Literatuur. Jaargang 13

[p. 271]

Het literaire bedrijf
Onbeperkte voorraad⁺

Afgelopen zaterdag maakte ik mijn maandelijkse tocht langs de moderne antiquariaten. Gelukkig werd ik er niet van, want op de tafels lagen boeken die minder dan een jaar geleden met veel verwachtingen werden uitgegeven. De literaire waarde van die boeken was toch immers onbetwistbaar? En daar lagen ze dan, de boeken van Borges, Beckett, Cela, Strindberg, van H.C. ten Berge, van J. Ritzerfeld. Nog niet zo lang geleden hogelijk gewaardeerd door de kritiek, de meeste al lang doorgedrongen tot het canon van de wereldliteratuur, liggen ze nu een beetje beschaamd op toevallige lezers te wachten. Ik kreeg er een licht gevoel van paranoia van, al de boeken die mij na aan het hart liggen zijn binnen een mum van tijd voor een habbekrats verkrijgbaar in de tweedehandswinkel. De wereldliteratuur ligt nu - dankzij allerlei goedkope pocketseries - voor minder dan een tientje in ieders bereik. Waarom zou ik paranoia zijn, nu het democratiseringsproces van de literatuur zijn voltooiing vindt in de handel? Maar die hoge stapels verraden dat er nauwelijks nog een lezer naar omkijkt. Hier concurreren geen boeken meer met elkaar maar uitgeverijen die hun overhead moeten bekostigen. Wat me het meest benauwde was dat een maand geleden nog een heel ander assortiment op de tafel en in de stellingen lag. Vorige maand kocht ik voor een appel en een ei Valéry, Ponge en Poe.

Met de moordende omloopsnelheid van boeken werd ik voor het eerst geconfronteerd toen ik zo'n tien jaar geleden colleges gaf over recente Nederlandse romans. Ik wilde met mijn studenten een overzicht krijgen van de ontwikkelingen van het literaire proza in de jaren zeventig en tachtig. Voor dat doel had ik een bescheiden lijstje opgesteld van romans die in die periode spraakmakend waren geweest of ten onrechte veronachtzaamd. Samen zouden we die boeken gaan lezen, we zouden nagaan hoe de kritiek er op had gereageerd en we zouden hun ‘Nachleben’ bestuderen. Dat alles om enig idee te krijgen van de factoren die een rol spelen in zoals dat in het academische jargon heeft het ‘proces van canonisatie’. Nog tijdens het semester moest ik mijn doelstellingen herzien, want veel van die spraakmakende en zeker die van de veronachtzaamde romans bleken helemaal geen ‘Nachleben’ te hebben. Van het ene na het andere boek wisten mijn studenten te vertellen dat het in de boekhandel niet meer leverbaar was. Een rondje langs de uitgeverijen leverde evenmin succes op. In de meeste gevallen waren er te weinig exemplaren voorhanden om iedere student in staat te stellen het boek voor het college te lezen.

Nu zit ik aan de andere kant en heb gemerkt hoe de meeste romans, met zoveel bloed en tranen geschreven, na zes weken doodvallen. Met veel verwachtingen is de roman op de markt gebracht, de verkoop loopt de eerste weken naar behoren, en dan na anderhalve maand valt het zwaard: er wordt nauwelijks nog een exemplaar van verkocht. Alleen een nominatie voor een of andere prijs brengt wat nieuw leven, anders kijkt niemand er meer naar om. Veel van die boeken gaan dan een miezerig bestaan leiden in de schappen van het moderne antiquariaat, als ze zich die plaats nog weten te veroveren. Want met de enorme overproduktie van de laatste jaren stelt ook De Slegte zijn eisen.

Wat voor de afzonderlijke romans geldt, gaat tegenwoordig ook op voor gehele oeuvres. Schrijvers die in de jaren vijftig en zestig op een redelijk groot leespubliek konden rekenen, moeten dertig jaar later constateren dat niets van hun werk nog leverbaar is. Alleen de bibliotheken houden de wacht. Uitgevers proberen uit alle macht de aandacht voor dat vroegere werk levend te houden door herexploitatie. Ze proberen een nieuw en jong leespubliek voor het werk te creëren door heruitgaven in allerlei soorten (goedkopere) pocketreeksen. Of ze proberen enige beweging te krijgen in hun ‘backlist’ door het samenstellen van uitgekiende bloemlezingen.

