Literatuur. Jaargang 9

[p. 339]

Neerlandici extra muros 6
Neerlandistiek in Kaapstad
Rolf Wolfswinkel

Met grote regelmaat wordt mij de vraag gesteld: hoe word je lector Nederlandse cultuurgeschiedenis in Kaapstad? Het antwoord ‘door te schrijven op een advertentie in het nrc Handelsblad’ wordt achtereenvolgens ongeloofwaardig en onbevredigend geacht. Zo gemakkelijk kan het toch niet zijn, een baan krijgen aan de oudste en meest prestigieuze universiteit van Zuid-Afrika?

Toch is dat precies zoals het gegaan is. Eind 1987 solliciteerde ik naar de functie van lector literatuur- en cultuurgeschiedenis van Nederland aan het departement Afrikaans en Nederlands van de Universiteit van Kaapstad, via een advertentie in nrc Handelsblad. Ik hoopte dat het feit dat ik geen neerlandicus pur sang was, maar een historicus met een onderwijsbevoegdheid Nederlands geen al te grote problemen zou opleveren. Inderdaad blijk ik daar in de praktijk alleen maar voordelen van te hebben, maar daarover hieronder meer. Ik kende de reputatie van de Universiteit van Kaapstad als een van de verlichte bolwerken in de strijd tegen de apartheid en wist dat in de Faculteit der Letteren bijvoorbeeld meer dan de helft van de studenten niet-blank was. Dat vergemakkelijkte mijn besluit aanzienlijk; evengoed leidde het tot controverses.

Was ik mij niet bewust geweest van de politieke pariapositie waarin Zuid-Afrika zich toen nog bevond, dan hadden mijn vrienden mij dat wel duidelijk gemaakt. Van vele kanten werd ik gewaarschuwd voor het wespennest, waarin ik mij zou steken. Onder andere werd mij met soms emotionele argumenten duidelijk gemaakt dat ik alle hoop op een terugkeer naar Nederland wel zou kunnen vergeten, mocht het in Zuid-Afrika, zoals velen met kennelijk welbehagen voorspelden, voorgoed misgaan. Mijn tegenwerping dat ik ter plekke meer zou kunnen bijdragen aan de afbraak van het apartheidssysteem, onder andere door te vertellen hoe wij daar in Nederland over dachten, werd in ieder geval niet gedeeld door mijn toenmalige werkgever, in casu het gemeentebestuur van de gemeente Alkmaar. Ik was als docent verbonden aan het Stedelijk Gymnasium aldaar en verzocht op grond van het Rechtspositiebesluit Onderwijsgevend Personeel om twee jaar zogenaamd onbetaald verlof. Dat werd mij geweigerd, niet om onderwijstechnische redenen - daar had ik vrede mee kunnen hebben -, maar omdat de gemeente meende als lota-lid (Lagere Overheden Tegen Apartheid) een eigen buitenlands beleid te moete voeren. Daar stond echter niets over in het Recht positiebesluit, reden waarom de rechter tot drie maal oe de gemeente in het ongelijk stelde. De eerste keer - een zogenaamde beschikking bij voorraad - stond mij toe naar Zuid-Afrika te vertrekken en zo ben ik dus sinds 1 april 1988 - vanaf 1 januari 1990 in vaste dienst - verbonden aan de universiteit met naar men zegt de mooiste ligging ter wereld: vanaf de aula op de hellingen van de Tafelberg ziet men uit over stad en Tafelbaai.

