Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 68]

A.Th. van Deursen
Dierbaar boek
Over Sylvie and Bruno van Lewis Carroll

Gisteren haalde ik na jaren weer eens dat eigenaardige boek van Nikolaj Ostrovskij uit de kast, Hoe het staal gehard werd. Er lag een bladwijzer in op pagina 125. Was ik werkelijk zover gekomen? Ik keek eens naar de namen die daar op die bladzijde stonden: Dolinnik, Ignatjeva, Timosjenko. Ze riepen niets bij mij wakker. Als ik ooit naar Ostrovskij terugkeer moet ik opnieuw beginnen. Toch was het een vondst, toen ik lang geleden ergens in een Duitse boekhandel plotseling dat Staal ontdekte. Dat had ik nu willen hebben zolang als ik wist dat het bestond: met recht dus een dierbaar boek. Ik heb van die aankoop ook geen ogenblik spijt van gehad. Als jong student werd ik in Jan Romeins Apparaat voor de studie der geschiedenis het meest getroffen door de vanzelfsprekendheid waarmee hij van elke aankomende historicus verlangt dat die zich vertrouwd zal maken met de klassieken uit de wereldliteratuur. Dat leek mij een uitstekende raad, omdat ik het toch al van plan was. Klassieken heb ik graag op de plank, en daar hoort Ostrovskij op zijn manier bij. Zijn enige succesroman heeft altijd gegolden als het bijna volmaakte voorbeeld van de pure draak. De held Pavel Kortsjagin is de sovjet-pendant van de Brave Hendrik, al zijn ze in karakter en optreden elkaars volstrekte tegendeel. Die Brave Hendrik van Nicolaas Anslijn zal mij net zo goed een dierbaar boek worden, als ik het nog eens ergens tegenkom.

Klassieken in de zin van meesterwerken hebben Anslijn en Ostrovskij natuurlijk niet geproduceerd. Dat heeft het voordeel dat ze eigenlijk niet kunnen tegenvallen. Ook al zou het gezelschap van Hendrik of Pavel je snel vervelen, je doet in elk geval meer kennis op van de cultuur in een bepaald historisch tijdvak. De lectuur van zulke boeken is nuttig, maar niet steeds aangenaam. Dan kun je toch beter bij die toppers terecht. Grote namen plegen het vertrouwen waar te maken. Wel ben ik dan steeds extra nieuwsgierig naar wat je de achterkant van de gouden grammofoonplaat zou kunnen noemen: het andere boek, waaraan de auteur zijn faam juist niet heeft te danken. Van Bunyan lees je dan niet The Pilgrim's Progress, maar The Life and Death of Mr. Badman, van Milne niet Winnie the Pooh, maar Once upon a Time, en van Gontsjarov niet Oblomov, maar Het ravijn.

Gewoonlijk moet je dan ervaren dat de canon van erkende meesterwerken niet toevallig ontstaan is. Dat geldt ook voor de man waar ik het verder over hebben wil, Lewis Carroll, bijna uitsluitend bekend als schrijver van Alice in Wonderland. Iets bijzonders is er met hem toch wel aan de hand. Succes kan een auteur gemakkelijk ver-

[p. 69]

leiden tot een vervolg in dezelfde trant, en in de meeste gevallen stelt het resultaat enkel teleur. Bij Lewis Carroll niet. Through the Looking-Glass verscheen zeven jaar na Alice, en staat in kwaliteit niet bij het eerste boek achter. Dat lukt maar weinigen, en daarom kun je jezelf best afvragen waarom zijn latere verhaal Sylvie and Bruno zelden wordt gelezen. Zou de schepper van Alice zo weinig crediet verdienen, dat dit tweede experiment geen aandacht meer waard is?

