Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 6

[p. 5]

Kinderliteratuur in Chili
Anne Evertsen

Chileense kinderen wonen in een land in Latijns-Amerika waar voornamelijk Spaans wordt gesproken. Van de oorspronkelijke bevolking is een half miljoen Mapudungu-spreker, deze Mapuche-Indianen wonen vooral in het zuiden van Chili. In het noorden van het land woont een kleine groep Aymara-Indianen. De 12 miljoen bewoners, waarvan de helft onder de armoedegrens leeft, zijn veelal gevestigd in enkele grote steden in het midden van het land.

Zoals in heel Latijns-Amerika zijn er veel kinderen (41% van de totale bevolking is onder de 19 jaar). Chileense kinderen gaan 's morgens, óf 's middags óf zelfs 's avonds naar school, in blauw-grijs uniform. Als ze vrij zijn, kijken ze tv. Chili behoort tot de tien landen ter wereld waar het langste en meeste tv wordt gekeken. Van de straatspelletjes zijn tollen en vliegeren favoriet.

Geschiedenis

Piraten (ook Nederlandse), Indiaanse invloeden, de strijd tegen de Spanjaarden, zowel van de Mapuches die tot diep in de negentiende eeuw hun eigen grondgebied wisten te behouden, als van de Chileense elite tegen de Spaanse koloniale invloed (Chili wordt in 1810 onafhankelijk), Duitse immigranten, de machtswisselingen in de poging een nationale staat te vormen en de groeiende bewustwording van de sociale onderdrukking, economische gebondenheid, westerse politieke bemoeienis; het zijn enkele gegevens die de Chileense geschiedenis kenmerken vanaf haar ontstaan tot op heden en die sporen nalaten in de literaire tradities van het land. Ook de kinderliteratuur wordt erdoor beroerd.

[p. 6]

Onderwijs

Tussen 1938 en 1952 kreeg meer dan een derde van de kinderen op schoolleeftijd geen onderwijs. In 1973 maakte minder dan 60% van de schoolkinderen de hele basisvorming af tot en met klas 8. Verhoging van schoolgeld en sterke privatisering van vervolgonderwijs hadden direkte invloed op kansen en kwaliteit. Vooral op niet-particuliere scholen klagen de onderwijzers over het gebrek aan leermateriaal voor de kinderen. In vergelijking met andere Latijnsamerikaanse landen kent Chili overigens weinig analfabeten, hoewel dat nog altijd een percentage betekent dat schommelt tussen 10 en 16%. De laatste jaren gaan er steeds meer stemmen op om het openbare onderwijs te moderniseren en het klassikale stampwerk te vervangen door projektonderwijs en individuele ontplooiing. Dit vereist natuurlijk meer leermiddelen en omscholing van docenten. De regering zal dan ook in praktijk moeten brengen wat als stellingname werd uitgesproken door Onderwijsminister Lagos: Tegenwoordig kunnen de jongeren van Chili niet meer dromen want dat is afhankelijk van de economische mogelijkheden van hun ouders. Wij hebben ons verplicht dit te veranderen.

Kinderliteratuur; historisch overzicht

Kinderliteratuur is in Chili een vrij recent verschijnsel. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw, is er sprake van kindervertellingen met didactische opzet.

Aan het eind van de negentiende eeuw begon men kinderkranten te maken die niet uitsluitend pedagogisch van opzet waren maar ook bedoeld waren om de kinderen aangenaam bezig te houden. Van groot belang voor de Chileense kinderliteratuur is het eerste, echte kindertijdschrift, El Peneca dat verschijnt tussen 1908 en 1960. Met name de leiding van ‘toverfee Roxane’, Elvira Santa Cruz Ossa, is cruciaal geweest voor de introductie van een magische wereld in de geschreven kinderliteratuur. Het blad circuleerde ook in andere Latijnsamerikaanse landen.

