Maatstaf. Jaargang 38

[p. 72]

Rob Schouten
Poëzierubriek

Allerindividueelste expressie, Spontaneous overflow of powerful feelings: Poëzie is persoonlijk! Er zijn echter extremisten die het persoonlijk idioom van de huidige poëzie wegredeneren of excommuniceren en de hele kunst willen ontindividualiseren (‘Geen zorgen om een persoonlijk handschrift (als het er wil zijn is het er toch wel), de stijl verhuist naar de vorm van het ornament’ - Huub Beurskens namens de autonome kunstenaars in Schrijver zonder stoel), en sinds de Modernisten de romantische impuls afschaften, Rilke met zijn Ding-Poesie aankwam en T.S. Eliot tabak had van hyper-individualisme en de ‘objective correlative’ muntte, is er inderdaad het nodige veranderd in de manier waarop dichters nog persoonlijk zijn, zoals ook hun persoonlijke gewaarwordingen zelf anders zijn geworden. Maar persoonlijk bleef het. De dichter die iets op papier zet tóónt zichzelf, niet minder dan de lezer die het leest en er betekenis aan hecht. Ter illustratie ‘Portret met hond’ van Rutger Kopland:

‘Die hond en ik. Hij heeft zich
teruggetrokken in zichzelf, en ik

- ik had mijn hand op zijn rug
gelegd, zijn huid rimpelde,
ik had hem aangekeken en hij
keek op in mijn gezicht alsof
hij iets zocht uit mijn mond,
ik had iets gemompeld en
hij legde zich neer, zuchtte
en sliep in -

ik moet iets zijn geweest in
die hand, dat gezicht, die mond,
iets dat ik heb gekend, maar nu
verborgen is in hem, die hond.’

Hond die na een blik op zijn baasje te hebben geworpen in slaap valt, dacht ik tot voor kort. Komt een kennis van me met dat gedicht op de proppen en vraagt: denk je ook niet dat die hond op dat moment en sterft en de laatste indruk van zijn baas mee het graf in neemt? Er staat tenslotte ‘en sliep in’. Van Dale: inslapen = sterven, ontslapen.

Kennis had, bleek, ooit zijn eigen hond moeten laten afmaken, en aan dat moment deed Koplands gedicht hem nu denken. Maar weer een andere kennis die ik het geval voorlegde en die in persoonlijke betrekking met Kopland staat, moest onverbiddelijk aan de hond van Kopland zelfdenken, die helemaal niet dood is en kennelijk steeds met die typische hondeblik in slaap valt. Hij kon zich niet voorstellen dat Kopland een stervende hond had willen beschrijven.

Het gedicht zelf lost de dubbelzinnigheid niet op, het staat open naar die twee, misschien wel meer mogelijkheden. En de bedoeling van de dichter zelf? Die vormt slechts een van de mogelijke interpretaties van zijn vers.

Onlangs verschenen De Gedichten van Neeltje Maria Min, min of meer verzameld als men daar na twee bundels, Voor wie ik lieflieb wil ik heten en Een vrouw bezoeken, alsmede De ballade van Kastor Elim Wolzak al van kan spreken. De uitgave van dit ‘complete’ werk lijkt me niet in de laatste plaats geïnspireerd door het proefschrift De lust tot lezen van Maaike

[p. 73]

Meijer, waarin een cruciaal hoofdstuk is gewijd aan de interpretatie van Min's werk, die de gangbare lezingen op z'n kop zet. Meijer is niet van het idee af te brengen dat Min's poëzie in belangrijke mate over een incestueuze vader-dochter relatie gaat. Sleutel is het gedicht vii uit Een vrouw bezoeken. Meisje met man in kamer:

(...)
‘De kamer tolt. In haar gezicht
maakt bangheid plaats voor ongeloof
als hij het wapen op haar richt.

Na het gedempte schot slaat schrik
zijn woede stuk en onverhoopt
stelt hem haar aanblik schadeloos.
Haar stille schoonheid biedt hem troost.

Zo: in haar witte ondergoed,
als rozen aan het hart geklemd
geronnen bloed waarop haar hand
ligt uitgespreid,
is zij toch ook zijn bruid.’

