen.

 

Kinder dit soudic wel doen kinnen

970

Ende daerna mede, als ict wiste,

[p. 150]

 

Wies scout het es, soudic met liste

 

Hem geraden in allen sinnen

 

Dat si kindre souden winnen,

 

Ende ic had hier oec gedicht,

975

Maer hen ware niet goet bericht

 

Altemale den ruden leeken,

 

Ende oec ontsie ic der papen treken

 

Dat sijs mi mochten spreken lachter;

 

Hieromme so lietict achter.

980

God, die makere es alre dinge,

 

Hi besciet ons sonderlinge

 

Int beginsel der werelt mede

 

Elke nature na menschelijchede;

 

Hi gaf den mensch oec gereit

985

Boven alle diere werdicheit

 

Want hi gaf hem groten sin

 

Ende verstannisse mede daerin,

 

Ende hi woude oec mede, dat verstaet,

 

Dat ewelike vorweert gaet

990

Des menschen gebornisse ter stat

 

Ende staende bleve oec nadat

 

In ongeliken personen mede,

 

Alse manne ende wive mede,

 

Ende omdat van hem, hebbic vernomen,

995

Te samen kindre souden comen,

 

Om dit maectise beide daer:

 

Heet ende droge, wet vorwaer,

 

Maecte hi den man, ende omdat

 

Dat selke qualike in elke stat

1000

Alse hitte ende droechede

 

Niet te sere en souden mede

 

Int vergaderen habunderen,

 

Maer dat naturlijcheit soude verweren,

 

Om dat so maecti met gewout

[p. 151]

1005

Dat wijf beide versch ende cout

 

Ende cranxt oec met anscijn;

 

Ende dat de man starxt soude sijn

 

Van complexien, sonder blijf,

 

Sijn werc soude doen dat wijf,

1010

Gelijc dat saet dat men mede

 

In derde werpt te meneger stede

 

Ende dat beclijft ende brinct vrucht

 

Omdat si getempert es, heet ende vucht,

 

No te mager no te vet,

1015

Om dat draget si te bet;

 

Aldus soude die wijf dan

 

Van den gewerke van den man

 

Ontfaen dat saet ter selver uuren

 

In den scoet der naturen.

1020

Want die vrouwen cranker sijn

 

Van naturen, alst anscijn,

 

Dan de manne in vele dingen,

 

Ende gepijnt werden sonderlinge

 

In dragene ende in arbeide,

1025

Hieraf comt hen siecheide,

 

Ende meest oec an die lede

 

Van hare naturlijchede,

 

Ende dorren harre naturen crancheit

 

Ende oec mede haer siecheit

1030

Met scaemden die si hebben, twaren,

 

Den medecinen niet oppenbaren,

 

Noch oec mede niet gewagen

 

Van der siecheit daer si se dragen.

 

Daeromme so dwinghet mi

1035

Haer grote weecheit oec daerbi,

 

Die tontfarmene es wel sere,

 

Ende die gracie dwinget mi mere

 

Van selken vrouwen dat ic, twaren,

[p. 152]

 

Die curen hier wille oppenbaren

1040

Jegen die siecheit, sijt seker das,

 

Uuten boeke van Ypocras

 

Ende uute Galienus bede,

 

Ende met der Gods hulpe mede

 

Sal ic scriven die saken nu

1045

Ende die tekene, dat seggic u,

 

Waerbi dat men se sal bekinnen,

 

Want in de wive niet es binnen

 

So grote hitte dat die humoren

 

Die hitte iet can doen scoren

1050

Die in hen overtullech es,

 

Want die humoren, sijt seker des,

 

Die overmids haer coutheit sijn vermogen,

 

En can haer hitte niet verdrogen,

 

No der wive cranker in scine

1055

En mach niet dogen so grote pine

 

Dat si overtullech humoren

 

Met swete mach uut doen scoren

 

Teniger stede of verdriven.

 

Daerbi om de nature van wiven

1060

Om te behagen haer hitte met

 

So heeft I purgatie geset,

 

Die men menstrua doet noemen

 

Ende die men gemeinlike heet bloemen,

 

Want gelijc alse men siet

1065

Dat de bloeme en draget niet

 

Sonder bloyen, dat verstaet,

 

Diegelike so ne ontfaet

 

Dat wijf sonder bloeme geen kint,

 

Als ons nature wel ontbint.

1070

Dese purgacie den wiven gevalt

 

Gelijc den man, daer men af calt

 

Ende hem snachts te meneger stede

[p. 153]

 

Pollucie gevalt al slapende mede;

 

Want altoes die nature,

1075

Alsi te swert es telker uure

 

Van den quaden humoren dan,

 

Eist I wijf, eist een man,

 

So pijnt si harre te verjagene dat

 

Ende har pine te minderne ter stat.

 

Doet van den humoren dovertullichede

 

Dier te vele es in elke stede.

 

Van der purgacien van wiven

 

Willic u vort bescriven,

 

Die hen somen, alse ment kint,

1085

Te XIIIJ jaren begint,

 

Ende oec hen somen te XIJ jaren,

 

Na dien dat in hen gewaren

 

Van naturen heet ende cout.

 

Dese stonden duren met gewout

1090

Tote XL jaren, sijt seker des,

 

Ja, opdat si mager es;

 

Ende es dat wijf versch ende vet,

 

So maget hare geduren met

 

Tote XL jaren wel gerede

1095

Of tote vive ende viertich mede.

 

Es de purgacie geordineert

 

Te rechte ende getermineert,

 

So wert ontcommert die nature

 

Van der overtulleger humore;

1100

Maer, es die purgacie meer in scine

 

Dan si sculdech es te sine

 

Of mindert, so comt oec van beiden

 

Menegerhande siecheiden,

 

Want dappetijt wert hen gemate

1105

Beide van dranke ende van ate,

 

Ende werd in hen gemindert sere

[p. 154]

 

Noch comt hen daeraf mere,

 

Want walginge ende keringe

 

Comt oec van desen dinge,

1110

Ende ondertiden comter af mee

 

Grote sweringe ende wee

 

In den rugge ende int hoeft mede

 

Oec comter af de bernende rede,

 

Ende in dogen siet men oec de dinge;

1115

Daer comt af van herten cnaginge,

 

Ende daeraf laedt men dwater mede

 

Ende die bloetsocht oec gerede.

 

Oec selke vrouwen, alsijt weten,

 

Hebben begerte om erde teten

1120

Of crijt of colen sonderlinge

 

Of jegen nature enegerande dinge.

 

Ende dese siecheden comen

 

Omdat behorlike titde der bloemen

 

Den vrouwen gebreken, wet dat wale,

1125

Of dat si hem gebreken altemale,

 

Want allene comter af niet

 

Twater, bloetsocht, als men siet,

 

Of bitinge van herten mede.

 

Daer comt af ander siechede,

1130

Die quader sijn, als ict versta;

 

Daer comt af dyarra,

 

Omdat die couteit, wetet dat,

 

Alse van der naturliker stat,

 

Die matrix heet in latijn,

1135

Of omdat die cleine sijn

 

Die adren entie graselijc

 

Gelijc den wive sekerlijc,

 

Die dobbel sijn van naturen,

 

Want in hen hebben te gere uuren

1140

Die overtullech humoren stranc

[p. 155]

 

In hen negenen lichten uutganc

 

Omdat die humoren sijn te dicke

 

Ende viscoes ende ongemicke;

 

Ende oec mede sonderlinge,

1145

Om die grote vergaderinge

 

Van den humoren, so wert hen met

 

Die wech benomen oec, dat wet,

 

Of omdat si cleinlijc eten

 

Of van pinen te sere sweten,

1150

Sodat de quade humore en mogen,

 

Die in hen wassen, niet verdrogen.

