Maatstaf. Jaargang 29

[p. 89]

J.B. Charles Omzien naar profielen VIII

98. Ik laat me niet kisten is de titel van een kleine gedichtenbundel van Cécile van Vlijmen, gedrukt bij Tima in Brielle. Op een niet genummerde pagina lees je

Hoewel ik weet dat
jij niet komt blijf
ik toch maar wachten.

de machine draait
dit weekend
voor de zesde maal

als het ophoudt
met regenen ga
ik naar buiten

wat een geluk
je bent toch
gekomen.

Waarom is het niet aldus geschreven en gezet:

Hoewel ik weet dat jij niet komt
blijf ik toch op je wachten.

Dit weekend draait de machine
al voor de zesde maal.

Als het met regenen
gaat ophouden ga ik
naar buiten.

Wat een geluk
je bent toch nog
gekomen.

In plaats van ‘maar’ staat ‘op je’ (1) in (2) staat er ‘al’ bij, in (3) staat ‘gaat ophouden’ in plaats van ‘ophoudt’ en in (4) is ‘nog’ toegevoegd. Op deze manier lees ik het lekkerder.

De belangrijkste verandering is een verkorting van de eerste zes versregels tot vier.

In de laatste zes regels heb ik meer tijd aangebracht, alsof ik er lucht in moest blazen. Het medegedeelde moest langer duren. Er staan vier hoofdletters in en vier punten, in plaats van één van beiden. Nu ik toch aan de gang ben geef ik ook nog een komma kado.

Er is bijna geen verschil in het aantal woorden en hun soort maar ik vind het kleine vers zo interessanter. Waarom? Ook na enige keren herlezen zie ik die machine nog niet staan maar ik kan ook niet zeggen dat dat er iets toe doet. Ik vind het toch een lief klein vers, dat zo lekkerder loopt.

De belangrijkste vraag is: waarom zou de dichteres hechten aan haar wijze van het zetten van de woorden in dwergregels? Ik denk dat zij de verzen tipografies ziet ontstaan in die vertikale struktuur. Dat elke bladspiegel omheind wordt door drie lijnen-met-smouts-meedwerk hoort volgens de dichteres (of de drukker?) bij de bundel. En niet te vergeten het kleine boeketje van tien opeenvolgende zwarte bladzijden in het boekje die wit bedrukt zijn met in totaal zestien deprimerende woorden. Ik denk aan het schrijverspanel dat onder leiding

[p. 90]

van Harry Mulisch onlangs de vraag zou behandelen waarom wij schrijven. Er was een antwoord bij: ‘omdat ik het toevallig kan, er centen mee verdien en toch lekker geen baas heb; maar leuk vind ik het helemaal niet’. Van die auteur ga ik geen letter lezen. Zijn kollega wenste mensen en/of de maatschappij te beïnvloeden en verbeteren. Hem zal ik niet langer lezen. Vroeger heb ik het gedaan, maar ik moet mij beperken. Een ander zei: ‘Ik vind er helemaal geen lol aan, maar als je in een muis knijpt dan piept hij’. Ook geschrapt. Een vierde voelde dat het leven raspend aandeed en om die schrijning daarvan te balsemen, schreef zij. Ik hoop dat het helpt, maar ik wil mijn eigen rasp kiezen, dus ik zal haar niet lezen.

Nu moet ik zelf even bekennen waarom ik schrijf. Vooruit dan maar: voor mijn plezier. Dat neutraliseert ook wel enig displezier, gelijk heb je, maar ik ben van een laag hedonisties karakter. Ik houd onmiddellijk op met schrijven als het mij geen lol meer doet. Ik moet mij zeker wèl laten kisten!