Dat het hele bovenstaande verhaal nu een komische en gedateerde indruk maakt, toont al aan welke aardverschuivingen zich sinds die tijd hebben voorgedaan. Ik was erbij, toen een ziekte van de oude president P.W. Botha door de jongere garde in zijn partij werd aangegrepen om hem op een zijspoor te rangeren, toen door de nieuwe man F.W. de Klerk eerst verboden politieke partijen zoals anc en pac werden toegestaan en daarna Nelson Mandela uit de gevangenis werd vrijgelaten, toen schoorvoetend en moeizaam de eerste onderhandelingen op gang kwamen, toen de ballingen terugkwamen, toen Zuid-Afrika weer mee mocht cricketen met de rest van de wereld en nu voor het eerst sinds 1960 weer aan de Olympische spelen heeft kunnen deelnemen. Een bewogen tijd kortom, en dan blijft nog veel, waar men zich druk om heeft gemaakt, ongenoemd. Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan het referendum van afgelopen maart, dat nu alweer haast vergeten is, maar waarvan toen werd gedacht dat de toekomst van Zuid-Afrika op het spel stond.

Wat was de positie van de neerlandistiek, toen ik hier in 1988 aankwam, en hoe zijn de vooruitzichten nu? Ik trof een lange traditie van contacten en vriendschapsbanden tussen de Universiteit van Kaapstad en verschillende Nederlandse universiteiten - vooral die van Amsterdam, Leiden en Utrecht - aan. Namen als N.P. van Wijk-Louw, Merwe Scholz, en anderen die, meestal in Amsterdam, Afrikaans doceerden en Nederlands studeerden, dringen zich op. Daar stond vanuit Nederland de regelmatige komst van letterkundigen tegenover: onder anderen A. Roland Holst, Jacques Bloem en Anthonie Donker waren ooit in Kaapstad om daar lezingen te geven.

Door het opzeggen van het Cultureel Verdrag, door Nederland, in 1981 is aan die contacten noodgedwongen een einde gekomen en zijn de resultaten van die contacten aan erosie onderhevig geraakt. Met andere woorden er was nog steeds een opleiding Nederlands als bijvak bij Afrikaans, maar van een logische opbouw en planning was langzamerhand geen sprake meer, De band tussen het Afrikaans en het Nederlands werd nog wel gevoeld, maar was niet langer een vanzelfsprekendheid. Bij een aantal andere, Afrikaanstalige universiteiten heeft deze ontwikkeling

[p. 340]

er inmiddels toe geleid dat Nederlands geheel of grotendeels uit het curriculum is verdwenen.

De vooropleiding voor de universiteit verschilt in Zuid-Afrika sterk van die in Nederland. Niet alleen is er geen zesjarige vwo-opleiding, maar hoogstens vier jaar High School, maar bovendien loopt de kwaliteit van deze High Schools sterk uiteen. Deze situatie komt overeen met de onderwijspraktijk in Engeland en Amerika. Ook hier zijn (meestal goede, maar dure) privé-scholen en (soms goede, maar vaker niet) openbare scholen. Een van de meest noodlottige erfenissen van de apartheid is dat zwarte studenten, tenzij zij het geluk hebben gehad een beurs te krijgen voor zo'n privé-school, op de slechtste openbare High Schools waren aangewezen.

Rolf Wolfswinkel en Guus Kuyer voor Jameson Hall, de aula van de Universiteit van Kaapstad

Dat heeft tot consequenties geleid voor het academisch onderwijs. Zogenaamde ‘bridging courses’ en ‘Academie Support Programmes’ zijn nodig om deze studenten tot het eerstejaarsniveau van hun blanke collega's te brengen. Als ik heel eerlijk ben, moet ik zeggen dat ook daarna het succes niet groot is: een gebrekkige vooropleiding blijkt niet in een jaar ongedaan te maken. Dat leidt steeds vaker tot de discussie of enigerlei vorm van voorkeursbehandeling niet noodzakelijk is, maar is dat dan weer geen omgekeerde discriminatie? De discussie lijkt veel op die in Nederland in de jaren zeventig. Toen werd ook wel uit feministische kring aangedrongen op positieve discriminatie (overigens heet dat hier om voor de hand liggende redenen ‘affirmative action’). Tot nu toe is het officiële standpunt van de Universiteit van Kaapstad, dat men vast wil houden aan ‘academie standards’, waarbij men zich graag vergelijkt met Oxford en Cambridge. Ook daar heeft men, zo zegt men hier, academische normen gehandhaafd, waar studenten zich aan hadden aan te passen, of die nu uit het buitenland of uit traditioneel niet-academische milieus afkomstig waren. Uiteindelijk, zo is de redenering, zullen de studenten er dankbaar voor zijn. Niemand is gebaat bij een afgeschaalde en gedevalueerde academische titel. Vanuit anc-kringen wordt echter gesmaald dat dit een typisch liberaal eurocentrisch standpunt is dat geen rekening houdt met de Afrikaanse realiteit: ‘Men kan geen Eerste Wereld-normen handhaven in de Derde Wereld.’ De tijd zal moeten aantonen wie gelijk heeft gehad.

