Madoc. Jaargang 2005

[p. 121]

Janneke Raaijmakers
De pausverkiezing toen en nu

Na ruim zesentwintig jaar aan het hoofd van de rooms-katholieke kerk te hebben gestaan overleed 2 april jongstleden paus Johannes Paulus II. De stemgerechtigde kardinalen moesten nu het hoofd buigen over wie hem zou opvolgen. Alle kardinalen van 80 jaar en jonger kwamen samen in de Sixtijnse kapel, waar de kiesvergadering plaatsvond. Het afgelopen conclaaf dat in vergelijking met bijvoorbeeld het Conclaaf van Viterbo (1268-1271) bijzonder voorspoedig verliep, was voor de redactie van Madoc aanleiding om Casper Staal, conservator liturgie en volksvroomheid van Museum Catharijneconvent, te vragen naar de middeleeuwse oorsprong van deze verkiezing. Het volgende stuk is gebaseerd op het gesprek dat ik met hem voerde.

De pausverkiezing van nu heeft zijn wortels in de dertiende eeuw. Nog steeds vormt het regelement van het Conclaaf van Viterbo (1268-1271) het uitgangspunt voor de tegenwoordige pausverkiezing. De kardinalen die zich in Viterbo verzameld hadden, konden het niet eens worden over wie de nieuwe paus moest worden. Twee jaar, negen maanden en twee dagen zaten de heren opgesloten in het Vaticaan, waarmee dit conclaaf als het langste conclaaf ooit de geschiedenis in ging. Om de druk op te voeren, werden ze op water en brood gezet, maar het mocht niet baten; de heren konden geen overeenstemming bereiken. Pas toen de woedende bevolking van Rome het dak afbrak en de kardinalen werden blootgesteld aan hitte, koude en regen werd de knoop doorgehakt. De kardinalen kozen Theobald Visconti, die op dat moment namens de overleden paus op diplomatieke missie in Syrië was, tot paus (Gregorius X).

Het kon nog erger. Tijdens het eerste conclaaf in de geschiedenis van de kerk, in 1241, had een Romeins senator tien kardinalen opgesloten. Met geweld zette hij de kardinalen onder druk, waarbij zelfs een van hen aan zijn verwondingen overleed.

Overigens klaagde kardinaal Oddi in 1978 nog over erbarmelijke omstandigheden waaronder de kiesgerechtigde kardinalen hun werk moesten doen. Al was de situatie al lang niet zo bar meer als in de dertiende eeuw, toch ontbraken een aantal voorzieningen in een verder gemoderniseerd Vaticaan. Zo was er in sommige cellen geen stromend water. Bovendien was er geen rekening gehouden met mensen met een handicap. Kardinaal Alfrink had om een slaapplaats dichtbij de lift gevraagd, aangezien hij slecht ter been was, maar zijn verzoek werd niet gehonoreerd. De plek die hij

[p. 122]

met de loting kreeg toegewezen was zelfs ver van de lift verwijderd en er zat voor hem niets anders op dan zwaar leunend op zijn stok steeds weer de lange afstand af te leggen.

Aangezien de paus niet zelf zijn opvolger kan benoemen, is de pausverkiezing gebaseerd op een traditie van bisschopsbenoeming die teruggaat tot de vroege Middeleeuwen. Het was toen gebruikelijk dat de clerus van het bisdom samen met de bisschoppen van de omringende bisdommen een bisschop kozen, ook al kwam het vaak voor dat een wereldlijk heerser, zoals de Ottoonse keizer, zich in de bisschopskeuze mengde. In de loop van de geschiedenis eigenden de pausen zicht het recht van het benoemen van bisschoppen toe. Alleen de opvolging van de paus zelf - de bisschop van Rome - wordt titulair nog via de oude traditie geregeld. Door hun titels zijn de kardinalen nog steeds officieel de clerus van de Romeinse titelkerken (de parochiekerken van het bisdom Rome) en de omliggende bisdommen. De kardinalen vervullen deze posities enkel in naam. Iedere kiesgerechtigde kardinaal heeft officieel een van Rome's titelkerken, maar ze hebben in de praktijk geen enkele rol in de zielzorg van deze kerk. De paus heeft er zelfs titelkerken bij laten maken om alle kardinalen die hij aanstelde een plek in de Romeinse kerk te kunnen geven (en ze daarmee stemrecht te verlenen). Het aantal stemgerechtigde kardinalen is namelijk danig uitgebreid. In plaats van de tien die in 1241 werden opgesloten, kwamen deze lente 115 kiesgerechtigde kardinalen bijeen (twee kardinalen konden niet komen, 66 zijn 80+). Kardinaal Simonis is priester van St Clemente. Zijn titelkerk heeft een bijzondere, symbolische lading aangezien paus Sergius

