Literatuur. Jaargang 21

[p. 54]

Vluchtig en waardevol
Straatliederen van Wouters en Moormann

Nooit bedoeld voor de eeuwigheid: liedblaadjes zijn gedrukt op het vergankelijkste papier en de liedjes hebben geen enkele literaire pretentie. Gelukkig hebben verzamelaars zich erover ontfermd. De geschiedenis van het verzamelen en conserveren van wegwerpliederen.

Ad Leerintveld

Bijna tachtig jaar geleden vroeg de Rotterdamse bibliothecaris F.K.H. Kossmann aandacht voor liedbladen. Hij betoogde in een voordracht over straatliederen dat de bibliotheekmensen ‘op deze kleintjes’ moesten passen:

Vanzelf raken zij weg; slechts bij toeval bewaart er iemand een. Als wij ze in handen krijgen moeten wij er een plaatsje voor hebben. [...] Dan komt het er op aan verstandig om te gaan met al die voor de dagelijksche behoefte misschien geheel waardeloze prullen [...]. Later vinden we in die kleinigheden het gewoonste, het meest alledaagsche leven van een tijd terug, waarnaar de intuïtie van den historicus zonder zulke herinneringen slechts hulpeloos rondtast.

In de Koninklijke Bibliotheek (KB) te Den Haag en het Meertens Instituut te Amsterdam (en in nog veel meer instellingen en antiquariaten) hebben deze liedbladen een plaatsje achteraf gekregen. Ze werden bewaard. Meer is er nauwelijks mee gedaan.

Propagandisten en verzamelaars

Wouters en Moormann publiceerden in 1933 en 1934 de bundels Het straatlied. Daarin plaatsten zij deze oproep: ‘Wie ons met toezending van teksten en wijzen der oude straatliederen - ook melodieën van in deze bundel opgenomen - wil verplichten, zullen wij zeer dankbaar zijn.’

Wouters en Moormann waren vurige propagandisten voor het straatlied en actieve verzamelaars. Ze kochten bijvoorbeeld liedbladen uit de bibliotheek van G.J. Boekenoogen. Ze moeten ook veel toegezonden hebben gekregen. Telden de collecties van beide verzamelaars in 1933 in totaal zo'n 6000 straatliederen, nu omvat de totale collectie circa 7000 bladen met circa 15.000 liederen.

Douwe Wouters werd op 4 augustus 1876 te Bolsward geboren. Hij was onderwijzer in een aantal Gelderse plaatsen, werd hoofd der school te Blokzijl en later te Soest. Wegens doofheid werd hij in 1922 op eigen verzoek afgekeurd en kreeg hij een invaliditeitspensioen.

Wouters heeft veel betekend voor de verbetering van het leesonderwijs op de lagere scholen. Zowel de inhoud van de leesboeken ging hem ter harte als de methode van leren lezen. Samen met onder anderen Anne de Vries en P.J. Meertens werkte Wouters mee aan de reeks ‘Nederlandsche Volkskunde voor de lagere scholen’. Een bekende methode was Lezen leren die hij samen met W.G. van de Hulst ontwikkeld had. De eerste druk ervan verscheen in 1919. Bij Noordhoff publiceerde hij een spellings- en een stelmethode voor het onderwijs in de Nederlandse taal. Opvallend is de goede verzorging van deze lesboekjes: kleurrijke illustraties, goede typografie. Ook hierin is de esthetica van Wouters zichtbaar. Wouters heeft veel bijgedragen aan de verfraaiing van kinder- en schoolboeken. Hij vroeg daar al in 1913 aandacht voor in: Over het illustreren van leesboeken voor kinderen, een klassiek werk dat nog in 1977 werd herdrukt. In dit pedagogisch en volkskundig kader moeten wij Wouters' inspanningen voor het lied en dan met name het straatlied zien.

Na zijn pensionering heeft hij zich intensief beziggehouden met het volks- en straatlied. Samen met dr. J. Moormann stelde hij de al genoemde bloemlezingen Het straatlied samen. Ook publiceerde hij onder de titel Liederen uit de oude doos acht delen met ‘minne-, moord-, geestelijke, humoristische, satirische, sentimentele, zee- en visserliederen en romancen en balladen’.