Zoals boven al aangegeven, aan de Universiteit van Kaapstad is Nederlands een verplicht bijvak bij Afrikaans. Het voordeel daarvan is dat ik ieder eerste jaar een behoorlijk aantal studenten aantref, die het vak hebben gekozen om later zelf Afrikaans te kunnen geven of als hulpstudie bij een andere hoofdrichting. In tegenstelling tot Nederland kiest men hier in het eerste jaar drie vakken, waarna men met twee doorgaat op tweedejaarsniveau en er tenslotte één kiest om op derdejaarsniveau het ba-(Bachelor of Arts-)examen in af te leggen.

Aan het departement Afrikaans en Nederlands werken negen stafleden in vaste dienst, waarvan ik de enige Nederlander ben.

In het eerste jaar, waarin ik officieel één uur per week Nederlands geef aan tussen de zeventig en honderd studenten, begin ik daarnaast met een bliksemcursus Nederlandse grammatica. Daarin beperk ik mij tot de voornaamste verschillen tussen Nederlands en Afrikaans om zo snel mogelijk studenten het gevoel te geven Nederlands te kunnen lezen. Het is namelijk wel een voordeel dat de studenten thuis zijn in Afrikaans, maar het is evenzeer een belemmering: juist het ogenschijnlijk vertrouwde staat een grondige bestudering in de weg. Deze cursus duurt ongeveer twee maanden en wordt gegeven in werkgroepen van tussen de vijftien en twintig studenten. Ik spreek vanaf

[p. 341]

het eerste uur uitsluitend Nederlands. In het begin is dat aan deze Engelstalige universiteit even schrikken, na een paar weken weet men niet beter.

Tegelijkertijd in dat eerste semester loopt het hoorcollege ‘Overzicht Literaire Stromingen’, vanaf de middeleeuwen tot 1880. Geen student neerlandistiek van deze universiteit die na ‘er werd gehouden een banket’ niet onmiddellijk zal beamen ‘het hoofd werd op de tafel gezet’. In het tweede semester volgt de lectuur en bespreking van een aantal romans, enerzijds om aan te tonen dat Nederlands zich nu inderdaad makkelijk laat lezen, anderzijds om de luistervaardigheid te vergroten. De gelezen romans variëren van Couperus tot Hermans, waarbij Het bittere kruid en Hersenschimmen de grote favorieten zijn.

In het tweede jaar - er zijn dan zo'n veertig à vijftig studenten over - begint het serieuze werk: Middelnederlands in het eerste, renaissance in het tweede semester. Het is altijd lastig studenten ervan te overtuigen dat ook in Nederland deze onderdelen niet vanzelf spreken, sterker nog dat zij nu, als Afrikaanssprekenden, eens niet in het nadeel zijn, maar waarschijnlijk in het voordeel. Het Afrikaans staat dichter bij met name het zeventiende-eeuwse Nederlands dan het huidige Nederlands. De studenten kunnen het moeilijk geloven.