In een land als Chili is de orale traditie in de folklore altijd

[p. 7]

heel belangrijk geweest. In de jaren twintig van deze eeuw verschijnt een aantal bundels met Mapuche-vertellingen. Veel hedendaagse schrijvers putten nog steeds uit de enorme verscheidenheid aan overgeleverde verhalen, rijmpjes en raadsels. Toen zij klein waren, en dat geldt ook voor alle generaties voor hen, stond literatuur vooral voor ‘vertellen en luisteren’; meestal over fantastische mythologische wezens als gevleugelde gedrochten. Maar de gesproken literatuur maakt langzaamaan plaats voor geschreven verhalen.

In de jaren dertig werd meer dan ooit voor kinderen geschreven. Belangrijke titels en schrijvers treden voor het voetlicht van de kinderliteratuur zowel in poëzie (Chili wordt als gemeenplaats wel het land van de dichters genoemd) als in proza. De volkspoëzie voor kinderen zoals rondedans- en wiegeliedjes wordt vertolkt door de Nobelprijswinnares Gabriela Mistral die kinderen bewust serieus neemt en wars is van ‘brabbeltaalniveau’. Diverse Chileense uitgevers zijn aktief in de kinderboekensektor en met name Zig-Zag onderscheidt zich met een serie geïllustreerde verhalen die ook qua uitvoering grote kwaliteit bezaten.

Een hoogtepunt in de geschiedenis vormt de uitgeverij ‘Rapa-Nui’ van Hernán del Solar die in de jaren veertig schitterende kinderboeken schrijft en uitgeeft.

Als in 1964 de Chileense afdeling van IBBY wordt opgericht zijn het vooral immer aktieve schrijfsters als Alicia Morel, Marcela Paz met haar befaamde ‘Papelucho’-serie en de journaliste Lucía Gevert (om slechts enkele namen te noemen) die zich onderscheiden op het gebied van kinderliteratuur.

Vanaf 1974 worden ook in Chili serieuze pogingen ondernomen om de kinderliteratuur de plaats te geven waar zij recht op heeft ondanks de invloed van de militaire dictatuur op cultureel gebied waar censuur, zelf-censuur en illegale uitgaven in de jaren zeventig en tachtig een eigen rol speelden. Wetenschap en bibliotheekwezen leveren hun bijdragen in samenspraak met een groep kinderboekenauteurs die vooral eind jaren tachtig van zich doet spreken en onderdak vindt bij uitgeverijen als Andrés Bello, Universitaria, Pehuén en Zig-Zag.

[p. 8]

Samenvattend kun je concluderen dat de Chileense kinderliteratuur jong is in vergelijking met de Europese, minder groot van omvang, maar wel zeer eigen vooral voor wat betreft het grote aandeel van orale traditie en poëzie. Er zijn ook raakvlakken met de Europese tradities via de vele vertalingen. De jongste lichting schrijvers is divers van samenstelling en verhoudt zich op alle gebied: theater, poëzie, poppenspel, proza.

Een gebrek aan middelen kenmerkt de uitgeversindustrie maar sinds kort valt hier een lichte kentering te bespeuren die zich ook uit in de interesse voor internationale kontakten, Nederland niet uitgezonderd.

Het is een feit dat er in de Chileense kinderliteratuur veel zal moeten gebeuren wil ‘het ideale boek’ benaderd worden. Het is uit de signalen vanuit de Chileense kinderboekenwereld duidelijk dat het niet aan de inzet zal liggen van degenen die zich op dit moment professioneel bezighouden met het gestalte geven aan de kinder-en jeugdliteratuur. Voor Nederland zou een nadere kennismaking een interessante ervaring kunnen blijken te zijn.

De huidige situatie.

Chileense kinderliteratuur van nu is zeer de moeite waard. Publicaties van de afgelopen jaren tonen aan dat er veel kwaliteit schuilt onder de relatief kleine groep kinderboekenschrijvers in Chili die ook internationaal erkenning begint te krijgen. Eén van hen is dr. Cecilia Beuchat (44), kinderboekenschrijfster, tekstauteur voor basisonderwijs, wetenschappelijk onderzoekster en al 21 jaar docente Methodologie Spaans en kinderliteratuur aan de Universidad Católica de Chile in Santiago waar kinderliteratuur een keuzevak is binnen de universitaire docentenopleiding voor de basisschool. Cecilia Beuchat is ook lid van IBBY en redakteur voor Chili van het tijdschrift Bookbird.