Zijn publicaties over het Nederlandse straatlied baseerde hij voornamelijk op zijn eigen collectie. Wegens NSB-activiteiten kreeg Wouters na de Tweede Wereldoorlog een publicatieverbod. In 1952 gaf hij bij zijn oude uitgever

[p. 55]

Noordhoff een ‘vaderlands toneel- en zangspel’ uit waarin een evergreen uit het straatliederenrepertoire centraal stond: De moord te Raamsdonk. Achterin deze brochure nam Wouters een lijst op van eigen publicaties en plaatste hij een oproep: hij zocht een mecenas voor de publicatie van 1000 en één liederen van Nederlandse stam, achttiende en negentiende eeuw. Een voortzetting van het bekende boek van Van Duyse dat de zestiende en zeventiende eeuw beslaat. Dit boek er niet meer gekomen. Wouters stierf op 8 april 1955 in Zeist.

Jules Moormann werd geboren te Goor en werd in 1917 deeltijd-leraar Nederlands aan de hbs te Maastricht en verruilde deze baan in 1921 voor een volledige functie te Nijmegen, waar hij in 1938 directeur van de hbs werd. Moormann had van jongsaf een grote belangstelling voor taal, en vooral voor het Bargoens, waarover hij zijn proefschrift schreef. Hij publiceerde veel over het veldwerk dat hij in de schoolvakanties per fiets verrichtte. Vanuit zijn belangstelling voor oude woorden en uitdrukkingen, met name gebezigd door kramers en andere rondreizende lieden, is zijn passie voor het straatlied te verklaren. Hij verzamelde net als Wouters zeer veel bronnenmateriaal, dat na zijn dood via het Utrechtse Museum van Speelklok tot Pierement in het Meertens Instituut te Amsterdam belandde. Moormann was gehuwd en kreeg zes kinderen. In de Tweede Wereldoorlog heeft hij zich zeer verdienstelijk gemaakt in het verzet, waarvoor hij verschillende onderscheidingen ontving. In 1954 ging hij met pensioen. Hij stierf in 1974.

Het valt licht te begrijpen dat Moormann en Wouters, die elkaar in 1933 vonden in een samenwerking voor de beroemde standaardbloemlezing, wegens verschil in ideologie al vrij snel niet meer konden samenwerken. In ieder geval hadden beiden een scherp oog voor de cultuurhistorische waarde van het straatlied. Het is dankzij de tactvolle laveerkunst van mensen als P.J. Meertens, en van Brummel, bibliothecaris van de KB, te danken dat de collectie Wouters niet verloren is gegaan in de chaos van na de Tweede Wereldoorlog.

Hopeloos verknoeid

Tijdens de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting hebben mensen als Brummel en Meertens geprobeerd hun werk zo goed mogelijk te blijven verrichten. Anderen hebben zich in die jaren zeer beijverd om de Duitsers ter wille te zijn of hebben gemeend met hulp van de bezetters de eigen ideeën ten uitvoer te brengen. Binnen de kleine groep van volkskundigen waren ook zulke personen actief. Professor Jan de Vries, de meest prominente Nederlandse volkskundige, speelde toen een bedenkelijke rol, waarvoor hij na de oorlog werd gestraft: zijn professoraat werd hem ontnomen en hem werd een publicatieverbod opgelegd. De Vries onderhield goede betrekkingen met Jan van Dam, hoogleraar Germaanse filologie en Oud-duitse taal- en letterkunde, die secretaris-generaal was geworden op het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming. Van Dam en De Vries streefden ernaar een Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkscultuur op te richten, rechtstreeks onder het Ministerie. Hieraan zouden dan afdelingen voor volkskunde, dialectologie en plaatsnaamkunde worden verbonden. Bij de Academie van Wetenschappen bestond toen reeds sinds kort een Dialectencommissie met vanaf 1930 als ambtelijk secretaris P.J. Meertens. In 1934 was daar een Volkskundecommissie bijgekomen.

Welnu, toen Wouters in januari 1944 zijn collectie straatliederen wilde verkopen - hij vroeg er f 30.000 voor - leek het Meertens een goede zaak deze aan te kopen voor de bibliotheek van dit nieuwe instituut. Op 19 januari 1944 schrijft Meertens aan De Vries dat het Departement van Volksvoorlichting, afdeeling Volkslied Wouters had geadviseerd zich tot Meertens te wenden. Meertens geeft deze karakteristiek van de collectie:

De verzameling die ik wel ken, is waardevol, maar helaas heeft Wouters de straatliederen niet op zoo piëteitvolle wijze behandeld, als anderen dat gedaan zouden hebben. Een groot aantal is naar mijn meening hopeloos verknoeid. Bovendien schijnt hij er een flinken prijs voor te vragen. Intusschen is de verzameling uniek, en waardevol genoeg om ze te behouden.