Geen haar op m'n hoofd las hier een verkrachtingsscène in, en misschien moet je feministe zijn om het te kunnen ontdekken. Meijers lezing kán, dat staat voor mij wel vast. Ze moet heel wat terugvertalen naar de veronderstelde grondsituatie, maar het gedicht laat dit toe, zoals men er ook een bizarre filmscène of angstdroom in mag lezen. Trouwens je kunt altijd veilig denken: misschien beschreef Min zonder bewuste bijbedoelingen een archetypische situatie. Per slot van rekening droomde men al eeuwenlang, alvorens de Weense wonderdokter ontdekte dat een kaars een phallus was. Hoe het ook zij, niet alleen de ‘beauty’ maar ook de ‘meaning’ is ‘in the eye of the beholder’. Er wordt in de literaire kritiek nogal zuinig omgesprongen met persoonlijke voorkeuren en interpretaties. Geen wonder als men bedenkt dat kritiek als openbaar genre, met vaak aanzetten tot wetenschappelijke, deskundige lezingen, graag een grote mate van objectiviteit wil vertonen. Maar niet alleen de dichter liegt, ook de criticus draait er vaak omheen. Hij kiest, om niet in de baaierd van zijn overwegingen en reflecties te verzanden, uit lijfsbehoud voor een invalshoek, zijn voornaamste indruk, het topje van de ijsberg: hij keurt af of juicht toe, toont zich empathisch of wil van geen waardering weten. Allerlei tussenmeninkjes kunnen niet aan bod komen, hoe genuanceerd hij ook wenst te oordelen. Zijn echte oordeel ziet er vaak anders uit dan dat op papier. Vooral als het om poëzie gaat. Door haar vorm is de dichtkunst, veel meer dan proza, geschikt voor herlezing: herlezingen die in verschillende omstandigheden plaatsvinden en steeds nieuwe en andere lezingen opleveren. Het oordeel van de recensent is dan ook veel minder statisch dan uit zijn kritiek kan blijken. In extreme gevallen verandert hij soms zelfs volstrekt van mening, of ziet er later iets anders in dan voorheen.

Het lezen van proza levert de lezer meestal een opinie op die deze lange tijd met zich meedraagt zonder haar opnieuw te toetsen. Ik weet bijvoorbeeld al jaren, evenlang als ik die werken niet herlezen heb, wat ik van Gide's De valsemunters en Joyce's Ulysses vind, zonder de moed te hebben mijn mening te herijken. Maar een gedicht haal je voor de zoveelste keer uit de kast. Het heeft meer iets van een gebruiksvoorwerp.

Sommige poëzie is aan mij niet besteed. Ik zie wel zo'n beetje wat de dichter wil maar ik krijg er geen persoonlijke band mee. Frans Budé schrijft zulke poëzie. Ik geef grif toe dat ik een vooroordeel had jegens zijn nieuwe bundel Nachtdroom, op grond van zijn vorige bundels Vlammend marmer, Een leem en Grenswacht. De gedichten in die bundels zijn stuk voor stuk geschreven in een taal die sterk doet denken aan het werk van Wiel Kusters en Huub Beurskens. In details zijn er wel verschillen, maar die interesseren me hier niet zo. Globaal hoort Budé thuis in de hoek waar men het gedicht graag als zelfstandig organisme vol talige schakelingen en processen

[p. 74]

beschouwt. Inhoud, in de traditionele betekenis van het woord, staat op het tweede plan. Deze dichters zijn wars van anekdotiek.

Het is misschien niet toevallig dat zowel Kusters als Beurskens als Budé uit Limburg komen. Bij Budé wordt het zelfs expliciet vermeld: woont en werkt in Maastricht - ik lees zo'n toevoeging op dezelfde manier als wanneer men mij zegt dat de dichter Marcel Koopman in Dornach woont.

Ik heb het gevoel dat men in ons zuiden meer open staat voor invloeden uit het buitenland, uit Duitsland (autonomistische tendensen), uit België (neiging tot Poesie pure) en uit Frankrijk (structuralisme). Het is in elk geval minstens opvallend dat Nederland-Zuid de laatste decennia een contingent schrijvers en critici heeft voortgebracht die sterk de nadruk leggen op structurele aspecten van een ‘tekst’ en zich min of meer hevig verzetten tegen het individualisme van al dan niet verhulde ego-documenten: Vogelaar, Anthony Mertens, Cyrille Offermans.

Terug naar genoemde dichters. Komt het leven bij hen ter sprake dan in onpersoonlijke, ingedikte staat. Ze zien kleine verschuivingen in landschappen; tijd en afstand zijn prominente begrippen; de aarde herbergt geheimen. Ironie, cabaret, sentiment en het grote gebaar kom je bij hen zelden tegen. Hun poëzie laat een ernstige, soms ook idiosyncratische indruk achter. Ik beschouw hun werk niet als rotzooi maar het appelleert nauwelijks aan mijn eigen gevoel voor poëzie. Het is me, grof gezegd, te bloedeloos en te anoniem.