Ze geeft haar studenten een overzicht van de universele kinderliteratuur en besteedt vooral veel aandacht aan de eigen schrijvers die de studenten meestal helemaal niet kennen.

[p. 9]

Buiten de universiteit is ze auteur van schoolteksten voor het vak taal. Haar doel is dat de kinderen van het Spaans gaan houden, dat ze het leuk vinden en niet, zoals altijd gebeurde, dat ze hun neus ophalen voor grammatica of bij spellen uitroepen ‘qué lata’ [wat vervelend, vert.]. Er is een serie verschenen die heet Pablito aprende gramática solito en er zijn ook deeltjes voor spellen, schrijven, opstellen. Daarnaast heeft ze enkele verhalenbundels geschreven waarvan er een, Cuentos con olor a fruta [Verhalen met fruitgeur, vert.], is uitgekozen voor de selectielijst van de Internationale Jeugdbibliotheek in München.

Volgens Beuchat moeten Chileense schrijvers vaak enorm veel investeren om hun boek gepubliceerd te krijgen maar staan de uitgeverijen ondanks de problemen op dit moment heel open voor nieuw werk. De afgelopen jaren is er een duidelijke ontwikkeling ten gunste van het kinderboek. Er wordt veel in het werk gesteld om kinderboeken te publiceren.

Dat heeft volgens haar te maken met een veranderde houding van het publiek. De mensen zijn er zich bewust van geworden dat kinderliteratuur belangrijk is. Een kind kan nu eenmaal niet zijn hele leven voor de televisie blijven zitten. In die zin is ook veel campagne gevoerd naar de onderwijzers toe en de ouders. De Chileense afdeling van IBBY gaat veel naar scholen en houdt voortdurend lezingen. Natuurlijk blijft er een groot deel van het land over dat zich nog niet bewust met boeken bezighoudt. Het is te hopen dat dat langzamerhand gaat veranderen. Internationaal gezien valt dat samen met een toegenomen aandacht voor de ontwikkeling van leesgewoonten door instellingen als ‘El banco del libro’ in Venezuela en de ‘Fundacao do Livro’ in Brazilië.

Wat betreft de betaalbaarheid van het boek zijn er obstakels. Zo signaleerde Beuchat dat mooie boeken met prachtige kleurenillustraties en fijn papier door geen kind uit een Chileens doorsneegezin betaald kunnen worden. Boeken zijn duur in Chili. Op bibliotheekgebied is er niet genoeg om in de behoefte te voorzien. Er is een ‘900-scholen’ projekt gestart waarbij met financiele hulp van Zweden boeken worden geselecteerd en massaal aangekocht voor distributie op de scholen die meedoen. Er zijn heel wat schoolkinderen die maar 1 boek hebben, het tekstboek

[p. 10]

dat ze krijgen van het ministerie van onderwijs. Dat is dus een verschil met een land als Nederland. Maar de kinderen zelf zijn heel enthousiast ook al omdat er naar de mening van Cecilia Beuchat zeer goede kinderboekenschrijvers zijn. Zo is er het werk van Ana María Güiraldes. Ze heeft een soepele, rijke stijl en speelt veel met taal, met absurditeit. Andere namen zijn Manuel Peña, Saúl Schkolnik, Victor Carvajal, Jacqueline Balcells, Maite Allamand, Alicia Morel en natuurlijk blijft Chili het land van de dichters. Er zijn verschillende auteurs die kinderpoëzie maken zoals Miguel Moreno, Oscar Jara en ook Saúl Schkolnik.

Er is weinig steun van de media. Schrijvers worden wel serieus genomen maar er wordt veel gepubliceerd onder de noemer kinderliteratuur wat daar niet thuishoort. Aan selectiecriteria ontbreekt het nog. Dat is een probleem. En er is gebrek aan een goede boekenkritiek in een krant of tijdschrift. Soms verschijnt er een berichtje maar meestal komen de schrijvers alleen voor in een door een uitgever betaalde reclame. Er ontbreekt een televisieprogramma waarin het boek voor kinderen wordt gepropageerd. Er liggen nu wel enkele plannen dus misschien ligt er iets in het verschiet.