De Vries en Meertens gaan bij Wouters kijken en laten de collectie taxeren door Kossmann, die f 20.000 wel een goede prijs vindt. Voor de bladen f 10.000 en voor de expertise waarmee Wouters vanaf 1931 aan de collectie heeft gewerkt, een zelfde som. Wouters verklaart schriftelijk op 2 maart 1944 aan Meertens, secretaris der Volkskundecommissie, dat hij zijn collectie voor f 20.000 wil overdoen.

Het departement van Van Dam zou uiteindelijk niet instemmen met een aankoop voor het Instituut. Meertens schrijft dan aan Wouters dat Van Dam zich kennelijk heeft laten adviseren door Brummel en raadt hem aan zich rechtstreeks tot Brummel te wenden. Dat doet hij. Op 14 april bekijkt Brummel Wouters' collectie. Na taxatie stelt

[p. 56]

Brummel een prijs voor van f 13.000. Hij vindt dat het bedrag van f 10.000 dat Kossmann rekende voor de expertise niet meegerekend hoeft te worden nu de collectie in een bibliotheek geplaatst wordt. De geldswaarde voor de collectie zelf is in zijn bod dus feitelijk f 3.000 hoger dan de taxatie van Kossmann, schrijft hij Wouters.

Wouters wil zijn collectie straatliederen en bloc verkopen met zijn collectie kinderboeken en vraagt voor beide samen f 25.000. Brummel schrijft dat hij f 11.000 voor de kinderboeken en f 14.000 voor de straatliederen een goede prijs vindt. Als Brummel echter in juni 1944 op een veiling de collectie kinderboeken van Boekenoogen heeft gekocht, laat hij Wouters weten dat zijn kinderboeken nu minder belangrijk zijn voor zijn bibliotheek. Hij wil geen dubbelen kopen. Wouters verlaagt dan de prijs voor de kinderboeken tot f 10.000. Hij stelt dat hij zelf het geld niet nodig heeft, maar dat hij daarmee anderen wil helpen. Hij kan de vraagprijs niet verder laten zakken. Brummel stelt daarop voor dat hij het departement (Van Dam) zal voorstellen de kinderboeken voor f 10.000 en de liedbladen voor f 13.000 te kopen. Van Dam antwoordt op 31 augustus 1944 aan Brummel dat het Departement van Financiën geen extra budget geeft om tot de aankoop over te gaan. Op 7 september 1944 meldt Brummel aan Wouters dat hij moet afzien van de aankoop. Wouters biedt dan aan alleen de kinderboeken voor f 10.000 te verkopen. ‘Intusschen was er nog een andere liefhebber v/d straatliederen, zodat deze nu aan bod komt.’ Op 13 september 1944 ten slotte deelt Brummel mee het raadzaam te achten om te wachten tot alles weer rustiger is. Hij kan geen f 10.000 vrijmaken nu.

Na de oorlog breken andere tijden aan. Wouters wordt wegens zijn NSB-activiteiten gearresteerd. Brummel is bezorgd voor de bibliotheek van Wouters en informeert op 18 juni 1945 bij de burgemeester van Zeist naar de situatie.

Het is dus, als er maatregelen tegen den heer Wouters genomen zijn, van het grootste belang, dat onbezonnen en oncontroleerbare daden van derden ten aanzien van zijn eigendommen, maar in het bijzonder ten aanzien van zijn bibliotheek worden voorkomen. Bovendien zou, bij een eventueele verbeurdverklaring van het vermogen van den heer Wouters, zijn boekerij tot rijkseigendom worden en vervolgens aan de Rijksbibliotheken en in de eerste plaats aan de Koninklijke bibliotheek worden toegewezen. Er dient daarom tot elken prijs verhinderd te worden, dat deze bibliotheek, welker waarde destijds op vele duizenden guldens werd geschat, schade zou lijden of gedeeltelijk verloren zou gaan.

