Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 121]

‘Vertaal maar precies zo als anders’
Een interview met Anthonie Kee.
Ann Albrecht en Karin Van Camp

Anthonie Kee werkt al zo'n 10 jaar als vertaler van o.a. Italiaanse schrijvers als Verga, Borgese, Pirandello. Laatst vroeg Querido hem om enkele kinderboeken van Roberto Piumini te vertalen. Kee vermoedt dat hij is gevraagd omwille van eerdere verwezenlijkingen op het vlak van lyrisch proza.

Hoewel hij nooit tevoren kinderboeken heeft vertaald, kreeg hij van de uitgever slechts één richtlijn mee: Vertaal maar precies zo als anders. En dat heb ik gedaan, zegt Kee, maar je ontkomt er niet aan hier en daar in je vertaling toch iets te bewerken, en dat is iets wat ik in een literair werk voor volwassenen absoluut niet doe. Hij haalt het voorbeeld aan van het morraspel in Matthijs en z'n opa (pp. 27-29). Ik heb daar op verzoek van de uitgeverij een paar zinnen tussengevoegd om duidelijk te maken hoe dat spel ongeveer gespeeld wordt, zodat het Nederlandse kind dat dit boek leest zich een beeld kan vormen. Niet dat ik denk dat alle Italiaanse kinderen dit spel op hun duimpje kennen maar zij leven tussen mensen aan wie zij erover kunnen vragen wat ze willen. Een analoge bekommernis om de jeugdige lezer laat Kee meespelen i.v.m. bepaalde problemen in een derde boek van Piumini dat binnenkort in het Nederlands uitkomt.¹. Als voorbeeld het woord casacca: kazak. Uit de context blijkt dat het om

1 De Italiaanse titel van het boekje is Lo stralisco, de Nederlandse titel staat nog niet vast. Daarover heeft trouwens de uitgever bijna altijd het laatste woord. Van het verhaal gaf Kee ons de volgende schets: ... ergens in Turkije, kennelijk in een lang vervlogen tijd, woont een schilder die prachtige wandschilderingen maakt. Op een dag wordt hij ontboden bij een of andere vorst, ergens in de bergen. Deze vorst heeft een zoontje dat ziek is: contact met lucht en licht kan hij niet velen. Zou de schilder de kamers van het prinsje niet willen verfraaien met zijn schitterende fresco's? Als de schilder kennis maakt met het prinsje zegt hij dadelijk ja en ze gaan samen aan de slag, waarbij het bedenken natuurlijk minstens zo belangrijk is als het maken zelf. De schilderingen blijken ook te kunnen veranderen...

[p. 122]

een kledingstuk gaat, maar in het geheel niet wat voor soort kledingstuk: is het lomp, elegant... Volgens mij zal een Nederlands kind denken dat het een zak betreft, en volgens jullie denkt een Vlaams kind aan een tas! Misschien is het in dit geval dan toch maar beter het te omschrijven. Ik weet nog niet wat ik doe. Maar er blijkt wel weer uit dat een vertaler van kinderboeken meer rekening houdt met het lezerspubliek dan een vertaler van literatuur voor volwassenen. Ik heb het woord kazak wel eerder gebruikt, in het volle besef dat bijna geen enkele lezer zal weten wat het is. Die lezer kan dan twee dingen doen: gewoon doorlezen, of het woordenboek grijpen. Moet hij zelf weten.

Grote en kleine lezers

Kennelijk ziet Kee alvast twee redenen om literatuur voor kinderen anders te vertalen dan literatuur voor volwassenen. De eerste reden legt hij bij het lezerspubliek. Van kinderen kun je niet verwachten dat ze naar het woordenboek (cf. kazak) of naar een ander naslagwerk (cf. morraspel) grijpen. De vertaler moet bijgevolg, vindt Kee, verhelderend tussenkomen. Deze visie heeft al lang zowel aanhangers als tegenstanders. Rita Törnqvist zei hierover bv. het volgende:

Maar waarom zou ik een tekst voor kinderen niet altijd op dezelfde wijze aan kunnen pakken als een roman voor volwassenen [...]. Omdat de jeugdige lezer veel minder leeservaring heeft [...]. Bovendien kan je van een kind niet verwachten dat hij naar encyclopedieën en bibliotheken rent om bepaalde onduidelijkheden verklaard te krijgen. De tekst moet zonder meer toegankelijk zijn.²

Onder de tegenstanders van deze visie vinden we bijvoorbeeld auteurs als Guus Kuijer. Voor hem is het feit dat er eventueel informatie verloren gaat bij de vertaling helemaal niet zo rampzalig:

Het kenmerk van zeer goede kinderboeken is dat zij goeddeels onbegrijpelijk zijn. Neem Alice in Wonderland, neem Peter Pan. Dat is wonderlijk, maar niet ongewoon, want begrijpt u Dostojewski volledig? Of Joyce? Nee toch. [...] Welke lezer bekommert zich in de eerste plaats

2 Rita Törnqvist: ‘Vertalen voor kinderen - geen kinderspel’ In: Vertalen Vertolkt. Verhalen over vertalen. Amsterdam, 1976 (p. 103)

[p. 123]

om de betekenis van wat hij leest? Hij wéét niet eens dat hij leest, tot ie pijn in zijn rug krijgt of een ander ongemak hem uit het boek trekt.³

Een tweede reden voor bewerking situeert Kee eveneens bij de lezer, maar indirect. Volgens hem kunnen de auteur én de vertaler van grote literaire werken schrijven zonder rekening te moeten houden met hun publiek. Dat publiek is namelijk zo ruim dat je het niet kan omvatten. Schrijvers en vertalers van kinderboeken, vindt hij, hebben wel degelijk, bewust of onbewust, hun lezerspubliek voor ogen. Kee maakt dan ook een onderscheid tussen enerzijds strikt literaire werken en anderzijds, wat hij noemt, toegepaste literatuur.⁴ Kinderboeken behoren volgens hem in het algemeen tot de laatste groep.

3 Het geminachte kind. Amsterdam, 1980 (pp 133-134)

4 Klingberg voerde hiervoor het begrip geadapteerde literatuur in. Hiermee bedoelt hij dat de auteur rekening heeft gehouden met zijn lezerspubliek. In: Göte Klingberg, Kinder- und Jugendliteraturforschung. Eine Einführung. Graz [usw.], 1973.

‘Souvenirtje’

Omdat, nog steeds volgens Kee, kinderen niet weten, en ook niet hoeven te weten, dat ze een vertaling lezen (in tegenstelling tot volwassenen), is het bijvoorbeeld noodzakelijk om hier en daar vervreemdende effecten te verzachten. Wel benadrukt hij dat hij niet alle onbegrijpelijke woorden uit een kinderboek wil laten verdwijnen. Er mogen best woorden in staan die niemand begrijpt. Het gaat niet alleen om de betekenis, maar belangrijker nog is het effect: dat moet zoveel mogelijk overeenkomen met het oorspronkelijke effect. Je moet de problemen hoe dan ook allemaal per geval bekijken. Ook dan blijven er evenwel problemen waar geen bevredigende oplossingen voor zijn. In de volgende paragraaf licht Kee twee problemen van lexicale aard toe i.v.m. een passage uit Matthijs en z'n opa (in de Nederlandse uitgave staat deze passage op p. 57).

Eerst volgt hier de oorspronkelijke tekst.

C'era un pino vicino a loro, e sulla corteccia, aspettando, Mattia vide una strana cosa. Sembrava una cavalletta, ma era ferma e trasparente.

[p. 124]

- Nonno, cos'è quello?
- Quella cosa sul tronco?
- Sì.
- E' un'esuvia. E' la scorza di una cavalletta. Quando certi insetti crescono, la loro armatura non cresce con loro, ma se ne forma un'altra all'interno: quella vecchia si rompe, ed esce l'insetto più grande. E la pelle vecchia si chiama ‘esuvia’.
- Che strana, sembra un ricordo di insetto -disse Mattia- Posso prenderlo, dopo?
- Sì.