 

Ende dit gecrijcht dat roede wijf

 

Die niet vele pijnt haer lijf,

 

Want het es behorlec dat si

1155

Vele bloemen hebber daerbi.

 

Sal si gesont daermede bliven

 

So moeten emmer dan becliven

 

Haer bloemen, omdat haer bloet

 

In haren lichame, als ict verstoet,

1160

Vergadert ende geronnen es.

 

Somwile valt oec, des sijt gewes,

 

Dat bloet uuteloept ten stonden

 

Beide ter nese of ten monde

 

Ende met spekelen die hen afgaet;

1165

Somwile gebreken, dat verstaet,

 

Die bloemen, overmids errede

 

Ende oec overmids serechede,

 

Ende oec van groten wee

 

Ende van groten anxenen mee.

1170

Ende werden de bloemen oec daernaer

 

Lange onthouden, wet vorwaer,

 

So eist te mestruwene mede

 

Van al te groter siechede,

 

Want somwile der wive orine

[p. 156]

1175

Werden verkeert aldus in scine

 

Groenachtich, gelachtich ende bleec,

 

Ofte bruunlijc sekerlec.

 

Es dat sake dat men mach scouwen

 

Te lettel bloemen an die vrouwen,

1180

Ende si hen gebreken ter stede,

 

Ende moru ende cranc sijn mede

 

Van complexien uutermaten,

 

So sal si hare dan doen laten

 

Die adre die onder dien cnoesel es,

1185

Des iersts dages, sijt gewes,

 

In den iersten voet ter stede,

 

Sanderdages an den andren mede.

 

Also vele als sijs vermach

 

Sal mens laten op elken dach,

1190

Want in alle siecheden sal men dinken

 

Dat men den sieken te sere niet crinken

 

En sal van eneger medicine

 

Dies hi hadde te groter pine.

 

Galienus segt in sire spraken

1195

Van enen wive diere gebraken

 

IX maent die bloemen na das,

 

Die al haer lijf verstopt oec was,

 

Vercranct ende verdroeget mede,

 

Ende haer gebrac oec ter stede

1200

Die lust sere ende ongemate

 

Beide van dranke ende van ate;

 

Ende Galienus dede oppenbare

 

Dieselve adren laten hare

 

Negen daghe, des sijt vroet,

1205

Des eens dages an enen voet,

 

Des anderdages an den andren met,

 

Aldus deen na dander geset;

 

In corten tiden daer ter stede

[p. 157]

 

Quam hare lust ende verwe mede.

1210

Oec plegen si, dats hen ene pine,

 

Dicwile bestopt te sine

 

In den lichame, dat verstaet;

 

Dan sal men hen geven, dats mijn raet,

 

Vijf pillen, so scarp dat si

1215

Mogen redelike ingaen daerbi;

 

Dan sal si verlaten, dat versta,

 

Ende baden sal si oec daerna;

 

Dan sal si drinken na dat bat

 

Calemenium, wetet dat,

1220

Of nepitam of mirra

 

Gesoden in honege wel daerna,

 

Sodat I deel borns si

 

Ende dachtendeel honechs daerbi;

 

Dicwile alsi baeds gedinken,

1225

Ende na dbat sal si drinken

 

Dyatesseron IJ d. gewichte

 

Honech ende water, seget tgedichte

 

Daermet sal sijt dus ontfaen.

 

Dyatesseron es, sonder waen,

1230

Gemaect van desen IIIJ dingen

 

Die ic u noemen sal sonderlinge,

 

Alse aristologia longa ende bactis lauri

 

Ende menta ende gentiana daerbi,

 

Ende elc evenvele geset

1235

Ende in honich gesoden daermet;

 

Ende dan sal hi nemen alse ierapiga,

 

Ende haer selen helpen oec daerna

 

Alle riekende crude, cinium,

 

Venkel, spica ende aprum,

1240

Ameos, petercelle ende carvi,

 

Oft dese crude gesoden, seit men mi,

 

In wine, of gemenget mede

[p. 158]

 

In honich, selen hen helpen gerede.

 

Galienus leert ons dat bivoet

1245

Ontwee gewreven es so goet

 

Met wine gedronken, dats mijn raet,

 

Of in wine gesoden, dans niet quaet.

 

Nepita helpt gedronken met,

 

Daer men in enen bade set,

1250

Of ontwee gewreven of gebonden

 

Op der vrouwen lichame ten stonden

 

Ende op den navel, sonder spot,

 

Of gesoden in enen pot;

 

Ende dan sal si gaen sitten mede

1255

Op enen dorgaetten stoel mede,

 

Den pot boven alomme sluten

 

Dat die roec niegeren mach uute

 

Dan opwert ter naturen ga.

 

Bivoet noch meer, als ict versta,

1260

Es goet geminget met captia,

 

Met cynamomum, met salvia,

 

Origanum. satureya, pulengium

 

Lenisticum ende oec anisium;

 

Ende dat men se alle siede dan

1265

Met watre som, of men can,

 

Ende dat men vult I sackelkijn

 

Gemaect alse een orcussijn

 

Met wollen geteest herde cleine,

 

Ende dat men die siedinghe reine

1270

Int sackelkijn met der wollen doe,

 

Of dat sackelkijn daerin nette alsoe

 

Ende leget, also heet als men can,

 

Op der vrouwen lichame dan,

 

Ende dit sal men dicke doen ter stede.

1275

Oec morsus galline mede

 

Gesoden in I test ter noet

[p. 159]

 

Ende geleit op der vrouwen scoet

 

Der naturen, dit es goet.

 

Een ander, dat sere hulpen doet

1280

Den vrouwen, hebbic ondervonden

 

Om te doen hebben haer stonden.

 

Ghi selt niemen sonder mee

 

.......................

 

Castor, mirrus. cantarea,

1285

Salvie, ende evenvele versta;

 

Dat bernt ende maect poeder daer

 

Ende siedet met watre daernaer,

 

Ende savina ende mirra oec in dat,

 

Ende dan drinke dat int bat.

1290

Es oec die scoet der naturen

 

Al te sere verherdt tier uuren

 

Dat dese medicine verhelpt niet

 

Dat die bloemen comen iet,

 

So nemt van enen osse die galle

1295

Of van enegen diere met alle

 

Ende viter ende ysopi,

 

Die wel geminget te gader si

 

Ende wolle wel geteset met

 

Ende in dese dinge gevet,

1300

Ende maket haer lanc ende stijf

 

Dat ment steken moge int lijf

 

Tusschen des wives been al bloet

 

Recht in der naturen scoet,

 

Dits orborlec ende goet raet;

1305

Ochte, aldus verstaet,

 

Men make dit sonderlinge

 

Van desergelike eens mans dinge

 

Dat sal men doen dor dese noet

 

Den vrouwen overal in den scoet

1310

Der naturen daert hol es,

[p. 160]

 

Dan sal comen menstrues.

