Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 2]

Benno Barnard & Teunis Bunt
Klinker & Medeklinker

In memoriam Christina van Malde, 1919-1995

U hebt het witte gezicht van de melk
die ik dronk in het huis aan de Amstel
waar ik geboren ben. (Zeker paste Parijs u
nog in de lente, maar de zomer barstte uit
uw deux-pièces, het werd november; en nu
vulden regen en schemering de ruit:
een negentiende eeuw legde haar blanke hand
op mijn leven.) Mama, ik weet het wel,
ik was een boze bloem meteen roze kelk
en ik ben niet veranderd. Ik ben iemand, niemand,

Nederland.

En nog altijd zuigt mijn grote mond
op de consonant die ik zo lekker vond,
nog altijd is mijn oudste klinker een en al verbazing
over mijn gulzigheid en mijn verzadiging.
Ik zal mijn hele leven melk hebben gegeten.

U herinnert mij aan dingen die ik nooit geweten heb.
U maakt rijmpjes, zoals vroeger, en vangt mij in het web

van Sebastiaan.

Vandaag was u weer mijn gouvernante met het knotje:
vandaag hebben we redelijkheid, zedelijkheid,
de vlucht der vogels en een beetje God gedaan.

Pas hier in Antwerpen ben ik van u gaan houden
als van een verloofde met blauw geslagen ogen

[p. 3]

 

en het hart van een leeuwin. Vaak zit u aan de bar

 

te babbelen, maar zijn uw naakte benen in elkaar

 

verstrengeld

 

om het kleine roofdier te beschermen... Ik slik

 

uw diftongen als ouwels en noem u Lieve,

 

want iemand moet u zonder ironie zo noemen;

 

ik neem u

 

mee naar huis en hoor in mijn slaap uw onzekere hakken

 

op de glanzende honingraat van de kasseien.

 

 

 

U bent Katinka genoemd door mijn latere vader.

 

U bent mijn moeder die niet naar me luistert,

 

maar praat dat het gedrukt staat op mijn muren.

 

O dode moeder,

 

morgen is er weer een nacht waarin ik opschrijf:

 

 

 

ik ben niet alleen van mijzelf.

 

 

 

Benno Barnard

 

Uit: Benno Barnard, De schipbreukeling, uitg. Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 1996, blz. 45-46.

Moedertaal [klinker]

Wat moet ik u hier vertellen over dat gedicht van mij? Over mijn poëzie, of poëzie tout court? Om te beginnen moet u weten dat poëzie in mijn ogen een en al freudiaanse verspreking is. Die opvatting impliceert dat ik nu dus het mes in eigen vlees moet zetten, wil ik mijn commentaar tenminste niet beperken tot zaken die u zelf ook wel kunt constateren, zoals de syncopische afwisseling van dactyli en anapesten met jamben en trocheeën.

Wat de analyse voor mij nog bemoeilijkt is mijn overgevoeligheid omtrent dit gedicht. Ik heb het onmiddellijk na de dood van mijn moeder geschreven en het daarna twee jaar lang bij ieder optreden voorgelezen, bij wijze van boetedoening, openbaar in memoriam, agnostisch-liturgische handeling. (Ik ben er tenslotte mee opgehouden omdat ik me begon te ergeren aan de iets te kokette manier waarop ik mijn accenten legde: het vers werd om zo te zeggen een tearjerker.)

De essentie van ‘Moedertaal’ zit in die titel. Dat is het merg. De aangesprokene is

[p. 4]

namelijk niet alleen mijn moeder, maar ook de taal die ik van haar heb geleerd. Misschien zult u uit alle beelden van gulzigheid en verzadiging concluderen dat ik een ongezond-oedipale binding met mijn moeder heb, als een geitenbokje aan mijn muurtouw vastzit, in dat weitje van mevrouw Van der Waals... maar allicht kan dat van de meeste dichters gezegd worden. In mijn bijzondere geval nu zou de genuanceerde oorlog die ik, bibi, ego, zo lang tegen mijn verwekker heb gevoerd deze ziekelijke moederbinding nog moeten hebben verstevigd -alleen is de werkelijkheid iets gecompliceerder, aangezien ‘taal’ ook in mijn oudste herinneringen het departement van mijn vader is. De regel ‘U bent Katinka genoemd door mijn latere vader’ getuigt dan ook van concurrentie met mijn vader, die haar immers in een bekend gedicht zo noemde. En mijn gedicht over (en voor) haar is... welnu, een akte van berouw, of een poging om haar licht alsnog onder die korenmaat vandaan te halen, wantvanzelfsprekend heb ik mijn moedertaal in eerste instantie van mijn moeder geleerd. (Volgt u mij? Mijn gedachten maken de sprongen van Roe uit Winnie-de-Poeh...)