Problematisch zijn hier de woorden esuvia en ricordo di insetto. Wat de oplossing voor esuvia betreft, vertelt Kee het volgende: Dit is in het Italiaans een hoogst ongebruikelijk woord, dat in de meeste woordenboeken niet eens voorkomt. Gelukkig blijkt uit de tekst zelf wat het is. Normaler in het Italiaans zou het woord cuticola zijn geweest, in het Nederlands: cuticula, en in beide talen een wetenschappelijk woord. Verder heeft het Nederlands: chitinehuid, of de omschrijving uitwendig skelet. Wat te kiezen? Niets voldoet: een wetenschappelijke term is hier niet op zijn plaats en de woordenboeken geven verder geen uitsluitsel. Ik ga maar eens een dierentuin bellen: de oppasser van een reptielenhuis, waarin ook de sprinkhanen huizen, wat zegt die? Eerst spreek ik er een die het heeft over vervelling. Helaas is dat geen zuiver Nederlands, maar als iedereen dit woord zou gebruiken...dan wordt het weer goed! Maar de volgende heeft het over oud velletje. Dat kan heel goed, ook als het woord later in de tekst weer terugkomt. Toch is het een noodoplossing. Wat ik zocht was een goed Nederlands woord voor cuticula, maar dan zonder wetenschappelijke klank. Ik geloof niet dat dat woord bestaat.

Ricordo di insetto is letterlijk een insektengedenkteken of insektenherinnering of insektensouvenir.⁵ Omdat geen van deze mogelijkhe-

5 Hier volgt de letterlijke vertaling die Kee eerst van het fragment maakte.

Er was een denneboom dichtbij hen, en op de schors, wachtende, zag Matthijs een vreemd ding. Het leek een sprinkhaan, maar het was vast en doorschijnend.
‘Opa, wat is dat?’
‘Dat ding op de stam?’
‘Ja.’
‘Het is een esuvia. Het is de schil/bast van een sprinkhaan. Als bepaalde insekten groeien, groeit hun pantser niet met hen, maar vormt zich er een ander binnenin: dat oude breekt, en het grotere insekt komt eruit. En de oude huid heet esuvia.
‘Wat vreemd, het lijkt een insektenherinnering/insektengedenkteken/insektensouvenir,’ zei Matthijs. ‘Kan ik het meenemen, later?’
‘Ja.’

[p. 125]

den voldoet, heeft Kee uiteindelijk voor een omschrijving gekozen: het is net of dat insekt een souvenirtje heeft willen achterlaten.

Een sonate van Brahms

Anthonie Kee wil graag onderstrepen dat hij nog maar drie kinderboeken heeft vertaald. Hij ziet zichzelf dus helemaal niet als een expert op dat vlak. Over vertalen in het algemeen heeft hij wel een eigen mening. Hier volgt ze, tot besluit. Er zijn mensen die, al dan niet bewust, menen dat er van een tekst één vertaling is, namelijk de goede, en dat de vertaler die moet zien te vinden. Dit geldt naar mijn mening wellicht voor wetenschappelijk-specialistische teksten (juridisch, medisch, etc) en voor zeer simpele fictieve teksten (de Bouquetreeks). Zodra een tekst wat vrijer van conventies wordt, of wat meer literair, zijn er verschillende vertalingen mogelijk. Vergelijk het met muziek, een sonate van Brahms: door elk pianotrio zal deze sonate weer anders worden geïnterpreteerd en gespeeld. Natuurlijk, die interpretaties zijn niet allemaal even goed, maar je zult er altijd over kunnen blijven twisten welke de beste is. En een definitieve interpretatie - zodanig dat je kunt zeggen: nu hoeft deze sonate eigenlijk nooit meer te worden gespeeld - krijg je nooit. En daarom moet het steeds weer opnieuw. Gelukkig! En zo is het met literaire teksten ook.