Via de Binnenlandse Strijdkrachten krijgt Wouters, die met huisarrest ziek thuis is, Brummels brief onder ogen. Hij dankt Brummel ervoor in een brief van 25 juni 1945:

Het verheugt mij dat u er aan gedacht hebt. Maar heb geen vrees. Ik heb huisarrest, zodat ik eigen beheer heb, en ik heb zo'n schone lei en zoveel op de goede zijde - bescherming van Joden en onderd. etc met geld en goed - dat het met mij wel los zal lopen. Als de hele bende - want een rommel is 't - achter de rug is, en ik weer vrij mens ben, dan ga ik verhuizen, omdat we kleiner willen wonen, en ga ik veel verkopen, ook van mijn bibl.- Ik zal u dan te voren schrijven of u nog gading maakt, anders gaat het naar een verkoping van een boekenantiquariaat en dan heeft het een slechte kans om niet uit elkaar te gaan, wat ik ook zeer zou betreuren. Ik pleeg trouwens dan overleg met mijn vriend dr. P.J. Meertens - u welbekend

Vervolgens zijn wij het spoor bijster. Maar in 1947, zo blijkt uit een brief in het KB-archief, zijn er mondelinge contacten geweest tussen KB en het antiquariaat B.M. Israël te Amsterdam die erin resulteren dat de KB de collectie op 15 november 1947 koopt voor f 12.000. Te betalen in twee termijnen f 9000 in 1947 - Brummel kreeg niet meer krediet van het Ministerie - en f 3000, in 1948 - uit het reguliere budget. Nu bevond tweederde van de collectie Wouters zich in de Haagse KB. Hoe de rest in het Meertens Instituut belandde is nog een raadsel.

De collectie leidde een sluimerend bestaan, slechts af en toe geraadpleegd door een kenner op zoek naar een liedblad. Ze kwam pas echt weer tot leven toen Louis Grijp ten behoeve van zijn liedonderzoek zijn databases begon te vullen met beschrijvingen van de Meertenscollecties. Op basis van kopieën werden de gegevens ingevoerd door medewerkers van het Meertens Instituut en door Amsterdamse studenten onder leiding van Bert Paasman (die dankbaar gebruik maakte van allerlei vondsten voor zijn boekje Wie wil d'r mee naar Oost-Indië varen). Louis Grijp, Anne Houk de Jong en Martine de Bruin hebben in de Wouterscollectie van de KB enige orde gebracht door liederen systematisch bij elkaar te leggen: moordliederen, sentimentele liederen, werkeloosheidsliederen et cetera. De liedbladen werden vervolgens genummerd en in mappen geborgen.

Metamorfoze en geheugen

Straatliederen zijn gedrukt op het allergoedkoopste papier. De bewaard gebleven exemplaren zijn niet meer dan

[p. 57]

vodjes. De wijze waarop Wouters ermee omging - hij plakte ze op papier van slechte kwaliteit dat hij perforeerde en in ordners opborg en hij noteerde op de blaadjes in rood en blauw allerlei wetenswaardigheden en verwijzingen - heeft de houdbaarheid niet bevorderd.

Conservering was hoogst noodzakelijk. Metamorfoze, het landelijke programma dat het slechte papier uit de periode 1840-1950 tracht te conserveren, bood daarvoor de mogelijkheid. In 1998 is begonnen met de conservering van deze kwetsbare collectie ten bate van microverfilming. De oorspronkelijke liedbladen zijn zo nodig gerestaureerd, waarbij scheurtjes en vouwen werden hersteld. Vervolgens zijn de meest kwetsbare blaadjes voorzien van een melinex beschermhoes en zijn alle bladen verpakt in zuurvrije omslagen en opgeborgen in archiefdozen. Maarten Spaans, Elsa Hofmans, Rob Uljee en Ko van de Watering van het restauratieatelier van de KB hebben het materiaal weer hanteerbaar gemaakt en daarmee toegankelijk voor hernieuwde kennismaking.

Dat laatste werd pas goed mogelijk door een speciale subsidie van het Ministerie van OCW. De duizenden blaadjes zijn gescand door Strata Preservation en de digitale afbeeldingen zijn gekoppeld aan de beschrijvingen van het Meertens Instituut. Deze schat aan materiaal is nu toegankelijk via Het Geheugen van Nederland. Wij kunnen er nu piëteitsvol mee omgaan en zonder schade voor de originele kwetsbare papieren ‘het gewoonste, het meest alledaagse leven van een tijd’ terugvinden, vóór ons zien en zelf zingen, als we dat willen.