‘Mijn’ moeder - maar de autobiografie is voor u niet belangrijk: deze moeder is ook uw moeder. Toen ik het gedicht voltooid had, realiseerde ik me pas dat ik die metafoor van de voeding al eens eerder had gebruikt, ‘moeder’ al in een ander gedicht met ‘taal’ had vereenzelvigd. Dat was in ‘Iets, iets’ (in de bundel Tijdgenoten), een gedicht voor een vriend wiens moeder op de snelweg aan haar einde was gekomen. Daarin zegt een visionaire vrouwelijke verschijning dit:

‘Ik, ik alleen
heb jou de melk van mijn grammatica,
het vlees van mijn vocabulaire gevoed;
mijn gutturale zout heb je geslikt,
de room van rijm en ritme vroeg geproefd.
Dagelijks ben ik in je opgestaan.’

Voilà, deze regels gaan helemaal niet over mijn moeder, en toch weer wel, want ze drukken precies hetzelfde uit.

Zoals gezegd, de aangesprokene in ‘Moedertaal’ is ook de taal zelf. Dat verklaart die vreemde wending in de derde strofe, waar plotseling een babbelzieke volksmeid in een kroeg opduikt, gul in het vlees, uitdagende pose, misbruikt, ordinair, onweerstaanbaar - kortom, precies wat de volkstaal in Vlaanderen voor mij is. Hieruit kunt u afleiden dat iedere vrouw voor de volwassen zoon de moedertaal kan incarneren. Ja, de moedertaal is de maîtresse van ons allemaal!

Het raarste in mijn gedicht lijkt me de allereerste letter. ‘tU’ komt (in zijn diverse ca-

[p. 5]

sussen) 12 keer voor, ‘uw’ nog eens 4 keer. Maar ik tutoyeerde mijn moeder! Wat betekent dat? Een kunstgreep? Ik heb er niet over nagedacht toen ik mijn gedicht schreef, dat moet u maar geloven: de plechtstatigheid nestelde zich spontaan in mijn tekst. Maar bij het voorlezen hóórde ik hoe dit vousvoyeren de autobiografie verdrong en het ritueelbezwerende karakter van het gedicht versterkte.

Maar misschien leest u iets heel anders in mijn schamele regels. Dat valt eigenlijk te prefereren.

Benno Barnard

De moeder de taal [medeklinker]

‘Schrijf op!’ zei de schoolmeester en alle kinderen pakten braaf hun pen, ‘de ik in het gedicht is niet gelijk aan de dichter. Pennen neer.’ Natuurlijk heeft de schoolmeester vaak gelijk, maar als Benno Barnard een in memoriam wijdt aan Christina van Malde en haar in het gedicht moeder noemt, is het voor mij de moeder van de dichter.

Een dode moeder en daarnaast een zoon die naar haar kijkt. Meteen staat dat beeld op mijn netvlies, zoals toen ik Wit is altijd schoon van Leo Pleysier las.

Wat maakt iemand tot je moeder? Ze heeft je gebaard, ze heeft je gezoogd. Het witte gezicht aan het eind van het leven en de witte melk aan het begin ervan raken elkaar. Het witte gezicht van de dood, de melk die leven geeft.

De gedachten dwalen terug naar het geboortehuis op die dag in november. Altijd november, altijd regen. En dan die negentiende eeuw waar ik niet goed raad mee weet, maar haar blanke hand is wit als melk en voor mijn gevoel beschermend. Een hand als van een moeder.

