Literatuur. Jaargang 21

[p. 36]

Rauwe en tedere confrontatie
Wolkers in vertaling

Opzienbarend in Nederland en niet minder daarbuiten. Lang voordat Nederland en Vlaanderen Schwerpunkt waren tijdens de Frankfurter Buchmesse, werd Wolkers volop vertaald. In veertien talen: Hongaars en Japans, Engels en Duits, maar vooral Zweeds. Over censuur in Polen, het achterblijvende Frankrijk, en de onvertaalbare koffiepot.

Stacey Knecht

Er was eens een Nederlandse schrijver die zo beroemd werd in eigen land dat uitgevers uit alle windstreken om hem vochten. Hij hoefde maar iets op papier te zetten, of het werd meteen in zestig talen vertaald. De internationale pers verkeerde in permanente jubelstemming, zijn boeken vlogen de winkels uit en versierden decennialang de boekenplanken van zelfs de meest terughoudende lezer. Einde sprookje.

Een schrijver die een rijk oeuvre op zijn naam heeft staan moet het in het buitenland vaak met minder doen. Buitenlandse uitgevers kopen zelden een compleet oeuvre, maar een enkele titel. Soms blijft het daarbij. Een film of een literaire prijs is ook geen garantie voor meerdere vertalingen. In het gunstigste geval komt er een herdruk, al te vaak wordt de vertaling echter verbannen naar de schappen van antiquariaat en bibliotheek.

Van Jan Wolkers is er relatief veel vertaald, zijn werk is in veertien talen verschenen. Het aanbod verschilt sterk per land: in Zweden zijn bijvoorbeeld vrijwel al zijn romans en verhalen in vertaling uitgebracht, terwijl het in Frankrijk bij één titel (Turks fruit) is gebleven. De meeste vertalingen in de westerse talen zijn tussen 1963 en 1988 gepubliceerd, terwijl zijn werk in Midden- en Oost-Europa vooral na 1990 bekendheid heeft gekregen. ‘We proberen Wolkers nu nog aan de man te brengen’, vertelt Maria Vlaar, adjunct-directeur van het Nederlands Literair Productie en Vertalingen Fonds. ‘Maar het is moeilijk om buitenlandse uitgevers ervan te overtuigen dat ze die oude uitgaven eens zouden moeten lezen, herdrukken, of zelfs laten hervertalen.’

Mooi vies

Een van de allervroegste Wolkers-vertalingen is in Duitsland verschenen: het verhaal ‘Zeitwende’ (‘Laatste kwartier’), in 1963. De roman Eine Rose von Fleisch volgt in 1969, maar de verkoopcijfers stellen teleur. Desondanks is er, wellicht door het succes van de film en de uitzonderlijk hoge oplage van 200.000 boeken in Nederland, een Duitse uitgever die bereid is in 1975 de vertaling van Turks fruit uit te brengen. De Nederlandse pers juicht: ‘Het heeft er alle schijn van dat Jan Wolkers, na Jan de Hartog, in Duitsland de bekendste Nederlandse auteur zal worden’ (De Limburger 15 februari 1975).

Siegfried Mrotzek, de Duitse vertaler van Türkische Früchte, vertelde in 1984 over de uitdagingen die een vertaling van Wolkers met zich meebrengt: ‘Het taalgebruik...zo eenvoudig, dat iedereen het boek lezen kan. En juist daar ligt de moeilijkheid. Geen zwerftochten door “taalkundig hogere regionen”. Op het tapijt blijven, dat je aan het knopen bent. En wat is dat tapijt verdraaid goed geknoopt! Wolkers vertelde me trouwens, toen hij de vertaling uit had, dat hij veel plezier heeft beleefd aan sommige Duitse termen. Het woord “reet” heb ik een of twee keer vertaald door “Kackspalte”. Dat vond hij prachtig. Mooi vies.’