 

Es dat sake dat die vrouwen

 

Te lettel hebben ende met trouwen

 

Haer stonden, om dat so selen si

1315

Dese crude nemen, seggic di,

 

Van beiden pulegium ende betoniam

 

Ende oec mede sentonicam;

 

Ende dese soutu sieden dan

 

In watre ende in wine vortan,

1320

Sodat die twedeel versoden es,

 

Ende wringet dor I cleet dor des

 

Ende drinket met sape van grisen,

 

Dits di goet in alre wisen.

 

Een ander, ten selven herde goet:

1325

Nemt mente, pulegium, ende doet

 

Elcs evenvele I hantvol daer,

 

Ende saelgen IIJ dragmen daernaer

 

Ende planten van roden coelen oec,

 

Ende gestoeten porloec,

1330

Ende al sieden in I pot na dat

 

Ende gevent haer drinken in I bat.

 

Ende es dat sake dat haer stonden

 

Hebben tebroken lange stonden,

 

So nemt repontsi

1335

Derdalf penewert swaer, seggic di,

 

Ende drogen bivoet ende peper mede

 

Ene dragme onder beide gerede,

 

Ende maket van desen pulver saen,

 

Ende drinken soutu dit, sonder waen,

1340

Smergens, ende savonts met

 

IIJ, oec dat wet,

 

Dat ghi se decken selt daernaer

 

Dat si sweten mogen daernaer.

 

Noch een ander goet gewesse:

[p. 161]

1345

Ghi selt nemen de wortle van lesse

 

Ende van loghen stocken mee

 

Ende vinkel ende oec nepite,

 

Dese sal men sieden in wine

 

Ende drinken, dits goede medicine;

1350

Of ghi selt nemen soismaer

 

Ende caneum oec vorwaer,

 

Ende bivoet mede daeran,

 

Ende roest mi dese in botre dan

 

Ende bindet haer suvelike heet

1355

Op den navel wel gereet;

 

Want I mester dede desgelike

 

Der conijncinnen van Vrankerike:

 

Hi nam gincber goet ende vri

 

Ende blade van bome van lauri

1360

Ende savina oec daermede,

 

Ende wreefse te gadre al gerede

 

Ende decse in enen pot daernaer

 

Ende setse over tfier, dats waer;

 

Doen dedi sitten na das

1365

Op enen stoel die dorgaet was,

 

Ende den pot onder hare,

 

Ende liet den roec opweert slaen aldare

 

Recht tusschen in die nature;

 

Dit dedi IIJ warf of meer ter uure,

1370

Ende haer stonden quamen daernaren

 

Gelijc dat si sculdech waren.

 

De vrouwe die aldus gedane

 

Roekinge willen gane

 

Of oefenen willen scouinge,

1375

Hen es goet boven alle dinge

 

Dat si haer scoenhede rechten binnen

 

Met couden unguente in allen dingen;

 

Salven selen omdat si

[p. 162]

 

Niet te sere verhitten daerbi.

1380

Het es oec goet te derre stoven

 

Daeraf es geseit hierboven

 

Of te derre rokingen mede

 

Comijn ende anijs bede,

 

Flammula, calamente ende menta,

1385

Te gadre geminget, als ict versta.

 

Tesen es oec goet, dat wet,

 

Crauwinge ende oec bruden met,

 

Ende op die hant bloet laten

 

Dat deert sere uutermaten.

1390

Si selen onjoen eten oec,

 

Mostaert ende porloec,

 

Peper, loec ende comijn,

 

Ende visschen die in sculpijn sijn;

 

Ende si selen drinken, dits in scijn,

1395

Goeden, starken, witten wijn;

 

Ja, opdat si niet en heeft den rede

 

Ofte int hoeft siechede;

 

Want in alle reden, verstaet,

 

So es de wijn gedronken quaet.

1400

Ondertiden gevalt oec mede

 

Dat die overvloyenthede

 

Van vrouwenstonden es so groet

 

Dat sire afcomen in groter noet.

 

Dit comt bedi, des seker sijt,

1405

Omdat die adren sijn te wijt

 

Ende te sere ontploken met

 

Die in de matrice sijn geset;

 

Of bi wilen spliten si,

 

Daer af comt roet bloet daerbi

1410

Ende cleer in groter quantitheit.

 

Of oec mede, alse men seit,

 

Van vele aets ende dranc

[p. 163]

 

Daer werd af I masse bloeds gemanc,

 

Diewelke alse en connen niet

1415

Die vate dan onthouden iet.

 

So breket uut dan ter stede

 

Of onderwilen comet mede

 

Om die overtullege hitte met alle

 

Des bloets van der calore van der galle

1420

Die overtullich vloyende es,

 

Dat maect verwallende, sijt seker des,

 

Dat bloet dat in den vate niet

 

En mach duren, alst gesciet;

 

Oft gesouten fleuma mede

1425

Minget haer met den bloede gerede

 

Ende maket dunne, sodat daer

 

Die adren vloyen daernaer.

 

Ende es dat sake dat dit bloet,

 

Dat vor menstruis uutgaen moet,

1430

Verwandelt in ghelheden na,

 

So comet recht van colera;

 

Ende werdet bleec ende wit,

 

So comet van fleumen dit;

 

Ende eist van roder gedane,

1435

So comet van sanguine, ic wane;

 

Ende eist bruun in sine dien,

 

So comet van melancolien.

 

Ende alle dese siecheden

 

Comen dus, na der waerheden,

1440

Om dumoren, die sijn binnen

 

Gecorrumpeert in allen sinnen,

 

En can onthouden, dat verstaet,

 

Ende daeromme si dan vloyen gaet

 

Ende, als daeraf gevalt de doot,

1445

.......................

 

Ende van desen saken ontverwen si

[p. 164]

 

Ende werden mager oec daerbi;

 

Ende duret lange oec daerna,

 

So valt si int water, als ict versta,

1450

Bedi der leveren substantie met

 

Wert van coude sere ontset

 

Ende in naturliker hitte.

 

Oec mede omme ditte

 

Dat hen gebrect haer appetijt,

1455

Begert si sapachtichge dingen ter nijt,

 

Die dumoren verwandelen doet

 

Na gewoente, dat es goet.

 

Es dat sake dat comt van bloede,

 

So soutu laten dor die hoede

1460

An den arm of an die hant,

 

Sodat dbloet optrecke tehant;

 

Ende es dat die calore

 

Van der galle vloyt al dore,

 

So sal men nemen lichte dinge

1465

Die mogen helpen sonderlinge,

 

Als trifera sarrancenica

 

Of rosaca novella

 

Met den sape van violetten

 

Ende scariole, dus sal men netten.

1470

Ende comet van der overvloyenthede

 

Van flumen of van swarte colore mede,

 

So sal men nemen yralogriodius,

 

Ende doent in water, ende drinkent dus.

 

Na dese purgacie in allen sinnen

1475

Es men sculdech buten ende binnen

 

Dingen te doene die stringeren

 

Ende die stonden doen verteren;

 

Ende hieromme sal men drinken na des

 

Water, daer in gesoden es

1480

Scorse ende van prume gernaten

[p. 165]

 

Ende galla, van noten muscaten

 

Die scale daeraf, ende roseblade

 

Ende eikenblade, mede te rade,

 

Ende bedagar, rubi ende agrimonia

1485

Ende wegebrede; ende daerna,

 

Weder si sijn gevoeget ter stede

 

Of geëenvoldecht, si helpen mede.

