Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 4

[p. 31]

Boekbesprekingen

Jeugdliteratuur voor de beroepspraktijk. Een leergang voor het HBO. Tom Baudoin, Tonny Meelis-Voorma, Petra Moolenaar, Harry Overmeijer, Bea Ros (Red.)

Uitg. Wolters-Noordhoff, Groningen. ISBN 90 01 09223 3. f 39,95.

In 1989 werd ‘Adviezen over de voorlopige eindtermen basisonderwijs en basisvorming in het voortgezet onderwijs’ door het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen aangeboden. Deze eindtermen waren al direct aanleiding tot heftige discussies. Allerlei disciplines zochten naar vooral hun eigen plaats binnen de eindtermen. Niet verwonderlijk dat de werkgroep ‘Kinder- en jeugdliteratuur in het HBO’ het rapport intensief bestudeerde. Al jaren waren er signalen dat de aandacht voor kinder- en jeugdliteratuur afnam op de opleidingen voor onderwijsgevenden. Opmerkelijk dat in dit advies jeugdliteratuur expliciet genoemd wordt en daardoor de status heeft gekregen die het volgens de werkgroep al jaren verdiende.

Met ‘Jeugdliteratuur voor de beroepspraktijk’ presenteren Baudoin e.a. een praktisch gerichte leergang voor het HBO. Het boek valt in drie delen uiteen. In het eerste deel ‘Verhaal en lezer’ geeft Petra Moolenaar een korte schets van de geschiedenis van de jeugdliteratuur. Zoals de auteurs in de inleiding opmerken, ligt de nadruk op ‘kort’, want het belang van kennis van de geschiedenis wordt niet altijd onderkend. Moolenaar deelt de geschiedenis in vier periodes in: tot 1750, 1750-1800, 1800-1900 en 1900-1945. De periode na 1945 komt volgens de auteurs voldoende in de andere hoofdstukken aan de orde. Van elke periode worden achtereenvolgens behandeld: ‘hoe zagen opvoeders het kind?’, ‘hadden kinderen een eigen leescultuur’?, ‘welke boeken lazen kinderen?’ en ‘welke eisen stelde men aan de lectuur voor kinderen?’. Alles wordt zeer bondig, puntsgewijs weergegeven. Zij doet dit helder en overzichtelijk, en voorzag het hoofdstuk van opdrachten die samen 97 uur studietijd vragen. Dat het zowel verwerkingsopdrachten als praktijkopdrachten zijn, blijkt uit het volgende voorbeeld. Vergelijk gedichtjes van toen en nu op gegeven literaire criteria, laat kinderen voordragen en vraag welke zij het leukste vinden en maak een tentoonstelling, waarbij verschillen en overeenkomsten duidelijk worden. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een literatuur opgave.

Eveneens in deel 1 een hoofdstuk over ‘de lezer’ en over ‘beoordeling en selectie’ (Bea Ros). In deze hoofdstukken komt het leesgedrag, de invloed van

[p. 32]

de omgeving hierop, de leesmotivatie en de leesvoorkeuren van kinderen aan de orde. De reacties van de lezer tijdens het lezen worden teruggevoerd op het centrale begrip ‘identificatie’. Deze kan plaatsvinden op grond van medelijden, herkenning en gelijkenis en/of bewondering. Over de invloed van het gelezene is Ros korter. Hierover is ook veel minder bekend.

Dat beoordeling en selectie nauw samenhangen wordt duidelijk aangegeven. De traditionele indeling met betrekking tot het beoordelen wordt gehanteerd: de lezersgerichte, de maatschappijgerichte en de boekgerichte benadering. E.e.a. wordt aan de hand van voorbeelden duidelijk gemaakt. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een overzicht van beoordelingsschema's uit de vakliteratuur. Hoofdstuk 3.3 geeft dan over het selecteren van kinder-en jeugdboeken een aantal algemeen geldende punten en meer specifieke criteria voor de selectie van boeken voor moeilijk lezenden en voor informatieve boeken. De Opdrachten van hoofdstuk 2 en 3 vragen 28.5 uur.