99. Erfelijkheid. Men heeft in de kriminologie lieden gehad die onderzochten hoe afwijkend het gedrag was geworden van nakomelingen van hoeren, dronkaards, hillbillies en landlopers in de Verenigde Staten, en waarachtig na zoveel generaties waren er zovelen normaal en zovelen abnormaal wat hun gedrag betreft. Toen de godvrezende nederlanders in 1652 op Kaap de Goede Hoop geland waren, hebben sommigen van hen, door bio-sociale neukdrift en erfzonde overmand, maar geen eerzame weesmeisjes voorhanden hebbende, het gedaan met kaffervrouwen. Wat deed in onze dagen nu professor Johan Leon Hatting van het Instituut voor Histories Onderzoek op de Westkaap? Hij had in de oude registers de namen gevonden van de spruiten uit deze ontuchtige betrekkingen en ging na hoe die op hun beurt verder geteeld hadden waarbij het nageslacht in sommige gunstige gevallen hoe langer hoe blanker geworden was. Je voelt al waar dit afschuwelijke verhaal heen moet gaan: na zovele generaties was de zwarte huid van altans een van de vijf kaffermeisjes in de blanke massa van erfelijk broedsel verdwenen. Maar, goede boekhouders als de kalvinisten waren, moest van sommige nationale blanke figuren veel later nog worden vastgesteld dat zij een kafferachtige oer-oma hadden, te weten Paul Kruger en Pik Botha. Gelukkig staat tegenover Jongeheer Pik in Zuid-Afrika nog een andere Botha, Thomazile Botha, de stakingsleider die zijn land uit moest vluchten en in maart 1981 Leiden aandeed. Hij is roetzwart kan ik je verzekeren: het woord lichaamsdeelzwart gebruik ik liever niet Zouden wij niet een keer moeten vergeten dat ook aan het begin van deze lijn zich een Botha aan het zwart vergrepen heeft? Gelukkig werd de bleke kleur hier recessief.

Aangezien de kalvinistiese psichologie dominanter is dan dezelfde biologie zijn er nu al twee kerken annex politieke partijen bijgekomen in Zuid-Afrika, namelijk A. die waarin men gelooft dat Pik Botha zijn voornaam getrouw is op grond van zijn zwarte overgrootmoeder en B. die waarin men daarentegen belijdt dat vader des vaderlands Kruger zo vasthoudend was krachtens de afstand van hetzelfde zwarte mens.

100. Dialoog. De veldprediker boog zich over de gewonde soldaat als een herder over zijn lam. ‘Je weet toch dat Jezus voor jou gestorven is?’ ‘Schei uit majoor,’ kreunde de liggende jongen. Er volgde een zucht. ‘Het is andersom. Ik sterf voor Jezus.’

De veldprediker wendde zich tot de anderen met de woorden ‘Hij ijlt.’

Daardoor hoorde hij niet dat de dienstplichtige soldaat nog zwakjes zei: ‘Jouw Jezus.’

Wildschut, die het wel gehoord had, zei: ‘Hij zegt: jouw Jezus, majoor!’

‘Wil jij mij niet tutoyeren, soldaat!’ antwoordde de herder eensdeels scherp en anderszins zachtjes, zodat het er sissend uitkwam. Wildschut zei op gewone toon: ‘Ik herhaal alleen wat hij zei, majoor. Hijzelf kan het niet meer. Kijkt u maar, hij heeft intussen de laatste adem uitgeblazen.’

101. Raptis. Op 8 december 1980 stierf Karel

[p. 91]

van Boeschoten. Hij was de aardigste boekverkoper die ik gekend heb. Als hij wat anders voor zijn brood had gedaan, zou hij een even vriendelijke en bescheiden man geweest zijn, maar ik zou hem misschien nooit hebben ontmoet. Toevallig leerde ik hem kennen bij Nijhoff, in Den Haag, tussen de boeken. Later in Amsterdam, eerst in de Leidsestraat en toen aan de Huidenstraat. In zijn winkels liet hij mij boeken zien die ik gebruiken kon en waar ik toch niet aan gedacht had. Nog later werd de zaak Raptis ons beider zorg.

Ik ben niet naar Meppel gegaan om hem de laatste eer te bewijzen, ik doe het op deze plaats. Hij is dood. En zo'n man was er geen tweede.

102. Godfried Bomans. Wakker geworden met een waanzinnige droom moet ik aan Godfried Bomans denken. Het is de eerste uit de miljoen die mij zolang ik leef (of slaap) overspoeld hebben, waarover ik behoefte aan een verklaring voel en Godfried was de enige man die ik om uitleg van een droom zou hebben gevraagd. Waarom deze man, die ik niet vaker dan vijftien keer in mijn leven ontmoet heb?