 

Na den eten geeft haer na des

 

Te drinkene pullius ematrices,

1490

Dat met regenwatre getempert si,

 

Ende oec pulver van coralli

 

Ende gummi mede van arabici,

 

Balaustie ende cornu cervini,

 

Seminis mirre ende portulace

1495

.......................

 

Sans atomorum ende plantaginis,

 

Scabis ende sanguis draconis.

 

Oec sal si eten in der noede

 

Hinnen gesoden, ende in broede

1500

Versche vische ende edic met.

 

Gerstenbroet oec mede et,

 

Ende tisanie sal drinken si,

 

Op gerste gesoden, seit men mi;

 

Ende ierstwarf in sulker gesoden daer

1505

Met zeewatre, wet vorwaer,

 

Tote dat begint roeden mede;

 

Dan doeter met edic ter stede

 

Ende ziet dor een cleet dan

 

Ende gevet haer drinken vortan.

1510

Een ander: si sal drinken roden wijn

 

Die met zeewatre getempert sijn,

 

Ende de wortele van wegebrede

 

In der vrouwen nature mede.

 

Oec es goet te dese dingen

[p. 166]

1515

Dit selve sap sonderlinghe

 

Op den buuc gebonden mede,

 

Of op de matrice ter stede

 

Ene plaestre daeraf gemaect.

 

Ten selven es goet gesaect

1520

Tsap van donderblade in scine

 

Gedronken met witten wine;

 

Het es oec goet ten selven mede.

 

I ander nemt de scorse mede

 

.......................

1525

Tsap van baratarie

 

Gedronken in watre of in wine,

 

Dit helpt al jegen dese pine.

 

Ten selven, IJ stucken lardi

 

Met salera ende stroye corandri,

1530

Daerop inpulum wise mede

 

Ende daeraf tsaet ter stede,

 

Ende pulum van alsenen ter stat,

 

Ende bindet op den navel na dat.

 

Het sijn oec goede plaestren daerna

1535

Van alsenen ende van majorana,

 

Van sisimbreo, ende gestoten dat

 

Met swinensmere, ende oec ter stat

 

Gebonden op de side mede,

 

Op den buuc ter selver stede;

1540

Ende leide men daerop moru blade

 

Van mirren, het wort goet te rade.

 

Ten selven es oec goet sere

 

Netelen gestoten met swinensmere,

 

Op die lendinen gebonden

1545

Ende op den buuc metten stonden;

 

Ende dade mer op blader van ulmi,

 

Die versch waren, het heetter bi.

 

Een ander nemt de scorse mede

[p. 167]

 

Van der nokernote gerede,

1550

Ende naecter af pulum mee

 

Ende doeter in water van der zee

 

Drinke dat, ende daernaer

 

Maect ene plaestre daer

 

Van scaepsdrecke sonder mere

1555

Ende gescoten met swinensmere,

 

Ende op den buuc geleit ter stede

 

Ende oec op die lendinen mede.

 

Oec maect pulver, radic u,

 

Van eyscalen, ende gevet nu

1560

Hare in dranke te drinkene dan

 

IIJ dage, ende vorweert an

 

Des vierdes dages mogedi

 

Opheffen, ende dwaet se mi

 

Met couden watre in die stede

1565

Met IIJ vingren in haer heimlijchede.

 

Matrix, alse Alexander seit

 

In Anathonia na der waerheit,

 

So es si cout ende oec droge

 

Ende gevormt in haer vermogen

1570

Gelijc der magen, ende boven met

 

Es si met adren wel beset,

 

Ende benede so es si

 

Vleeschachtich ende sachte daerbi,

 

VIJ blade balgekine mede,

1575

Ende elc heeft sine besceden stede,

 

Ende heeft IJ hole staende

 

Inwert ende uutwert gaende;

 

Ende inwert gaen si neder daer

 

Tote onder die vorke, wet vorwaer,

1580

Gelijc dat bescreven es

 

In Viatico, sijt seker des.

 

Daeromme es twijf couder vele

[p. 168]

 

Dan die man in allen spele;

 

Van complexien nochtan es si

1585

Meer eischende dan hi;

 

Ja in IIJ manieren met:

 

Dene maniere es, dat wet,

 

Dat si van couder complexien es

 

Ende van droger, sijt gewes,

1590

Ende van herder substancien nu

 

Ende vaster, dat seggic u.

 

Alse twijf ontsteken es, dat wet,

 

So bernt si meer ende verhet,

 

Gelijc dat yser bernt sere

1595

Dant gout doet, ende oec mere,

 

Bedi met den goude sonderlinge

 

Sijn alle instrumente van lichten dinge

 

Int berren dan si met ysere si.

 

Ene ander redene provicker bi:

1600

Twijf es aderachtich sonderlinge,

 

Ende alle aderachtege dinge

 

Sijn gevoeleker dan andre vele;

 

Daeromme, alst comt te dien spele,

 

So hebben si genoechte groet, wet vorwaer,

1605

Alsi hare nature verliesen daer.

 

Die derde maniere es mede

 

Na der manieren gemaecthede,

 

Bedi si sijn aderachtech terstont

 

Beneden an der matricen mont,

1610

Ende die adren ontfaen dat saet

 

Ende benetten se daer si af, verstaet;

 

Maer ten oversten adren met

 

Die en beroert niet tsaet, dat wet;

 

Daeromme die ketelinge, als men siet,

1615

Mach versaedt worden niet;

 

Daeromme des mans mogenthede,

[p. 169]

 

Al es hijs niet versaedt mede,

 

Si vergeet hem daer alsoe;

 

In wil daer nemmer seggen toe.

1620

Matrix heeft monde twee

 

Buten ende binnen, ende noch mee;

 

Die butenste altoes open es,

 

Ende heet der matricen hals dor des,

 

Bedi dat vor men heet vulva

1625

Es der matricen dore, alsict versta,

 

Ende die binnenste mont daeraf alsoe

 

Slut onderwilen vaste toe

 

Ende ondertiden eist open mede.

 

Ende als twijf ontfeet ter stede

1630

Slut si so vaste, hebbic vernomen,

 

Datter I naelde niet in soude comen;

 

Maer int bruden es si altoes open

 

Om tsaet tontfane, des es si in hopen.

 

Daerna, alsijt heeft ontfaen

1635

Slut si weder toe saen,

 

Ende es altoes also besloten daer

 

Tote dat si kints geneset daernaer;

 

Bedi vrouwen die dragen kint

 

Begeren brudens meer om tgent,

1640

Want tsaet en mach niet comen mede

 

Ter genoechten in der matricen stede.

 

Oec heeft matrice VIJ hoelkine

 

In die rechter side in scine

 

Esser IIJ ende in die slinke drie

1645

Ende een in midden, seit men mie;

 

Ende daeromme seggen selke dan

 

Dat men in den rechtren wint den man

 

Ende in de slinke wint dat wijf,

 

Dat men in midden wint heeft lijf.

1650

Andre seggen overmids nature

[p. 170]

 

In jegewelc hol mach winnen ter uure,

 

Ende dat men in die slinke side wint

 

Dats I mannachtich wijf dat kint,

 

Ende wint men in die rechter side

1655

Dats I wijfachtich man tien tide.