Was deel 1 vooral theoretisch van aard, deel 2 ‘verhaal en boek’ is praktisch van aard en zal voor de beoogde doelgroep aanleiding kunnen zijn tot uitwerking van verschillende werkopdrachten. Dit deel is bijna geheel van de hand van Tonny Meelis-Voorma. Na een enthousiasmerende inleiding begint zij met een uiteenzetting van uitgangspunten en doelstellingen en baseert zich daarvoor vooral op discussienota's inzake het leesonderwijs. Daarna volgen een aantal hoofdstukken waarin werkvormen worden aangeboden om jeugdboeken in het onderwijs te gebruiken. Zij start met de, helaas te vaak vergeten, werkvorm: vertellen en voorlezen. Hoe kies je een verhaal?, hoe vertel je een verhaal?, hoe pas je een verhaal in je onderwijsprogramma?, hoe weet je of kinderen een verhaal leuk vinden?, zijn slechts enkele van de steeds zeer praktische vragen die Meelis aan de orde stelt. Bewust kiest zij bij de behandeling van deze vragen voor een onderscheid tussen vertellen en voorlezen. Aansluitend worden in hoofdstuk 6 een aantal literaire genres besproken, voorafgegaan door een bespreking van het begrip ‘fantasie’. Ook prentenboeken komen uitgebreid aan de orde.

Het laatste hoofdstuk van deel 2 gaat over ‘het peilen van de leesbelangstelling’ (Tom Baudoin). Methoden om achter de leesbereidheid, de leesmotivatie en de leesvoorkeur te komen worden zeer kort besproken.

Deel 3 heeft de vorm van een naslagwerk(je). Allereerst wordt een thematisch geordend literatuuroverzicht gegeven, gevolgd door instellingen in Nederland en Vlaanderen die zich bezighouden met kinder-en jeugdliteratuur. Het boek wordt besloten met een hoofdstuk ‘tekstrepertoire’. Een opsomming van kinder- en jeugdboeken, naar leeftijd geordend, waarvan de auteurs vinden dat minstens de helft in ieder geval door de studenten gelezen moet worden.

[p. 33]

Het betreft het ‘goede’ kinder-en jeugdboek. Aangezien kinderen (zeer) vaak ook grijpen naar triviale boeken, wordt hier kort aandacht aan besteed.

‘Jeugdliteratuur voor de beroepspraktijk’ is een zeer bruikbaar boek voor de verschillende HBO-opleidingen. Over de opzet is goed nagedacht. Het feit dat het boek voorbereid (en geschreven) is door een werkgroep van auteurs die normaal verschillende benaderingswijzen hanteren, heeft geresulteerd in een studieboek dat evenwichtig van opzet is. Zonder te kiezen voor een bepaalde manier om kinder- en jeugdboeken te beoordelen, worden diverse schema's naast elkaar gezet. Louise M. Boerlage, de voorloper, uitvinder, ontwerper van het eerste schema voor het analyseren van kinder- en jeugdliteratuur ontbreekt helaas. Oud-leerlingen van haar zullen nooit vergeten hoe zij iedereen op het spoor zette van het eerst zorgvuldig en uitvoerig analyseren van de elementen van het boek, die de lezer kunnen aanspreken, zoals de emoties, de kennisoverdracht, de feitelijke en wezenlijke inhoud, de stijl en taal, het uiterlijk van het boek enz. Pas daarna mocht een criticus een oordeel geven naar eigen inzicht en literatuuropvatting. In de literatuur opgave bij dit hoofdstuk zou haar boek: ‘Jeugdboeken lezen en kiezen’ (Groningen, 1964) niet hebben misstaan. In de verwerkingsopdrachten moeten de studenten zich deze schema's eigen maken en tenslotte kiezen voor een eigen schema (opgebouwd uit elementen van de diverse benaderingen).

Theorie en praktijk staan in een juiste verhouding tot elkaar. De verwerkingsopdrachten, een belangrijk aspect van deze leergang, geven hieraan een extra dimensie. Bij elke opdracht staat aangegeven hoeveel tijd de opdracht studenten kost. Daarnaast is er een differentiatie aangebracht met betrekking tot deze opdrachten. Hierdoor is het mogelijk het boek op verschillende opleidingen te gebruiken, iedere opleiding kan die opdrachten kiezen die voor de toekomstige beroepspraktijk van belang zijn.

De literatuursuggesties (onder meer aan het eind van het boek) maken het mogelijk dat studenten bepaalde aspecten nader uitwerken. Ook het hoofdstuk over tekstrepertoire zal voor de docenten een belangrijk hulpmiddel zijn. Niet alleen om een literatuurlijst voor de studenten samen te stellen, maar misschien ook om de bibliotheek van de opleiding van meer boeken te voorzien. Over de keuze van de titels zou je veel opmerkingen kunnen maken. Waarom wel bij de ‘kleine huis serie’ de aantekening ‘meerdere delen’ en niet bij T. Dragt en C. Voight? Geen ‘Minoes’ van A.M.G. Schmidt. Van Chambers is geen enkele titel opgenomen. Het overzicht van instellingen en recensenten had van ons achterwege mogen blijven. Dergelijke overzichten veranderen elke dag, bij verschijnen wemelde dit overzicht al van fouten.