Dat ik hem las, waar ik mijn hand op zijn geschriften kon leggen, en meestal met een bizonder plezier, heeft met mijn keuze van juist deze droomuitlegger niets te maken. Ja, er waren onder de tweehonderd columnisten en verhalenschrijvers die mij enigszins interesseerden misschien vijf die ik regelmatig volledig las en een van die vijf was Bomans. De andere 195 zullen dat een zwakke keus gevonden hebben, dat mogen zij. Hen vond ik niet sterker maar wel minder leuk. Misschien minder gek. De Godfried die ik kende was niet stapelgek maar op een weemoedige wijze toch een beetje gek. Een voorbeeld: hij was dol op Dickens en hij verzamelde boeken over Dickens. Er was een boek in zijn kollektie dat ging over de gevolgen van de duitse aanvallen met v-wapens op Londéh. Op één bladzijde stond een plaatje van een straat met één huis dat vernietigd was. Net een zwart gat in een gebit. In dat verdwenen huis had ooit een vriendin van Dickens gewoond, dat was de reden waarom dit boek in de kollektie moest worden opgenomen. Dat zul je toch gek moeten noemen.

Dat ik hem aardig vond, dat het mij een genoegen was hem te ontmoeten, staat niet met zijn verkiezing als mijn droomuitlegger in verband, want zo zijn er gelukkig nog meer mensen die ik aardig vind.

In de tijd dat hij iemand in het ziekenhuis vlak bij ons enige malen opzocht, kwam hij gewoonlijk even schaken, korte partijen. Tegen mijn vrouw verloor hij alle en tegen mij de meeste. Aangezien ik onderaan op de schaakladder sta, betekende dit dat zijn verhalen over het schaken niet meer dan vriendelijk gepoch waren. Hij won mijn hart door het plezier waarmee hij op mijn jongste dochter, toen nog een schoolmeisje, reageerde. Als zij binnenkwam, brak hij in lachen uit. Het kind was niet kinderachtig, zij lachte niet gevleid mee, maar vroeg hem de eerste keer recht in zijn gezicht: ‘Waarom lacht u?’

Hij antwoordde vriendelijk: ‘Als ik jouw koppie zie, moet ik lachen,’ en voegde de daad bij het woord. Zonder terug te lachen en zonder ook met de ogen te knipperen, zei zij: ‘En u hebt te grote handen en voeten!’ Daarmee was de kwestie gesloten.

Waarom ik aan hem als droomuitlegger de voorkeur zou geven, vindt zijn grond in de volgende geschiedenis. Op een vroege zomeravond zat ik eens in een tuinstoel op het balkon van mijn studeerkamer. Ik woonde aan de Rembrandtweg in Noordwijk, nummer 3. Ik was in slaap gevallen en droomde. Wat, weet ik niet meer. Aan het eind trad de stem van Godfried Bomans die droom binnen. Dromend ging ik begrijpen dat het Godfried Bomans zelf was die ik hoorde, dus besloot ik wakker te worden. Ik kwam overeind om mij over de omheining van het balkon te buigen. Hij was het.

Beneden stond hij te praten met de buurvrouw, op het erf van nummer 1. Waar hotel Belvédère was, vroeg hij haar. Ik had hem enige jaren niet gezien en was ervan overtuigd dat hij niet wist dat ik naar Noordwijk verhuisd was. De buurvrouw was een duitse badgast en kon de

[p. 92]

gevraagde informatie niet verstrekken. Van boven liet ik mijn stem nu zo hemels mogelijk klinken met de woorden: ‘Kom dan maar even hier, Godfried, ik zal het je wijzen.’

Een buitengewoon verbaasde Bomans vond de weg naar mijn kamer.

‘Wat doe jij hier?’

‘Wat moet jij hier in Belvédère doen?’

‘Een lezing houden. Ga je mee?’

Dit is ongeveer het eerste deel van ons gesprek geweest. Het tweede deel werd ingeleid door mijn uitleg dat ik op het balkon in slaap gevallen was en midden in een droom zijn stem verstaan had.

‘Dat hoorde natuurlijk niet bij de droom,’ vervolgde ik.

‘Weet jij dat wel zeker?’ antwoordde hij. ‘Ik denk dat mijn plotselinge optreden voor jou wèl wat te betekenen heeft gehad. Wat droomde je? Je treft het dat je meteen een bekwaam droomuitlegger bij de hand hebt. Vertel maar.’ Als ik dit na jaren opschrijf, weet ik die droom niet meer, ik herinner mij ook niets van Godfrieds verklaring maar vast staat nog dat hij mij een raad heeft gegeven die ik mij voornam ter harte te nemen. Ik denk dat droom en verklaring na deze ontmoeting volledig in mijn leven verwerkt zijn.