 

Ghi selt weten dat selcs mans roede

 

So crom es, dat tsaet te goede

 

Dat bi haer niet mach ontfaen

 

In die matrice, hebbic verstaen,

1660

Ende in I ander deel ontfaet tsaet;

 

Daeromme sijnt, dat wel verstaet,

 

Ondertiden knechte, ende oec mede

 

Ondertiden meiskijn, ende oec bede.

 

Het gevalt somwile den vrouwen

1665

Dat haer matrix opheft, entrouwen;

 

Daerbi comt dat si verkeert si

 

Ende cranken appetijt hebben daerbi

 

Van vercoutheden der herten mede

 

Dat hen overcomt te meneger stede.

1670

Ondertiden dogen si sincopin,

 

Ende dat de puls slaet te min

 

Dat men se niet geborsen can

 

Alse men tasten wilt daeran.

 

Ende van der saken, sonder blijf,

1675

Word ondertiden crom dat wijf,

 

Sodat ondertiden dat hoeft

 

Ende die kinnen vergadren, geloeft,

 

Ende dat si haer stemme verliesen met,

 

Ende lippe ende tande oec, dat wet,

1680

Bedwingen ende de borst aldaer

 

Boven mate opheffen, wet vorwaer.

 

Galienus segt van enen wive

 

Die soe doegede in haren live

 

Dat si verloes haer stemme ter stede

[p. 171]

1685

Ende haren puls verloes si mede,

 

Ende si was so gebreclijc in hare

 

Gelijc of si doot ware,

 

Ende negeen teken van den live

 

Vant men daer in genen wive;

1690

Maer haer nature hadde meer no min

 

Te luttel hitten ant herte in;

 

Ende selke mesters seiden daer

 

Dat si doot ware, vorwaer.

 

Galienus nam wolle ende deed se doe

1695

Vor haren nese, ende provese soe,

 

Ende vant lijf noch an hare,

 

Ende seide dat dese siecheit aldare

 

Haere anquam, bedi dat si

 

Te vele naturen hadde, daerbi

1700

Dat si mans en plach niet,

 

Ende haer nature, alse men siet,

 

Gecorrumppeert was ter stat.

 

Ende wedewen gevalt vele dat

 

Die vor mans hebben geplogen;

1705

Ende jonge liede oec wel mogen

 

Dese dinge oec gescien met,

 

Alsi tharen tide comen, dat wet,

 

Dat si huwelijc souden plien

 

Ende mans niet hebben in dien,

1710

Bedi in hen dat saet

 

Meer overvloyt, dat verstaet,

 

Dat sonder man niet mach wesen,

 

Die nature in hen verderven van desen.

 

Ende van desen sade, dat es

1715

In hen overvloyende, des sijt gewes,

 

Ende dese verrotte matrice mede

 

Comt ene wintachtichede

 

Opwert tselker stede slaende

[p. 172]

 

Tote bi der herten ommegaende

1720

Die sijn gebure der herten omtrent

 

Ende der magen instrument.

 

Ende hieraf hen gebrect der sprake,

 

Ende dit ongemac van desen ongemake

 

Nemt beginsel van dat hen

1725

Haer siecheit gebreken meer no men,

 

Ende gebreken hare stonden;

 

Ende es in hen overtullech vonden

 

Dat saet es in hen tongemac

 

Vele te meer, daer ic af sprac.

1730

Die overste medicine die es

 

Jegen dit ongemac, des sijt gewes,

 

Dat men in die hande ende in die voete

 

I lettel crauwe met goeder moete

 

Met olie lauine, dat wet,

1735

Ende vor den nese houde met

 

Dinge die sijn van gore sware,

 

Alse galbanum, ende daernare

 

Beverscul, pec, gebert velt,

 

Ende I linijn cleet gebernt gi selt

1740

Of apponax daervore houden nu,

 

Ende derregelike, dat seggic u,

 

Ende warme unguente daer sal men met

 

Vulvam ungeren binnen, dat wet,

 

Ende buten, alse hierna steet,

1745

Dats yroleon musseloen gereet

 

Ende camillion ende ardilion;

 

Dese bringen weder in haer doen

 

Menstrua ende ander siechede.

 

Men sal I ventoyse setten mede

1750

Op die borst, ende smorgens alsoe

 

Sal si diacimum nemen, ende daertoe

 

Metten sape van eppen daer

[p. 173]

 

Of met den sope van calamente, vorwaer,

 

Of van nepita gemaect, verstaet;

1755

Of ghi selt nemen belsemsaet,

 

Wit peper ende costi,

 

Mente, eppe, ende castori

 

Evenvele I dragma

 

Ofte meer, dit stoet daerna

1760

Ende temperet met witten wine

 

Ende drinkes I dragma in scine.

 

Justinus heet dat men neme nu

 

Comijn, ende drogene, seggic u;

 

Ende I lepelken vol ofte mee

1765

Geve in dranke, het stelpt wee.

 

Hi heet oec nemen, Godweet,

 

Tinc van den vos of van der geet,

 

Ende maecter pulver af ter stede

 

Ende doet in hare scamelhede.

1770

Maer Tribacius heet sieden mee

 

Den wortel van gemandere

 

Of camadreos of venkel, verstaet,

 

Ende van lijnsade dat saet,

 

Ende doet oec daerna in des.

1775

Oec seit hi dat daertoe goet es

 

Wortele ende logenstoc, dat wet,

 

Gesoden ende gescoten met

 

Swinensmoute ende geleget

 

Op den navel, alse men seget

1780

Es dat sake dat na der dracht

 

Matrix es buten hare macht

 

Ende te sere gaet nederwaert,

 

Men sal wermen evene ter vaert

 

Die ierstwerf gesuvert es

1785

Ende gevet wale om des,

 

Matrix gaet uut haerre stede

[p. 174]

 

Sonder waen, ende sciet uut mede

 

Te naturliker, alse men weet;

 

Ende dat valt bi den adren gereet

1790

Die omtrent matrix staen;

 

Alsi met coude wort bevaen,

 

Ende morwet die wachede

 

Die overvloyende es inwert mede.

 

Dese vercoutheit ende dese moruheit

1795

Comt der matricen anegereit

 

Van couder locht, die ingaet

 

Matrix hole; ende, verstaet,

 

Het comt oec vele, wetet dat

 

Omdat si op enen couden steen sat;

1800

Oec comet ondertiden menichfout

 

Dat si baden in water cout;

 

Ende word licht ende moru daerbi

 

Ende uut haren gaet dan si.

 

Eist dat matrix nederwert sleet

1805

Ende niet altemale uut en geet,

 

So sal men vor den nese houden dus

 

Balsamus of muscus,

 

Spica, nardi, scorope ende ambra

 

Ende derregelike oec daerna;

1810

Ende beneden sal men se roeken mede

 

Met gebernenden cledren dier gelijchede,

 

Ende op den navel leggen met

 

Wolle, die in wine ende in olie es gevet.

 

Ende eist dat matrix uutegeet,

1815

Nemt armoriacum gereet

 

Ende tempert met sap van alsenen dat

 

Ende salven haren lichame ter stat;

 

Daerna nemt cassiafustula ende ruta

 

Ende bivoet evenvele daerna

1820

.......................

[p. 175]

 

Ende siedet in wine daerna;

 

Met gesodender tarwen al bloet

 

Sal ment daerop binden ter noet.