De Chileense kinderboekenschrijver verdient in ieder geval internationale aandacht. Bepaalde boeken hebben een grote waarde en er zijn ook al auteurs uitgekozen voor internationale selecties door diverse instellingen en ze staan in de catalogi van de internationale boekenbeurzen. De Chileense IBBY heeft een bloemlezing uitgegeven bij Editorial Andrés Bello getiteld Cuentos cortos de la Tierra Larga [Korte verhalen uit het lange land, vert.] waaraan vooraanstaande Chileense auteurs en illustratoren hebben meegewerkt. Het is sinds kort opgenomen op de lijst Children's Books of International Interest.

Het boek ziet eruit zoals Chileense kinderboeken nooit gemaakt worden: harde kaft, veel kleuren, rijk geïllustreerd, glanzend papier, grote letters, groot formaat. De prijs (bijna 18 hfl) is voor Chili erg hoog. De inhoud geeft een indruk van de gevarieerdheid van Chileense auteurs en illustratoren.

Als groene draad loopt het thema ‘natuur en landschap van Chili’ door de verhalen. Samenstelster Lucía Gevert begint in het

[p. 11]

noorden van Chili met een verhaal over lama's en zoutpannen in de bergen. De geesten in de bergmeren worden opgeroepen door een verhaal van Alicia Morel. Een heel ander aspekt wordt belicht door Saúl Schkolnik die ruimtewezens laat landen in de Chileense woestijn.

De verhalen over midden-Chili gaan over treurwilgen, een zwaluw die zich opoffert om de roos te doen ontluiken, een meisje dat uit sprookjesland schijnt te komen, een verliefde kabouter die tegen de wind vecht en een kikkervisje dat goede maatjes wordt met een goudvis en zijn baasjes.

De vele vogels en hun melodietjes die in de uitgestrekte, zuidelijke bossen van Chili te horen zijn, worden liefdevol beschreven in een verhaal over kinderen die opkomen voor de unieke bomen die gekapt dreigen te worden.

Het uiterste zuiden wordt beschreven in een spannend verhaal over een jongen en een meisje die bevangen worden door de woeste magie van de drijvende ijsbergen die losgeslagen zijn van de Zuidpoolkap. Het afsluitende verhaal speelt in toneelvorm op het ooit door een Nederlander ‘ontdekte’ Paaseiland.

In deze uitgave is elk verhaal geïllustreerd door een andere illustrator en is een overzicht opgenomen van zowel auteurs als illustrators die een bijdrage hebben geleverd.

Een kennismaking via dit boek zou geheel passen in de lange traditie van vertaalde literatuur. Chili is geen land dat wat betreft de kinderliteratuur vergeten mag worden.

Geraadpleegde literatuur:

Brunner, J.J. (1987). Carlos Catalán, Industria y mercado culturales en Chile: descripción y cuantificación. Santiago, FLACSO.

INE, CELADE (1983). Proyecciones de población por sexo y edad. Total del país 1950-2025. Santiago, INE.

Lagos, R. (1990). Política educacional de gobierno del presidente Aylwin. In: Revista de Educación no.176, p.11-17. Santiago, Ministerio de Educación, mei.

[p. 12]

Loveman, B. (1988). Chile, The legacy of Hispanic Capitalism. New York, Oxford U.P..

Müller, H. (1975). Lexikon der Kinder- und Jugendliteratur. Band A-H, Pullach bei München, Beltz Verlag.

Peña Muñoz, M. (1982). Historia de la Literatura Infantil Chilena. Santiago, Editorial Andrés Bello.

Peña Muñoz, M. (1990-1991). Literatura Infantil y estimulación del hábito de lectura, Curso por correspondencia, Chile.

Schultz, S. (1990). Das Erziehungswesen in Chile zwischen 1810 und 1860. Leiden, RUL/TCLA.