En nu ik dit opschrijf, herinner ik mij ook dat wij nog een groot aantal jaren eerder, na een toevallig treffen in De Posthoorn, samen naar een min of meer spiritistiese séance in Den Haag geweest zijn, waar een man een voorwerp van je in de hand nam en, dat betastende, in een verwrongen stem een boodschap tot je richtte, bij enkelen van de aanwezigen zelfs in het duits of frans. Ik weet niet meer wie de man tegen mij heeft laten spreken en met welke woorden, maar ik herinner mij iets heel anders, dat niet de bedoeling zal zijn geweest, als in een bliksemflits te hebben waargenomen. De man die daar in een halfduister zaaltje zijn geesten vertoonde, en natuurlijk in burger, was een ss-er. Nou was de oorlog nog niet zo verschrikkelijk lang afgelopen en deze overlevenden moesten natuurlijk ook te eten hebben. De oude Drees stond hen nog niet toe nieuwe medaljes te verdienen in Korea; het parlementslidmaatschap stond nog niet weer voor hen open. Ik kende de man niet, zijn normale stem was mij volstrekt vreemd, maar het was een ss-er die daar voor mij stond, ik zag het.

Wakker geworden onder het verbleken van een waanzinnige droom in mijn hoofd, na jaren, voelde ik nu, oktober 1980, dus behoefte aan Godfried Bomans en deze droom schreef ik op voordat een nieuwe dag hem had uitgewist. Hier is hij.

Ik ben ergens buiten, in de kop van Drenthe, niet ver van de Drenthse A. (Hoe je die bewustheid kunt hebben, is mij een raadsel, in feite was ik terwijl ik droomde niet in Nederland.) Er komt een heer te paard aan, hij draagt een vrij korte hoge hoed, dat valt mij op, maar iets anders is veel gekker: hij zit op een half paard. Het stapt voorzichtig op de voorbenen terwijl de ruiter zijn zit zeer ver naar de hals van het rijdier heeft geplaatst, het paard heeft geen achterkant.

Ik ken de man van vroeger, het is niet meer dan een oppervlakkige bekendheid geweest, maar voordat ik hem in mijn - of ons beider - verleden heb kunnen plaatsen, is hij er in geslaagd van zijn paardhelft af te springen. Hij vraagt mij of ik hem wil helpen en wijst naar iets dat een paar honderd meter verder in het gras ligt. Wij wandelen daar heen, hij leidt het dier aan de teugel. Het tript bijna met ons voort en ik zie het anders balanceren dan een heel paard doet. Nu is duidelijk waarheen wij op weg waren: de achterhelft van hetzelfde zwarte paard. Het ligt in het gras. De bedoeling van de ruiter is gauw duidelijk, hij verzoekt mij hem te helpen de achterkant weer op de twee benen te helpen. Een ongelooflijk zwaar karwei, maar wij slagen er in. De ruiter dirigeert nu het voordier met tongklakjes, ‘meer rechts’, ‘links’, ‘achteruit’ tegen het deel dat wij samen staande houden aan. Ik weet dat het niet kàn dat ik geen bloed zie en geen ingewanden, maar wat moet ik? Ik zie ze niet, maar houd wel een half paard vast.

[p. 93]

De man heeft nu met een paar snelle handgrepen de beide helften paard aan of in elkaar vastgemaakt, er klikt iets dat gevolgd wordt door het klikklak van een mechaniese bevestiging en de romp is aangesloten, de achterbenen doen weer mee met het staan en stappen. Nu bestijgt de ruiter het glanzende rijdier, hij neemt zijn halve hoge hoed nog even ten halve voor mij af en beweegt stappend. De stap gaat over in een draf. Hij is weg. Ik ben wakker.

Waar vind ik Godfried Bomans?

103. juffrouw idastraat 7

voor Ernst Hendrik Nagel

De lezing over Du Perron
in de Oud-Katholieke kerk
was geen sukses voor mij. Het kon
ook de Jong-Roomse zijn wat mij betreft.
Ik heb van alles slechts verstaan dit woord:
‘niemand’. Dus ik heb geen latijn gehoord.

Wat was er met die ‘niemand’? ‘Er moet een
fout in dat godshuis zijn ingebouwd
of ingeschapen,’ berichtte ik verstoord.
Mijn jongste broer zei: ‘wees nou maar tevreden,
jij werd in elk geval dus niet vergeten.’