 

Ende ierstwerf boven allen dingen,

1825

Es matrix uutcomen sonderlinge,

 

So seldi se met wen handen saen

 

In haer proper stat doen staen,

 

Ende dan sal si na dat

 

Gaen sitten in een warm bat,

1830

Daerin gesoden sal sijn, als ict versta,

 

Balanstria, cortex malignata,

 

Rosa galla, contusa menta,

 

Sumac, glandes, lenticula,

 

Daeraf sal men I stove maken,

1835

Die sere helpt te desen saken.

 

Dyascorides stoven heet

 

Ofte suffumigeren gereet,

 

Haer dieten selen cout wesen.

 

Een experiment goet te desen

1840

Dat geproeft es in ware dinc

 

Daer die matrix uuteginc:

 

Pulver van den herte des herts met

 

Ende blader van lauwerbome, dat wet,

 

Evenvele ene onse mede

1845

Ende I dragma mirren gerede;

 

Wrivet ende temperet met wine

 

Ende gevet in dranke, dits medicine,

 

Ende aldus sal matrix mede

 

Wedergaen in haren stede.

1850

Ondertiden worden daernaer

 

Opblasinge in matrix daer

 

Ende apostemen van diverser manieren.

 

Eist dat colera uutgaet sciere

 

Van der leveren es de sake met

[p. 176]

1855

Van ere aposteme, oec dat wet,

 

So maket enen rede daer

 

Ende enen canker, dat es waer.

 

Ende eist van couden humoren mede

 

Ende roe ende hart ter stede

1860

Ende swaerheiden met groten wee;

 

Ende eist in ene side oec mee

 

Van der matricen bi den monde,

 

So gevoelt si rouwe tien stonden

 

An haer scoenhede, ende oec mede

1865

An den navel, te meneger stede

 

An de lindinen, daer af comt

 

Dat men die bloetsocht nomt;

 

Ende es daposteme banderside,

 

So es si in den rugge tien tide

1870

Ende in die side groet seer

 

Ende den lichame verstopt meer.

 

Ierstwerf sal men vernemen

 

Welc de saken sijn der apostemen

 

Eist dat si van heter saken si,

1875

So seldi laten I adre daerbi

 

Die in den voet es gestaen,

 

Dit seit Galienus sonder waen.

 

Nadat men kint die siechede,

 

Want liet men an de hant mede

1880

In der siecheit van matrix daer

 

Die lange trect, vorwaer,

 

Dat bloet opwert, ende alsoe

 

Trect die matrice daerwert toe;

 

Ende om dit so es men sculdech ter stede

1885

Dbloet beneden te latene mede.

 

Ende es twijf starc ende vermogen,

 

Dat sijt IJ werf mach gedogen

 

Op enen dach te latene daer,

[p. 177]

 

Dat waer haer goet, ende daernaer

1890

Sal men haer geven in dranke mede

 

Sap van morellen ende wegebrede,

 

Donderbaer ende castiofistele

 

Ende mandragora ende desgelike mee.

 

Men sal oec nemen I plaester met,

1895

Die de hitte verdrijft, dat wet,

 

Ende de cracht conforteert mee,

 

Van den sape van portulace

 

Ende silij ende wegebrede,

 

Van scarleye ende donderbaer mede,

1900

Ende daertoe olie rosaciarum;

 

Ende daerna, alst rijp es som,

 

Sal mer opleggen lijnsaet

 

In botren gesoden, dat verstaet,

 

Ende malue ende fenigriec met

1905

Ende ganssmout of hinnen, dat wet,

 

Ende dwitte van den eye daermede,

 

Dit es goet te sulker stede.

 

Dyascoridis seget dit,

 

Dat sere hulpet die sit

1910

In water daer spica in gesoden es.

 

Paulus leert oec, sijt seker des,

 

Enen te makene daermede

 

Jegen der matricen herthede

 

Ende jegen hare verkeertheit

1915

Of geswollen of windachticheit,

 

Dit verdrijft men ende geneest met.

 

Nemt van den calve dat vet

 

Ende van den buc oec

 

Thewichte van XLVIIJ d. groet,

1920

Ende van den vetten des hertshoren

 

Drie dragmen ende daertoe horen

 

Tfette van der gans ende van der hinnen met

[p. 178]

 

Evenvele IIJ dragmen, dat wet,

 

Ende honich IJ dragmen daerbi,

1925

Ende VJ d. gewichte van ysopi,

 

Dese sal men stoten gerede,

 

Ende wijfs melc mingen mede

 

Ende met olien van rosen roet

 

Ende met I pessere indoen ter noet,

1930

Ende daeraf sal men I plaester maken.

 

Es de posteme van couder saken,

 

Haer dieten selen sijn clene

 

Om die humoren te minderne allene.

 

Ende wiltuse ter gesonde wert keren,

1935

Die aposteme, ic saelt di leren,

 

So nem fenigere ende lijnsaet

 

Ende gerstenmele, dat verstaet,

 

Te gadre gesoden, sijt seker des,

 

Ende boven gesoden in duvenmes.

1940

Es dat de posteme inwert ga

 

Ter blasen wert, so nem daerna

 

Geitenmelc ende esels mede,

 

Ende drinke dat, ende make ter stede

 

Van tysanen ende honich aldaer

1945

Enen possere, ende doet in daernaer

 

Met enen in die matricee,

 

Het helpt ter baten vele mee.

 

Dits jegen die hebben niet

 

Haer stonden, of gebreken iet:

1950

Om weder te hebbene seldi

 

Van der wortelen nemen, seit men mi,

 

Van der wilgen de scorse daer

 

Die naest der overster es, vorwaer,

 

Ende seltse met wine sieden mede

1955

Ende tempernse ende warmense ter stede,

 

Des morgens in dranke geven.

[p. 179]

 

Oec es goet daer beneven

 

Malua persicaria ende blader van lauri

 

Ende I rokinge gemaect daerbi,

1960

Ende de wortle van rosen mede

 

Gebonden ende gedaen ter stede.

 

Om die haer stonden te sere

 

Flueren ende daeraf hebben dere,

 

Ghi selt nemen I hertshoren

1965

Ende die ontwee sniden te voren

 

Ende pulveren se met den sade

 

Van der netelen met goeder stade

 

Ende temperet met regenwatre daer,

 

Ende gevet haer drinken daernaer.

1970

Medicine jegen dieghene

 

Die hem beseiken op dbedde altenen,

 

Willense of en willense, dat wet,

 

Si ne connens niet onthouden met,

 

Dese sal men met warmen crude daer

1975

Beroken ende stoven daernaer.

 

Jegen de luse tusschen de been

 

Ende onder docsele, van desen tween,

 

Heten platluse, dat verstaet,

 

Du sout nemen, na minen raet

1980

Alsene, ende met olien mingen,

 

Ende daeraf maken temperingen

 

Ende bestriken daer die worme sijn.

 

Ende oec es goet ende fijn

 

Ten roden ogen, die se daermet

1985

An den steert bestrijct, dat wet.

 

Waer dat in den mont stinct,

 

Dat de quade mage toebrinct,

 

Ghi sult nemen doverste mede

 

Van der menten, ende dat gerede

1990

Sieden in wine, tote dat es

[p. 180]

 

Ter helft gesoden, ende na des

 

Dat gedronken, alse die mage

 

Wel gesuvert es alle dage,

 

Soutu dinen mont wasschen daer;

1995

Dit es goet wel oppenbaer.