De critici zijn lovend, ze leggen de nadruk op het ‘oorspronkelijke’ taalgebruik en de dynamische stijl van vertellen. ‘Maar deze seksueel-protserige toon is slechts een masker. Wolkers' held zwetst en schept op om niet te hoeven huilen’, schrijft Jochem Schmidt in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Maar ondanks alle positieve kritieken wil de Duitse uitgever geen nieuwe Wolkers meer uitbrengen. Met veel moeite wordt er een tweede uitgever gevon-

[p. 37]

den, en daarna nog één. De media-aandacht verslapt. In 1981 klaagt programmamaker Gerhard Zwerenz: ‘Wat verbaast, nee ergert, is onze houding van onschuldige onwetendheid tegenover een literair gigant. Jan Wolkers schrijft als een god en wij permitteren het ons om zoiets te negeren...’ In 1985 wordt ten slotte nog De perzik van onsterfelijkheid vertaald en daarna valt het stil.

Het is 1964. In The London Magazine verschijnt een vertaling van het verhaal ‘Vivisectie’, geschreven door ene Jan Wolkers uit Nederland. Het verhaal wordt heel goed ontvangen. De Engelstalige uitgeverswereld spitst haar oren, de Londense uitgeverij Secker & Warburg besluit Een roos van vlees in haar fonds op te nemen. A Rose of Flesh, in een vertaling van John Scott, wordt door de critici wel opgemerkt, al zijn de meeste recensies nogal zuinig en afwijzend. In de Verenigde Staten krijgt de roman een heel andere ontvangst: ‘Wolkers is percussive, harsh, abrasive, hitting the bottom of the string. He probes, lays bare as much of the flesh as he can. He spares neither our feelings nor our senses. He seems to feel that he must get down to the very heart and gut and knows how to find the essential element and to render it with expressive line. A steel-ribbed novel, powerful and uncompromising’ (NY Times 1967). Ook Turkish Delight kon rekenen op een goed onthaal in het land waar zo vaak preutsheid de scepter zwaait. Publishers Weekly schrijft in 1974: ‘Turkish Delight may well hit the jackpot here. It is racy, graphic, funny - and, once readers get used to the author's explicitly sexual stance, highly entertaining. Jan Wolkers has a wickedly irreverent sense of humor that he applies lavishly to sex and other venerable institutions.’ Vijftien jaar later, als het boek herdrukt wordt, klinkt er een ander geluid: ‘There are some books that seem to appear out of nowhere to capture inexplicably the spirit and imagination of a time and place. When it was first published in Holland in 1969, Turkish Delight was just such a book, selling out 17 printings in a single year. Wolkers seems to capture a certain madness and irreverence of the 60's, but times have changed - his story is too heavily maudlin to survive as a social document’ (Publishers Weekly 1989).

Fascinerend levensfresco

Nergens is het werk van Wolkers zo veelvuldig vertaald als in Zweden. Tussen 1961 en 1988 hebben vijf verschillende Zweedse vertalers zich over het werk van Wolkers gebogen. In 1961 verschijnt in het literaire tijdschrift BLM, in een nummer geheel gewijd aan de nieuwe Nederlandse literatuur, de Zweedse vertaling van ‘Vivisectie’. In 1969 wordt er een verhalenbundel gepubliceerd en vanaf 1973 verschijnt er tweejaarlijks een nieuwe Wolkers. Zijn werk krijgt ongekend veel aandacht in de pers. Het wordt vaak vergeleken met dat van de Amerikaanse schrijver Henry Miller, maar dan ‘warmer en gevoeliger’. Wolkers wordt door velen beschouwd als de beste Nederlandse schrijver en een van de meest interessante Europese schrijvers van het moment. Een aantal recensenten is een tikkeltje in de war: zo wordt Wolkers samen met Louis Paul Boon en Marnix Gijsen besproken in het artikel ‘Vlaamse vertellers’, en Expressen van 1 november 1977 schrijft dat Louis Paul Boon en Jan Wolkers de meest bekende Vlaamse moderne schrijvers zijn.