Het allermoeilijkste in de literatuur, zegt Lewis Carroll in het woord vooraf bij Sylvie and Bruno, is iets origineels te schrijven. Het mocht dus niet nog eens een Alice worden, maar het moest wel enig zijn in zijn soort. Apart is het zeker. Het eerste dat opvalt is dat er een paar totaal verschillende verhalen door elkaar heen verteld worden. Dat is niet echt origineel. Anderen hadden het vóór hem gedaan, bij voorbeeld Multatuli in Max Havelaar, of E.T.A. Hoffmann in zijn Lebensansichten des Kater Murr. Multatuli doet het heel ordelijk. Hoffmann breekt meestal midden in een zin af, maar geeft dan wel steeds duidelijk aan dat we nu wisselen van decor. Bij Lewis Carroll zijn de overgangen zo vloeiend, dat ze zich binnen éénzelfde zin kunnen voltrekken. We zitten naast Sylvie en Bruno in het gras, en vijf woorden later staan we tegenover Lady Muriel in de salon van haar vader, nog eer de zin met een punt is afgesloten. In zulke verrassingseffecten herkennen we de auteur van Alice, maar de kwaliteit is een graad of wat minder. De grens van de meligheid wordt in Sylvie and Bruno regelmatig overschreden. Deels verklaart dat de gereserveerde ontvangst, die het boek ook toen al ten deel viel.

De werkelijke originaliteit ervan en daarmee de waarde ligt echter volgens de schrijver zelf in een ander kenmerk. Dat is de verbinding van pure nonsens met diepe ernst, die wel niet overheerst, maar telkens doorklinkt: niets minder dan het memento mori. Alleen de christen kan de dood rustig onder ogen zien. Daar kun je niet vroeg genoeg aan beginnen te denken, zegt Lewis Carroll. Zijn boek is namelijk net als Alice voor kinderen bestemd. Dat is de tweede reden waarom Sylvie and Bruno in vergetelheid geraakt is. De beoogde lezers wisten er geen raad mee, want de schrijver scheen herhaaldelijk te vergeten tot wie hij zich richtte. Laten we eens luisteren naar Arthur Forester, in gesprek met een pseudo-geleerde dame.

‘Talking of Herbert Spencer’, he began, ‘do you really find no logical difficulty in regarding Nature as a process of involution, passing from definite coherent homogeneity to indefinite heterogeneity?’

Het is niet de moeite waard die regels te vertalen. De schrijver geeft zelf aan dat dit nu baarlijke onzin is. Het gesprek wordt steeds dwazer, zonder dat de dame het merkt. De kinderen zal het eveneens ontgaan zijn, en waarschijnlijk ook menige

[p. 70]

volwassen lezer. Het is alsof Lewis Carroll nu en dan zijn pseudoniem aflegt om zich in zijn ware gedaante te vertonen als de mathematicus Charles Lutwidge Dodgson, die lang overwogen heeft dominee te worden. Het komt de innerlijke harmonie van Sylvie and Bruno niet ten goede. Maar er zit telkens ook iets van Alice in het boek, en anderzijds wijst het vooruit naar G.K. Chesterton, die met heel andere middelen eveneens heeft geprobeerd bizarre fantasieën te veredelen tot voertuigen van een christelijke boodschap.

De aarde is een arbeidsveld, de hemel een speelweide, zegt Chesterton in Oxford from without; daarom kunnen we in alle redelijkheid volhouden, dat spel het einddoel is van ons menselijk bestaan. Zulk slordig denken zou Lewis Carroll zich niet veroorloofd hebben, misschien omdat hij Oxford ook van binnenuit kende. Maar er loopt wel een lijn van Sylvie and Bruno naar Chestertons uitbundige paradoxen. Al is Lewis Carroll's tweede experiment verre van geslaagd, hij heeft het niet tevergeefs ondernomen.

A.Th. van Deursen (1931) is emeritus hoogleraar nieuwe geschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Voornaamste publicaties: Bavianen en Slijkgeuzen (1974). Het Kopergeld van de Gouden Eeuw/Mensen van Klein Vermogen (1978-1980), Een Dorf in de Polder (1994). Maurits van Nassau (2000).