 

Alse vrouwen sijn gequetst van desen

 

Dat manne met hen hebben gewesen,

 

Dat si swillen an hare nature,

 

Si sullen sieden daertoe ter cure

2000

Malue ende poleye mede

 

In regenwatre daer ter stede,

 

Sitten ende baden daerin;

 

Dits hen goet, seit mijn sin.

 

Het sijn wijf die sere stinken,

2005

Den stanc sal men hier met minken;

 

Ghi sult in wine sieden nu

 

Bladre van menten, radic u,

 

Ende daerin enen doec netten,

 

Daerin wasschen sonder letten.

2010

Die oec geswollen es

 

Om sijn scoenhede, sijt seker des,

 

Hi neme poleye ende pollicarie

 

Ende bladre van lauwerbome nie,

 

Ende doet wallen int water ter stat,

2015

Ende ga daerin sitten na dat,

 

Ende daerin sal hi beroken daer

 

Met olivano, wet vorwaer.

 

Wiltu dat I wijf die soeget

 

Melc gnouch geve ter doget,

2020

Tes morges tonderen gerede

 

Ende des avonts oec mede,

 

Gef hare drinken venkelsaet,

 

Lau gemaect, vore dat si et.

 

Dit cruut, gesoden ende daerop gelegt

[p. 181]

2025

Tere plaestren, het helpt, so men segt.

 

Jegen die borst, die geswollen wesen,

 

Tebroken boenen nem van desen

 

In I mortier met groter cracht

 

Ende doet se int water enen nacht

2030

Ende I nacht, ende een pont

 

Van boli armenti terstont

 

Ene vijse, ende edic mede,

 

Ende mac ene plaestre ter stede;

 

Daerop leg se, dat es goet,

2035

Ende dat geswel oec sinken moet.

 

Noch ter borst serichede

 

Nemt armoniaco, ende mede

 

Met melke in watre gewreven,

 

Ende doet der borst alomme beneven;

2040

Legget daerop, ende daernaer

 

Bladre van latuwen, ende aldaer

 

Bladre van roden coelen met,

 

Dits goet daerjegen, dat wet.

 

Diegene die hebben verdriet

2045

Ende haer stonden en hebben niet,

 

Sijn sire af siec of quelen mede,

 

Hi neme ende siede ter stede

 

Yserne ende rute herde sere,

 

Ende daerna sal hijt sieden mere

2050

Met specke, ende dan sal hi

 

Den sieken geven, also alt si

 

Warm, ende eet alsoe:

 

Daerna sal hi eten daertoe

 

Die wortele van der wilgen met

2055

Die tusschen beide es geset,

 

No te groet no te cleine,

 

Maer in midden int gemeine,

 

Ende die wortele van der roeden daer

[p. 182]

 

Die meeste die ghi vint, vorwaer,

2060

Die suldi stoten ontwee

 

Ende met wine mingen oec mee;

 

Ende ziet dor I doec daertoe

 

Ende gevet den sieken drinken alsoe.

 

Die te sere sine stonden heeft,

2065

Dat hi in qualen daeraf leeft,

 

Ende die dat niet gehelpen can

 

Dat hem helpe, hi neme dan

 

Savelboem, ende daer ter stede

 

Een cruut, dat men heet mede

2070

Eauforatum of perforatam,

 

Ende stotet ontwee daerna

 

Ende mac enen coeke alsoe

 

Met enen eye, ende doe daertoe

 

Een luttel meels, ende nadat

2075

Bact op I tiegle ter stat,

 

Ende gevet den sieken tetene daer;

 

Dan suldi geven daernaer

 

Dat saet van der netelen met

 

Ende van hertshorne, dat wet:

2080

Daeraf seldi pulver maken

 

Ende geven den sieken dese saken

 

In wine gemingt te drinkene daer;

 

Dits hem goet, wet vorwaer.

 

Dits van der vrouwen heimelijchede:

2085

Die kint dragen oec mede,

 

Weder het si levende of doot

 

Hoe si verloest wert uut der noet.

 

Es dat sake dat men daer

 

Gevoelt dat doot es, vorwaer,

2090

So seldi nemen rute ter stede,

 

Bivoet ende alsene mede

 

Ende peper, ende brekent daernaer,

[p. 183]

 

Ende drinket sap met wine daer.

 

Of water oec, sijt seker das

2095

Daer lupine in gesoden es

 

Ende alsene ende bivoet,

 

Dit es daer jegen goet.

 

Of peper gewreven met wine

 

Es oec gedronken goet der pine,

2100

Of saturea gedronken met

 

Ende op den buuc gebonden, dat wet.

 

Si souden genesen al bloot

 

Weder het levende ware of doot.

 

Dit selve doet yserne daer

2105

Gestoten ende gedronken daernaer

 

Met wine of met watre met;

 

Dit helpt oec mede, dat wet.

 

Of gesoden roeswater mede,

 

Dit helpt oec met gerede

2110

Evenvele, ende gevet dan

 

Den vijn drinken daeran.

 

Of nemt botre ende geef se hare

 

Met wine ende met honege aldare

 

Te drinkene, dit es goet.

2115

Ende helpt haer dat niet, so doet

 

Dat ic u hier nu raden sal:

 

Es dat kint doot, si sal

 

Ende sijs niet gelosen can,

 

So sal si nemen dan

2120

Melc al warm daer ter stede

 

Van enen andren wive mede,

 

Ende si sal stappans genesen daer.

 

Noch een ander, dat es waer:

 

Nemt rute ende bivoet,

2125

Alsene, apponax daertoe doet,

 

Ende breket wel daer alsoe

[p. 184]

 

Ende doeter I luttel sukers toe,

 

Ende legget bi haren scoenhede daer,

 

Het sal hare helpen, wet vorwaer.

2130

Na dat kint geboren es,

 

Daer ic voren af dede gewes,

 

Es dat die secundinen

 

Daerin blivet na der pinen,

 

Dan sal men gereiden daertoe

2135

Dats sijs gelosen mach alsoe

 

Ierstwerf dat men se doe

 

Mont ende nese luken toe.

 

Of een ander, men sal dan

 

Ene loege maken, so men best can,

2140

Van asschen ende pulver mede

 

Ende tsaet van maluen ter stede,

 

Tegader gemingt I dragma;

 

Dit sal men drinken geven daerna,

 

Ende daerna sal si keeren saen.

2145

Of dit pulver, hebbic verstaen,

 

Met warmen watre mede

 

Doet se oec keeren ter stede.

 

Dat men se beroke es goet met

 

Met ogen van gesouten vlesche, dat wet,

2150

Ende met den clauwen van pertsvoeten

 

Daermet beroect met goeder moeten,

 

Of van hontsdrecke mede

 

Of van geiten, wet gerede.

 

Dese doen suveren die secundine,

2155

Daeraf die vrouwen hebben pine,

 

Het es oec goet lijnsaet

 

Dat gesoden, wel verstaet,

 

In watre of in wine

 

Ende gevet haer drinken jegen pine.

2160

Ende en geet gheen bloet uut aldaer

[p. 185]

 

Na die secundine, wet vorwaer,

 

So sal men doen dat geseit

 

Hiervoren es, na der waerheit,

 

Om te comene oec die siechede

2165

Die den vrouwen deert mede.