In het hoofdstuk over de geschiedenis van het kinder- en jeugdboek zijn

[p. 34]

pagina 27 en 28 verwisseld. Verder heeft het onderwijskundige voordelen om puntsgewijs de boven aangehaalde vragen te beantwoorden. Het gevaar van een dergelijke benadering ligt bij de docenten die dit boek zullen gaan gebruiken. Voor een tentamen levert dit hoofdstuk eenvoudig na te kijken vragen.

In de inleiding wordt als doelgroep van dit boek ook genoemd de nascholingsprogramma's die voor het jeugdbibliotheekwerk zijn opgezet. Waarom alleen voor de nascholing? Nog steeds vindt een deel van de B.D.I. afgestudeerden een baan in de jeugdbibliotheek. ‘Elementaire kennis en vaardigheden om in de praktijk met kinderen en boeken te werken’ is ook voor hen essentieel. Zeker in de keuzeprogramma's en/of de afstudeerrichtingen van het reguliere onderwijs op de B.D.I.'s of hoe ze nu ook mogen heten, hoort dit onderwerp en dus dit boek een plaats te hebben.

Over de opdrachten vermeldt de inleiding, dat er verwerkingsopdrachten zijn in deel I en praktijkopdrachten in deel 2, ieder deel vraagt een studietijd van 80 uur, inclusief deze opdrachten. Bij iedere opdracht staat dan ook de te besteden tijd genoemd. De optelsom daarvan levert een veel hoger aantal uren op. Terecht, kinder-en jeugdliteratuur is te belangrijk om in 160 uur te kunnen kennen.

‘Jeugdliteratuur voor de beroepspraktijk’ zal voor de opleidingen een zeer praktisch hulpmiddel zijn. Voor zowel docenten als studenten biedt het voldoende handvaten om de jeugdliteratuur die plaats te bieden binnen de toekomstige onderwijspraktijk die zij verdient.

Lieneke Aangenendt en Toin Duijx

Het schrijverscollectief. Bzzlletin 178. september 1990 (20e jaargang)

In de special over het schrijverscollectief van Bzzlletin 178 is het register van de negentiende jaargang opgenomen. Deze omvat tien afleveringen en in die tien afleveringen zijn in totaal, pardon is in totaal één bijdrage opgenomen over jeugdliteratuur; Peter van den Hoven over het werk van Imme Dros. In het pasverschenen boek ‘Jeugdliteratuur voor de beroepspraktijk’ van Baudoin e.a. (Wolters Noordhoff 1990) is bij de informatie over jeugdboeken het tijdschrift Bzzlletin opgenomen in de rubriek ‘Tijdschriften met regelmatige bijdragen over jeugdliteratuur’. Waarschijnlijk niet helemaal terecht dus.

‘Jarenlang is het Schrijverscollectief erin geslaagd de televisie te verrijken met

[p. 35]

literatuur en, als gevolg daarvan, de literatuur te vernieuwen op een manier die zonder de televisie nooit zou hebben plaatsgevonden’. Dit was voor de redactie van Bzzlletin aanleiding om een special te wijden aan deze groep schrijvers voor kinderen en andere volwassenen.

De special bevat beschouwende artikelen, oorspronkelijk werk van de leden van het schrijverscollectief en reacties van leden van het schrijverscollectief op elkaar; een opzet die op zich verrassende informatie kan opleveren. Dit is niet geheel gelukt.

Joke Linders opent de special met een bijdrage over de ontstaansgeschiedenis van het schrijverscollectief. Hierbij besteedt zij aandacht aan de tijd waarin het collectief werd opgericht. Het medium televisie is de grote motor achter de activiteiten van een groepje schrijvers dat later zou uitgroeien tot een collectief om weer later min of meer uiteen te vallen, als de afzonderlijke leden meer een eigen weg in slaan. Linders laat de auteurs zelf uitgebreid aan het woord. Je zou kunnen spreken van een in een later stadium geconstrueerd interview met het ‘collectief’, terwijl de leden afzonderlijk geinterviewd zijn. De invloed van het ‘collectief’ op alle vormen van kindercultuur komen aan de orde.