De Zweedse critici slaan Wolkers' ‘taalhantering’ zeer hoog aan. Allen signaleren ‘grofheden en schuttingstaal’, maar sporen de lezer toch aan om ‘verder te kijken’. De schrijver Pär Wästberg: ‘Het proest, hijgt en streelt. Sperma en speeksel lijken de droge voegwoorden te vervangen. Een fascinerend levensfresco.’

Vanwaar het grote succes van Jan Wolkers in Zweden? Amy van Marken, de ‘grand old lady van de vaderlandse

[p. 38]

scandinavistiek’ schreef hierover: ‘De huidige Zweedse samenleving is sterk technocratisch en bureaucratisch. De letterkunde heeft lange tijd uitgesproken abstract intellectualistische, politiserende, debatterende en moraliserende trekken vertoond (...) De concrete directheid van Wolkers' werk, de rauwe én tedere confrontatie met gevoelens die men liefst op een afstand houdt, moet sterk inwerken op Zweden die zich in het algemeen niet gemakkelijk blootgeven en die zich hun contactarmoede en frustraties wel bewust zijn. Ik zou me kunnen voorstellen dat Wolkers' romans daarom zo aanspreken, zo bevrijdend en katalyserend werken.’ Vertaalster Ingrid Wikén Bonde is het maar gedeeltelijk met die stelling eens: ‘wat betreft de “contactarmoede en frustraties” van de Zweden berust de conclusie van Van Marken op een veel onder buitenlanders voorkomende misvatting omtrent de Zweedse mentaliteit.’ Wolkers zelf heeft gezegd, in een interview in de Svenska Dagbladet (17 juli 1984): ‘De Zweedse kritiek is veel begripvoller over mijn werk dan de Nederlandse die zich vooral blind staart op zogenoemde obsceniteiten.’

De vertaling en de verfilming van Turks fruit kwamen in Zweden bijna gelijktijdig uit. Uiteraard worden de twee met elkaar vergeleken. Maar waar het boek geprezen wordt (‘een erotische roman die een middel wil zijn om essentiële sociale en persoonlijke probleemstellingen te beschrijven en te belichten’) wordt de film afgedaan als ‘je reinste pornografie’. ‘Degenen die deze schandalige film hebben gezien moeten zich daardoor niet laten afschrikken van het lezen van het boek’ (Östersunds-posten, 12 december 1973).

Tot op de dag van vandaag geldt Jan Wolkers als een van de weinige Nederlandse auteurs die in Zweden algemeen bekend zijn geworden. Desondanks worden zijn boeken niet meer gedrukt. De jeugd leest af en toe wat Wolkers, vooral Turks fruit is populair, gevolgd door Terug naar Oegstgeest. Ingrid Wikén Bonde: ‘Studenten vinden vooral Wolkers’ morbiditeiten erg, niet zozeer zijn seksuele gefixeerdheid. Zijn thema's zijn wel ietwat gedateerd. Dat ze überhaupt nog Wolkers lezen is waarschijnlijk omdat die boeken nog bij hun ouders in de boekenkast staan.’

Na de Wende

In Midden- en Oost-Europa is vooral na 1990 belangstelling voor Wolkers ontstaan. Wel was al eerder, in 1980, Terug naar Oegstgeest in het Hongaars verschenen, terwijl in Polen twee romanfragmenten waren gepubliceerd in een literair tijdschrift. Maar het vertalen van Wolkers komt pas echt op gang na de Wende. De Hongaarse vertaalster Judit Gera herinnert zich: ‘Terug naar Oegstgeest was het tweede Nederlands boek dat ik vertaalde. Ik beschikte in die tijd slechts over een klein zakwoordenboekje Nederlands-Hongaars. Het was lastig om het juiste register te vinden: de vrije wijze van uitdrukking was begin jaren tachtig in Hongarije iets bijzonders. De titel heb ik veranderd in A halál árnyékának völgye, omdat “Oegstgeest” voor Hongaren onuitspreekbaar is en verder geen associaties voor ze heeft. Het schijnt dat Wolkers niet bijzonder gelukkig was dat zijn boek in een zogenaamd communistisch land zou verschijnen. Hij was bang dat veel tekst geschrapt zou worden, wat uiteindelijk niet het geval was.’ Het boek is gunstig ontvangen. In de jaren negentig is nog een aantal verhalen in het Hongaars vertaald, daarna houdt het spoor op.