 

Ende es dat sake dat daernaer

 

Die baermoeder es siec aldaer,

 

So seldi nemen oec daertoe

 

Storax ende wieroec oec alsoe

2170

Evenvele ene dragma,

 

Ende drie onsen oec daerna

 

Van den sade van ratemorum mede,

 

Ende legget op colen daer ter stede

 

Die levende sijn, ende roket daer

2175

Dat wijf daerover wel daernaer.

 

Het sijn selke wijf oec mede

 

Die hare dracht ter stede

 

Die secundine gelosen niet

 

Ende na tkint blijft, als men siet.

2180

Die cure hieraf sal ic vertellen:

 

Men sal nemen petercelle

 

Ende porloec ende tsap daeraf oec mede,

 

Ende temperent met olien ter stede

 

Die men heet pugelino,

2185

Ende oec mede mucellino;

 

Die sal men geven drinken har

 

Met den sape, wet vorwaer,

 

Van bernagien, ende saen

 

Sal die secundine uutgaen;

2190

Ende het gevalle dat si

 

Sere souden keren daerbi,

 

Ende van den keerne dat

 

So wert gesuvert sere dat vat.

 

Oec sijn selke, seggic u,

[p. 186]

2195

Sal si eens kints genesen nu,

 

Dat si daerna bloeden mere

 

Ende onmatelijc uutstort sere;

 

Ende dese mach men helpen met

 

Van desen crude wat, dat hen let.

2200

Ghi selt nemen tsap allene

 

Van den crude int gemene

 

Bivoet, saphie ende cispelle,

 

Pulleye ende peritarise;

 

Dergelike ende daernaer

2205

Maect men van mele I coeke daer

 

Ende bacten ende geeften hare

 

Al warm tetene daernare;

 

Ende altoes, alsi es in bade,

 

Sal si haer hoeden vroe ende spade

2210

Dat si niet vercoele daermede.

 

Of anders mach ment doen ter stede:

 

Ghi selt nemen erande erde, dat wet,

 

Ende in edeke getempert met,

 

Ende maect ene plaestre dan,

2215

Ende legget in de rechter side daeran

 

Onder die levere, dat verstaet;

 

Eist dat dbloet ter nese uutgaet,

 

So seldi leggen vor tforhoeft

 

Alsulke plaester, der geloeft.

2220

Ende wet oec dat, ende verstaet

 

Dat den vrouwen niet uutgaet

 

Na haer dracht enich bloet

 

Ter nese, hen si, als ict verstoet,

 

Dat si I knapelijn heeft gedragen;

2225

Maer van den meiskine, als wijt gewagen

 

So ne gesciet dat genen tijt,

 

Des willic dat ghi seker sijt.

 

Nu willic u doen verstaen,

[p. 187]

 

Want die wive sijn onderdaen:

2230

Deen sijn dat si ne dragen niet

 

Ende dandre bereet, als men siet,

 

Ter dracht in allen uuren;

 

Ende dat si sulc sijn van naturen

 

Dat si niet winnen mogen

2235

Kinder, noch daertoe dogen.

 

Dus es gebrec an die vrouwen dan

 

Ende dergelike oec an den man,

 

Ende jegen welken mocht men, vorwaer,

 

Daeraf helpen oppenbaer.

2240

Hiervoren liet ic verstaen

 

Hoe dat si waren gedaen

 

Ende waer men tgebrec in hen vonde;

 

Nu willic u hier terre stonde

 

Die medicine leren daertoe

2245

Ende seggen in welker wijs ende hoe

 

Dat men die vrouwen cureren moge

 

Dat si kint te dragen doge.

 

Es dat sake dat si es

 

Flumaet, ende oec mede, des sijt gewes

2250

Graselec, dats cleinlec, met,

 

So sal men haer maken, dat wet,

 

Een bat van zeewatre daer

 

Of van andren watre, vorwaer,

 

Dat gesouten es, of mede

2255

Of regenwater nem ter stede

 

Ende daerin sal men doen gereet

 

Alle crude die sijn heet,

 

Jeniver, nepita ende bivoet,

 

Laureolam, poleye, dit es goet,

2260

Ende ysope ende desghelike;

 

Ende in dit bat sekerlike

 

Sal si sitten so lange daernaer

[p. 188]

 

Dat si sere sweet aldaer;

 

Dan sal si gaen in ene stede daerbi

2265

Daer si wale gedect si;

 

Ende es dat sake dat men ter stat

 

Haer geeft, alsi comt int bat,

 

Rosaca novella, het es goet.

 

Haer eten, dat men haer geven moet,

2270

Sal goet sijn ende heet;

 

Si sal oec drinken ter stede gereet

 

Goeden wijn, ende niet te vele;

 

Dit es oec te desen spele.

 

Dus sal se drewerf ofte viere

2275

In den dage baden na der maniere,

 

Des anderdages oec alsoe,

 

Ende den derden oec daertoe

 

Maect hare ene rokinge

 

Met den selven crude ende dinge

2280

Dat ic hiervoren seide nu.

 

Ditselve mede, seggic u,

 

Sal men oec doen den couden man,

 

Ende in de stede, daer men dan

 

Dwijf roect, sal men hem mede

2285

Warme dinge geven ter stede

 

Ende confortatijf, dits sijn wesen

 

Dat hem goet es te desen.

 

Es oec I wijf groet mede

 

Alse of si dwater hadde ter stede,

2290

Dat si also gescepen ware,

 

Dies met nutte oppenbare

 

Dat si kint mochte ontfaen,

 

Hiertoe soude men nemen saen

 

Enen drec van der coe,

2295

Ende dien temperen wale alsoe

 

Met goeden wine, ende daermet

[p. 189]

 

Soude men bestriken wale, dat wet,

 

Ende dan souden si in ene stove gaen

 

Al toten halse, sonder waen;

2300

Ende die stove oec, Godweet,

 

Soude wesen herde heet,

 

Ende de stove soude gemaect wesen

 

Van houte, dat men heet te desen;

 

Sambucen soude dat vier sijn.

2305

Oec soude si, na de leere mijn,

 

Wel daerin gedect sijn, dat wet,

 

Dat si daer sere swete met;

 

Ende, alsi lange gesweet hadde daer,

 

Soudsi haer wasschen daernaer

2310

Met den watre, daer ic af las

 

Hiervoren, ende na das

 

Soudsi in hare bedde gaen

 

Ende daerin rusten, sonder waen.

 

Dit soudsi twee werf ofte drie

2315

In de weke doen, seit men mie,

 

Ende si soude oec daeraf ter stede

 

Gnouch graselijc werden daermede;

 

Ende men soude hare geven nu

 

Wale tetene, seggic u,

2320

Ende te drinkene goeden wijn;

 

Dits I cure goet ende fijn.

 

Ende de manne mach men mede,

 

Die oec teblasen sijn ter stede

 

Ende grof ende ongraselijc,

2325

Mach men curen desgelijc

 

Dat si graselijc ende cuusch wesen

 

Hieraf hebbic gnouch gelesen;

 

In wilre nemmeer af maken,

 

Maer ic bidde in getrouwer spraken

2330

Dat niemen in dorperheden versta

[p. 190]

 

Dat ic der naturen spreke dus na,

 

Want en haddict niet omleit

 

Ic hadder wel meer af geseit,

 

Maer ic laet hier aldus bliven

2335

Ende wilre nemmeer af scriven.

Expliciunt mulierum secreta.