Piet Mooren heeft voor zijn ‘toegepaste kunst van het Schrijverscollectief’ beduidend meer ruimte nodig. Allerlei aspecten van het werk van het ‘schrijverscollectief’ worden besproken, waarbij het vernieuwende van deze aspecten binnen de bestaande kinder- en jeugdliteratuur of -cultuur ruim aandacht krijgt. De rode draad (‘de toegepaste kunst’) is niet altijd even duidelijk, evenals de chronologische weergave. Hierdoor lijken de paragrafen enigszins willekeurig achter elkaar geplaatst.

‘Het kind levend houden’ is de titel van de bijdrage van Remco Ekkers. Hij gaat specifiek in op de gedichten van de leden van het Schrijverscollectief. Allereerst plaatst hij de dichters in de traditie van Annie M.G. Schmidt, Han G. Hoekstra en Hans Andreus. Vervolgens bespreekt hij het werk van Willem Wilmink, Karel Eykman en Hans Dorrestijn.

De aflevering bevat verder interessante, leuke, soms oppervlakkige herinneringen van velen die een band hadden en hebben met het schrijverscollectief. Het oorspronkelijk werk vormt hierop een goede aanvulling. Tenslotte is nog een artikel opgenomen over de ‘Woord voor Woord bijbel’ van Karel Eykman, een bijdrage van Hedwig Koelman gebaseerd op haar doctoraalscriptie aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Peter Swart bespreekt in zijn rubriek het eerste kinderboek van Thomas Ross: ‘Help, ze ontvoeren de koningin’ (verschenen bij Zwijsen).

[p. 36]

De opzet lijkt zo aardig, de uitvoering laat echter nogal wat te wensen over. De bijdragen vertonen nogal wat overlap met elkaar. Een plaatsing van het Schrijverscollectief in de jeugdliteratuur van de afgelopen twintig jaar ontbreekt. Er wordt wel vaak opgemerkt dat er een bepaalde invloed is uitgegaan van het collectief, en er worden wel eens namen genoemd, maar waaruit die invloed bestaat blijft vaag. De bijdrage van Hedwig Koelman waarover ik geen inhoudelijk oordeel wil geven past niet in een special over het Schrijverscollectief. Verder is de ‘nieuwe’ (?) vormgeving erbarmelijk. Vaak springen citaten in, maar op veel plaatsen weer niet. Bronvermeldingen ontbreken nogal eens. Vooral bij de reacties van de leden van het Schrijverscollectief op elkaar is zeer onduidelijk wie aan het woord is en over wie het gaat. Ook de citaten in een apart kader maken de bijdragen niet duidelijker.

Zeer storend is de vormgeving wat betreft de plaatsing van illustraties en advertentieteksten. Op bladzijde 15 wordt de tekst van de bijdrage weggedrukt door een allesoverheersende advertentie. Op bladzijde 19 staat een foto met de makers van het kinderboekenweekgeschenk, een produkt dat pas 4 bladzijden later wordt besproken. Op bladzijde 42 staat het schrijverscollectief afgebeeld in verband met ‘100 jaar geleden’, een boek dat in dit artikel helemaal niet aan de orde komt. Het gekozen lettertype en de plaatsing van de kolommen, waarbij in één kolom soms drie verschillende regelbreedtes worden gebruikt, maakt deze aflevering niet prettig leesbaar.

Zoals ik in de inleiding opmerkte wordt Bzzlletin vaak gerekend tot die ‘tijdschriften met regelmatige bijdragen over jeugdliteratuur’. Peter van den Hoven heeft altijd belangrijke en diepzinnige artikelen geschreven, maar de laatste tijd schijnt daarvoor helaas geen ruimte meer te zijn. Bzzlletin heeft de laatste jaren vaker een special over een jeugdboekenauteur verzorgd (Annie M.G. Schmidt, Willem Wilmink en Nienke van Hichtum). Het Schrijverscollectief past helemaal in dit rijtje en iedereen die iets meer weet over jeugdliteratuur zou kunnen aangeven welke auteurs aan dit rijtje toegevoegd moeten worden. Alle specials zijn ontstaan op initiatief van de Stichting Landelijk Platform Kinder- en Jeugdliteratuur die het tot haar taken rekent om in bestaande tijdschriften meer ruimte te bevechten voor jeugdliteratuur. In de special over het Schrijverscollectief wordt dit niet vermeld. Misschien een slordigheidje. Het feit dat in twee andere specials met geen woord aandacht besteed is aan het Platform als initiatiefnemer en in het bijzonder aan Joke Linders, die op verzoek van het bestuur steeds de gastredactie op zich nam, doet anders vermoeden. Spijtig.

Toin Duijx