Mama. Het eerste woord dat een moeder van haar kind hoort. Het eerste wat hij ook na haar dood tegen haar zegt. Het kind was een parasiet, die de levenssappen uit zijn moeder zoog. Een uitzuiger, schreef Hans Werkman mij, en dat is inderdaad het goede woord. O, kijk die gulzigerd eens! Zijn hele leven zal het kind daaraan herinnerd worden.

En nog steeds zuigt het kind, maar nu op ‘de consonant die ik zo lekker vond’. Hij zuigt de taal in. De moedertaal, die hem al vóór de paplepel is ingegeven. De taal waarin de moeder rijmpjes opzei: ‘Dit is de spin Sebastiaan, het is niet goed met hem gegaan.’

Een moeder heeft vele gedaanten. Soms is ze een gouvernante, met een afstandelijk knotje. Ze leert het kind redelijkheid en zedelijkheid. Geen knuffelmoeder deze keer, geen moeder om mee te hikken van het lachen. Een moeder om van te houden?

Dat werd ze pas toen de dichter in Antwerpen was, op afstand. Van iemand houden

[p. 6]

‘als van een verloofde met blauw geslagen ogen’. Een mooie zin, vind ik. Een zin die als een stomp je hoofd binnenkomt. Natuurlijk vind ik meteen braaf dat je een verloofde niet moet slaan en weet ik tegelijkertijd dat je iemand alleen pijn kunt doen als je van haar houdt. Misschien geldt het tegenovergestelde ook: dat je niet van iemand kunt houden zonder haar pijn te doen. Iedereen kan je ex-verloofde worden, maar ex-moeders bestaan niet. Ze hebben het hart van een leeuwin en zullen zich nooit laten wegjagen.

Naast Oedipus aan de bar gezeten, herkent de dichter de moeder in de vrouwen die hij daar ontmoet. Hun naakte benen doen niet direct moederachtig aan; waar de moeder een schoot heeft, hebben zij een klein roofdier. Of een boze bloem met een roze kelk.

Deze keer zuigt de dichter hun taal niet gulzig op. Hij slikt de diftongen als ouwels. Een sacrale handeling. Ouwels zijn symbool van iets groters. Zo slikt de dichter de diftongen om zich verbonden te weten met de moeder van zijn taal.

Ik ‘noem u Lieve, want iemand moet u zonder ironie zo noemen’. Ik vraag me af waarom die zin mij zo treft, waarom ik elke keer als ik het gedicht lees, even moet wachten na deze zin. Misschien omdat het zo pijnlijk is: als de dichter het niet doet, zou niemand de moeder Lieve noemen. Of alleen ironisch, wat misschien nog wel erger is.

De moeder luistert niet naar haar zoon. Al noemt hij haar duizend keer Lieve, het kan niet meer tot haar doordringen. Ze is dood, maar de moedertaal blijft. Moeder praat door (net als bij Pleysier), ze voedt haar zoon nog steeds met haartaal.

Hoe het verder moet na de dood van je moeder? Je durft niet ver de toekomst in te kijken. Morgen is er weer een dag, zeggen we dan, maar zelfs die is er niet. Er is geen dag waarin de zon opgaat en de grazige weiden en de stille wateren beschijnt. Morgen is er alleen een nacht om slapeloos te zijn en om op te schrijven in de moedertaal: ik ben niet alleen van mijzelf. De dichter die zo zeer van taal gemaakt is, weet dat hij daarin ook en vooral door de moeder gevormd is. Het is niet alleen zijn taal.

Ook een gestorven moeder blijft een moeder. Die band reikt over de dood heen. Het lijkt me een troostte weten dat je altijd iemands kind blijft, dat je niet alleen van jezelf hoeft te zijn.

Teunis Bunt

Benno Barnard (1954) woont in Antwerpen. Poëzie: Een engel van Rosetti (1981), Klein Rozendaal (1983), Tijdgenoten (1994), De schipbreukeling (1996). Beschouwend proza: Tijdverdrijf voor enkle fijne luiden (1987), Uitgesteld paradijs (1987), Eddy van Vliet (1992), Het gat in de wereld (1993).
Teunis Bunt (1959) is neerlandicus en publiceerde over literatuur in verschillende tijdschriften.