Budé ook. Hij schrijft als een pier. ‘Veroordeeld tot het zitten/zonder jaar en naam’ en ‘Niet het woord meer ingebed/in regels warme taal’. Sommige titels die hij voortbrengt zouden verboden moeten worden: ‘Passages’ en ‘Topografieën’. Je kunt zo langzamerhand de straten plaveien met alle dichterlijke ‘passages’ en landmeterij van de laatste jaren. Het is allang geen kwestie meer van al of niet Wahlverwandschaft, maar van oververzadiging. Ik lees Budé zonder enige ‘liefde’ en wijt dat niet eens in de eerste plaats aan zijn eigen werk, maar aan de stroming waarin hij meedoet.

Zijn gedichten zijn heus met vakmanschap geschreven, maar het is steeds hetzelfde vakmanschap. Neem het gedicht ‘Hautes Fagnes’:

‘Jaren na de ruiter, het spoor
ommost, het gras gezonken
tot op zijn schedelkap

vallen berken langs
de weg die niemand wil
sluipt een adem door
het veenmoeras. De zwarte zuiggod
komt nooit klaar. Laat hem

wind zijn, golfslag water, sneeuw
die ooit verloren werd. Ik loop het pad

ik draag de kaarten. Ruiter
die bij mij begint.’

Iemand wandelt ergens, beseft dat het landschap al eeuwen oud is en sporen van het voorbije leven verbergt. Beseft dat het hem zelf zo zal vergaan. Ik heb dit gedicht, in steeds net iets verschillende toonaarden, al honderden keer eerder gelezen, bij Rein Bloem, bij Kusters, bij Jellema, bij Nooteboom, bij Van Toorn, bij half dichtend Nederland. De basisobservatie is onderhand zo versleten dat het graduele verschil tussen Budé en anderen me niets meer doet. Leest iemand het over honderd jaar dan zal hij denken: o ja, gangbare poëzie voor die tijd.

Ik realiseer me heel goed dat dit onintellectualistische, persoonlijke oordeel geborneerd overkomt. Het is ook niet een definitief oordeel. Als deze afdeling van de Nederlandse poëzie haar boeken tezijnertijd gesloten heeft en tóch een aantal bijzondere gedichten heeft nagelaten, kijk ik er misschien anders tegenaan. Nu verveelt het me onnoemelijk.

Ten aanzien van de bundel Rebis van Paul Claes had ik, wegens het gebrek aan antece-

[p. 75]

denten, geen vooroordeel. Dat schuift nu op naar de volgende bundel. Rebis kan ik eerlijk gezegd niet helemaal serieus nemen. Hocus-pocus-poëzie. De maker schermt met een oude notie van de artistieke schepping als alchemistisch proces en fabriekt vervolgens, volgens mystieke formules, zijn gedichten. Zo leidt bijvoorbeeld het Griekse alfabet tot een cyclus gedichten met opeenvolgende titels als ‘Alba’, ‘Ballatetta’, ‘Gamma’, ‘Driehoek’ etc. In bijgeleverde noten legt Claes de achtergrond van zijn enigmatische en kabbalistische werkwijze uit.

Ik kan me zo'n buitenartistiek ordeningsprincipe ook wel voorstellen (per slot van rekening gebruikte Vestdijk de astrologie voor zijn romans, niet omdat hij erin geloofde maar omdat ze hem bepaalde, handige typologieën opleverde), en Claes heeft de zijne kennelijk niet van de straat - hij weet wat van die literatuur af. Maar het gaat ons tenslotte om zijn gedichten en, alchemistisch gebrouwen of niet, die lijken nergens naar.

Het is haast komisch om tussen al die geleerde citaten van Dante, Ben Jonson en Plato gedichten te lezen als de eerste uit de cyclus ‘Rebis’:

‘o

Glad
dit
blad,
wit.

Nat
git
spat,
klit.

Tart
drift,
zwart

gift
hard
schrift.’

Woordspelletje met twee klanken. Waartoe rijmdwang al niet verleiden kan! En u ziet, het toont ons de wording van een gedicht, op wit blad, met inkt, emotie op schrift. Zoiets. Ik geloof dat wij dat soort dingen vroeger wel in onze schoolagenda probeerden, tijdens wiskunde.