De Bulgaarse Aneta Dantcheva is de vertaalster van Turks fruit (1995). ‘Mijn redacteur heeft meteen de titel veranderd in Neshto sladko, Something sweet. Gezien de ingewikkelde Bulgaarse geschiedenis zou Turks fruit te misleidend zijn geweest! Lezers bleken meer geschrokken door de thema's van Wolkers dan door zijn taalgebruik: tot die tijd was Bulgarije natuurlijk vrij afgesloten van de rest van de wereld. Toch is het boek goed ontvangen. Het was het einde van een conservatief tijdperk, a time of radicalism. Het werk van Wolkers was vooral in trek bij de free-thinkers and -doers.’

[p. 39]

Voor Veronika Havlíková was het vertalen van Wolkers in het Tsjechisch haar eerste literaire vertaling uit het Nederlands. Model (1997) is een selectie uit zijn jaren-zestigverhalen. Ondanks de lovende kritieken verkocht de bundel niet bijzonder goed. ‘Het was toch een onbekende naam voor de Tsjechische lezer.’ Jelica Novakovic, die Wolkers in het Servo-Kroatisch vertaalde, heeft ‘erg genoten, vooral ook omdat ik daarin mijn jeugdervaringen in Nederland in de jaren zestig heb herkend. Wel had ik problemen met cultuurgebonden realia. In het Servisch is er bijvoorbeeld geen equivalent voor de Nederlandse koffiepot en in het verhaal “Het tillenbeest” speelt die een belangrijke rol. De reacties die ik me kan herinneren waren vooral verwondering over hoe anders het leven in Nederland toch is. En hoe drukkend.’

In Polen zijn er, een maand nadat Rachatlukum (Turks fruit) in een oplage van honderdduizend exemplaren verscheen, zeven exemplaren uit de handel genomen: het boek zou ‘pornografisch’ zijn. Een dergelijke klacht had in een algeheel verbod kunnen resulteren. Uiteindelijk heeft de officier van justitie de boeken weer vrij gegeven. Rachatlukum haalt de tiende plaats in de Poolse top-10.

Verder dan Texel

De plotseling aandacht voor Wolkers' werk in Midden- en Oost-Europa was opvallend, maar blijkt achteraf van korte duur te zijn geweest. Het grote succes van Rachatlukum in Polen bijvoorbeeld, heeft niet geleid tot aandacht voor Wolkers' volledige oeuvre.

Vertalingen van het werk van Jan Wolkers zijn nu vrijwel nergens meer te koop. Tweedehands wil het wel eens lukken, en ook de bibliotheek heeft vaak de nodige titels staan. Maar het uitgeven van vertalingen lijkt in de eerste plaats een experiment: even uitproberen of het werk aanslaat. In Japan, Frankrijk, Bulgarije, Portugal en Slovenië is er na Turks fruit niets meer van Wolkers gepubliceerd. Hetzelfde geldt voor Finland: ‘Misschien had ik wel een andere titel moeten kiezen’, schrijft de te Amsterdam wonende vertaler Heimo Pihlajamaa. ‘Turkkilainen marmeladiviipale komt het dichtst in de buurt, maar het klinkt lang niet zo mooi als Turkkilaisia makeisia...’ Maar of dat het gebrek aan Finse vertalingen verklaart? Wie zal het zeggen. Aan het contact tussen vertaler en schrijver ligt het in ieder geval niet. Als de vertaling af is, ontmoeten ze elkaar in Amsterdam: ‘A very charming man indeed. Ik weet nog dat hij veel vragen stelde over Finland en vertelde dat hij zelf nooit verder was gekomen dan Texel.’ Zijn boeken gelukkig wel.