Afb. 1 Kroningsplechtigheid van Johannes XXIII, 4 november 1958. Uit: Pracht en praal van de paus. Schatten uit het Vaticaan (Ludion Amsterdam / Museum Catharijneconvent Utrecht 2003), 62

Afb. 2 Paus Johannes XXIII ontvangt aartsbisschop Alfrink van Utrecht, 1959. Uit: Pracht en praal van de paus, 54

[p. 123]

Afb. 3 De Sixtijnse kapel in 1903. Uit: Pracht en praal van de paus, 58

Willibrord, die als missionaris een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de kerstening van Nederland, in 695 de naam Clemens gegeven had. Met het overlijden van een kardinaal schenkt de paus de functie aan een volgende kardinaal, ongeacht waar deze vandaan komt (de titel is dus persoons- en niet zetelgebonden).

Sinds 1241 is men gewoon om de stemgerechtigde kardinalen op te sluiten. Het doel van deze totale afzondering van de wereld is tweeledig. Allereerst om druk op de ketel zetten en te voorkomen dat conclaven in oeverloze discussies zouden strandden. Ten tweede wilde men de beïnvloeding van buitenaf tegen gaan; politiek mocht geen rol spelen bij de keuze van de kandidaat. Tot 1903 heeft deze afscherming echter niet gefunctioneerd. Bij de pausverkiezing van 1903 lag kardinaal Rampolla in de peilingen voor, maar zijn verkiezing werd door de Oostenrijkse keizer, die weinig met hem op had, tegengehouden. De Oostenrijkse machthebber baseerde zich hierbij op een middeleeuws recht dat hij deelde met Frankrijk en Spanje en dat dateert uit de tijd dat het Vaticaan nog een grote politieke mogendheid was. De Oostenrijkse keizer had er echter geen rekening mee gehouden dat de uiteindelijke kandidaat die in plaats van Rampolla tot paus werd verkozen, kardinaal Giuseppe Sarto (Pius X), onmiddellijk na zijn benoeming tot paus de politieke inmenging af zou schaffen en een eind zou maken aan deze eeuwenoude traditie. Uiteraard is de gewenste complete afsluiting van de wereld en van beïnvloeding van buitenaf onbereikbaar, maar nog steeds probeert het Vaticaan dit ideaal te naderen door bijvoorbeeld moderne communicatiemiddelen zoals mobiele telefoons uit de afgesloten ruimte waar het conclaaf plaatsvindt te weren.

Het gebruik van het beroemde kacheltje tijdens de pausverkiezing gaat niet terug op de Middeleeuwen, maar het verbranden van de stembriefjes is wel al een oud ge-

[p. 124]

bruik. Het gebruik van het kacheltje met de schoorsteen gaat terug tot de achttiende eeuw. Daarvoor was het gebruik om de stembriefjes in een schaal te verbranden. Toen dat voor te veel rook ging zorgen, bedacht een ceremoniemeester het kacheltje. De schoorsteen daarvan werd de boodschapper voor de wachtende menigte op het plein. Het kacheltje dat in april 2005 werd gebruikt, is voor het eerst gebruikt bij de pausverkiezing van Pius XII in 1939.

Janneke Raaijmakers

Voor wie meer wil weten over de geschiedenis van de pausen, van de Middeleeuwen tot aan nu, verwijzen wij naar de mooie tentoonstellingscatalogus Pracht en praal van de paus. Schatten uit het Vaticaan die nog steeds in Museum Catharijneconvent verkrijgbaar is (momenteel voor slechts €10, -), met onder andere een leerzaam artikel van liturgist Evert de Jong, waarin hij stap voor stap uitlegt hoe de huidige pausverkiezing in zijn werk gaat, en ook een mooie bijdrage van Casper Staal zelf (over de pausmis). De afbeeldingen in deze extra bijlage bij de kroniek komen ook uit dit boekwerk.