Zaterdag, een beetje verdrietig op weg van de ramsjwinkels naar huis, moest ik denken aan die voortreffelijke rubriek in het nrc/Handelsblad ‘Gevallen boeken’, waarin hedendaagse schrijvers zich wagen aan een reddingsoperatie en extra aandacht vragen voor zo'n meesterwerk dat ten onrechte ligt te verpieteren. Je hoopt dat die aandacht lezers ertoe brengt zo'n boek aan te schaffen en te

+ Anthony Mertens is redacteur bij Em. Querido's Uitgeverij.

[p. 272]

lezen. In één geval - en dat troostte me op weg naar huis - weet ik zeker dat dat gelukt is. Ik herinner me een aardig stuk van Jean Paul Franssens over zijn vroegere vriend Belcampo. Hij besprak daarin diens minst bekende boek De filosofie van het belcampisme, een boek dat bijna volledig in de vergetelheid was geraakt, absoluut niet meer leverbaar, ook de uitgever beschikte nauwelijks meer over exemplaren. Misschien is Belcampo's vergeten boek geen meesterwerk en valt er op zijn ideeën in vakfilosofisch opzicht heel wat af te dingen, maar voor de liefhebbers van de vertelkunst van Belcampo is diens ‘filosofie’ van grote waarde, ze geeft zijn fantastische verhalen reliëf. In al zijn optimisme zette Jean Paul Franssens aan het slot van zijn betoog het gironummer van de erven Belcampo. Er zouden toch misschien wel twee of drie lezers in het boek geïnteresseerd zijn en dan konden zij de paar overgebleven exemplaren ten minste nog bestellen. Niet twee of drie maar honderden lezers reageerden op Franssens' sympathieke verhaal en het overgrote deel van de reflectanten moest dan ook teleurgesteld worden, hun overgemaakte bedrag moest worden teruggestort. Wat een succes en wat jammer nou. Je zou willen dat meer van deze zogenaamd ‘obscure’ boeken eenzelfde lot ondergingen: dat uitgevers zich daardoor gestimuleerd weten ze opnieuw uit te geven.

Lang hoefden degenen die tevergeefs reageerden overigens niet teleurgesteld te blijven, want de uitgeverij waar ik werk had al een royale bloemlezing in de maak, waar ook het door Jean Paul Franssens geloofde boek in was opgenomen. Het is mede te danken geweest aan deze onverwoestbare pleitbezorger van Belcampo dat diens werk in de splinternieuwe uitgave weer opnieuw een groot lezerspubliek heeft weten te bereiken. Ik smaakte het genoegen de afgelopen winter met Jean Paul door het land te mogen kruisen om het boek aan de man te brengen. Officieel zou ik hem hebben moeten interviewen in al die gerenommeerde boekhandels in Rotterdam, Groningen, Nijmegen en elders. Veel hoefde ik niet te doen, hooguit zo nu en dan een vraagje te stellen dat dan als opmaat diende voor een reeks van smakelijke anekdotes van zijn hand. Het publiek dat op die presentatie van De wondere wereld van Belcampo afkwam moet hebben genoten van deze aanstekelijke verteller, die dan misschien niet door zijn leermeester is beïnvloed, maar in elk geval op zijn minst de kunst van het vertellen van Belcampo moet hebben afgekeken op de momenten dat ze door Groningen liepen of door afgelegen streken in Frankrijk zwierven. Ik hing tijdens die campagne aan zijn lippen en ook al vertelde hij op die avonden vaak dezelfde verhalen, de manier waarop hij dat deed verschilde telkens. Jean Paul Franssens heeft bijna in zijn eentje een reddingsoperatie tot een goed einde gebracht. Het belangrijkste werk van Belcampo is weer leverbaar en kan zo tot de verbeelding spreken van een jong leespubliek, dat wellicht door een enkel verhaal op school met hem kennis heeft gemaakt.

Hoe dan ook, teruglopend naar huis, vond ik troost in de herinnering aan de avonden met Franssens: het blijkt mogelijk om een publiek te vinden voor een schrijver van wie je houdt.

Anthony Mertens