Toegegeven, de cyclus ‘Rebis’ vertoont ten slotte nog wel zoiets als een ontwikkeling. Het gaat over een relatie tussen twee die zelfs nog eindigt met een orgasme in diverse talen. Maar hoogstens is het een demonstratie van technisch vernuft, en ook dat meestal niet.

Van eenzelfde orde, geleerd maar kinderachtig, zijn ‘de zonen van de zon’, zeven variaties van een ‘oud’ gedicht (van Claes zelf, I presume, waarover hij zegt: ‘Het originele sonnet (...) thematiseert een familiale configuratie in een kosmische constellatie. Centraal staat de castratie, aanwezigheid van afwezigheid, elliptisch oog van de zon’ (?!)), in de titels waarvan steeds een volgende noot van de toonladder is verwerkt. Spielerei, opgetut met een zwaarwichtig notenapparaat.

Of ben ik gemakzuchtig en weiger ik me in te laten met een mij onbekende traditie? Ik geloof het niet; het gedicht zelf vormt nu eenmaal het enig geldende toegangsbewijs tot haar achtergrond, achterliggende structuur of cultuur, het gedachtengoed waaruit ze voortkomt.

De Veldtocht van Armando is poëzie die bij herlezing wint. Men is inmiddels haast vergeten dat Armando (tegenwoordig voornamelijk schilder en prozaïst) ooit als dichter begon met toentertijd schokkende regels als ‘gelukkig nog duizenden slachtoffers’ en ‘er kan nog zoveel gedood worden’. De Veldtocht herinnert er weer aan.

Armando is een schrijver met een volstrekt eigen onderwerp: geweld, misdaad, macht. Ook deze Veldtocht past daarin. Ze bestaat uit een handjevol karige tekstjes die vrijwel onpersoonlijk en van afstand de even fascinerende als gruwelijke kwaliteiten van een oorlogssituatie beschrijven. Op het eerste

[p. 76]

gezicht deden deze teksten mij weinig, veel minder dan Armando's proza, maar bij zoveelste herlezing begon het geheel te groeien.

Armando kijkt scheef tegen de dingen aan. Emotionaliteit komt bij hem niet aan de orde. Geen clichés als ‘de waanzin van de oorlog’. Het is de vreemde, soms haast surrealistische kant van het oorlogsbedrijf dat hem inspireert. Als een poëtische oorlogscorrespondent trekt hij over het slagveld, dat het slagveld van alle eeuwen is, en somt de atmosfeer op:

‘een been en meer dan zeven rompen als
bemanning,
ze vergelen in de sneeuw.

onbesuisde kledingstukken:
een voorval.’

Als bizarre kunstwerken steken de oorlogsslachtoffers uit de grond, ‘Nam z'n arm nooit omhoog, / z'n mond niet meer opzij, / sloot z'n hoofd, / stak z'n handen in de stam.’

Het past niet deze poëzie mooi of diep te noemen. Ze intrigeert, niet door de poëtische pasjes van de maker maar door zijn bevroren uiterlijk. Toch is er wel iets van de zakelijke informatie, zoals hij die in zijn vroegere Barbarber-gedichten propageerde, afgegaan. De epaterende koudheid, juist bij een zo heikel onderwerp als zinloos geweld, heeft tussen de regels een emotionele kwaliteit gekregen. Iets van stilzwijgend commentaar op het onverbiddelijke ritme van de oorlog, aan de voltrekkers waarvan het zinloos lijkt om opheldering te vragen. Een hard, maar juist niet meedogenloos fragment is het volgende:

‘dat de vader notabene aan de deur,
aan de deur,
te horen kreeg dat hij sterven moest,
zelf.
nooit te weten kwam of hij werkelijk wilde of
dat het door de vijand vriendelijk verzocht werd.
vroeg hij nog iets?

neenee, korte metten alsjeblieft.’

De dichter staat dus niet arrogant boven zijn onderwerp maar acht het wel zinloos om met sentimenten aan te komen.

Er is iets in dat hele, tamelijk ongeschakeerde magazijn van Armando's werk dat je steeds weer naar jezelf terugverwijst. Misschien alleen daarom (maar is dat niet genoeg?) grijp je het eerder ter herlezing dan het doorwrochte maar stilstaande oeuvre-inwording van Budé of de esoterische taalpropjes van Claes.

Neeltje Maria Min, De Gedichten, Uitg. Bert Bakker, 24,90.

Frans Budé, Nachtdroom, Uitg. Meulenhoff, 29,50.

Paul Claes, Rebis, Uitg. De Bezige Bij, 29,50.

Armando, De Veldtocht, Uitg. De Bezige Bij, 24,50.