Herman Pleij zal het betreuren, maar kunnen billijken dat ik grotendeeIs de Middelnederlandse canon volg: Karel ende Elegast, de Reynaert, soms iets van de Beatrijs of Mariken. Lijkt het aanvankelijk ongerijmd om in het zuiden van Afrika te praten over de details van het feodale stelsel of de positie van de geestelijkheid, al gauw blijken er talloze aanknopingspunten te zijn tussen Europese en Afrikaanse praktijken van grootgrondbezit en religiositeit.

Voor de renaissanceliteratuur natuurlijk de grote namen: Hooft, Bredero, Vondel enzovoort, maar hier zijn veel mogelijkheden om ook eens een uitstapje in de Nederlandse geschiedenis te maken: Alva en Oranje, Arminius en Gomarus. Ik zei al dat ik van origine, hoewel steeds minder, historicus ben. Daarom liever Het Stockske dan Constantijntje, liever Palamedes dan Lucifer. Het mooist vinden ze een uit volle borst gezongen Wilhelmus of een van de liederen uit Valerius' gedenkklank. Zelf houd ik daar niet zo van: maar een docent is in de eerste plaats een acteur, die een eenakter opvoert.

In het derde jaar - twintig à dertig ‘diehards’ - moet de kroon op het werk gezet worden: twee semesters lang poëzie - van Kloos tot Kopland - en een semester modern proza. De favorieten uit het eerstes jaar doen het ook hier nog goed, maar nu komen ook Hermans, Mulisch en Van der Heijden aan de orde. Hoog boven alles uit torent De aanslag, mede omdat de film naar het boek vrij geregeld op de Zuidafrikaanse televisie vertoond is. Ik heb hem nu zo'n keer of twintig gezien, ken ook hele stukken uit m'n hoofd en het is opvallend dat ik iedere keer weer geboeid ben door Johnny Kraaijkamp, als de oude verzetsman Gijs. Het heeft iets van een mysterie, waarom juist dit boek iedere keer weer zo'n indruk maakt. Misschien omdat het de illusie geeft de geschiedenis zelf mee te maken.

De beste studenten kunnen daarnaast kiezen voor een zogenaamd additioneel programma, waarin een speciaal thema - oorlogsliteratuur of Forum bijvoorbeeld - wordt uitgediept.

Na het behalen van de Bachelor of Arts-graad (ba), kunnen studenten die er dan nog geen genoeg van hebben verder met een zogenaamde ‘Honoursdegree’, een ‘Master of Arts degree’ (ma) en zelfs het schrijven van een dissertatie (ph. d.) behoort tot de mogelijkheden.

Lang is in Zuid-Afrika gedacht dat Nederlands voor het Afrikaans een soort historische letterkunde was. Die gedachte is door de culturele boycot verder aangewakkerd. Dat heeft op een aantal universiteiten tot de conclusie geleid dat Afrikaans het ook alleen wel afkan en Nederlands is verschraald tot op z'n gunstigst een keuzevak. Hier en daar zijn nu echter weer geluiden te horen dat Afrikaans en Nederlands niet zonder elkaar kunnen, dat het Afrikaans via het Nederlands toegang heeft tot een veel groter taalgebied - ook via vertalingen vanuit andere talen in het Nederlands - en daarom zou moeten toetreden tot de Taalunie.

Gelukkig wordt deze houding nu ook vanuit Nederland weer gestimuleerd, onder andere door de hernieuwde mogelijkheid deel te nemen aan de congressen van de ivn en de komst van Nederlandse schrijvers en academici naar Zuid-Afrika. Alleen in 1992 al gaven de taalkundigen Geert Booij, Jaap van Marie en Piet van Reenen en de letterkundigen Redbad Fokkema en Eep Francken acte de présence op het ‘departement’, terwijl derdejaarsstudenten werden toegesproken door Ton Anbeek, Bert Schierbeek en Guus Kuijer. De laatste smaakte zelfs het genoegen te kunnen discussiëren over zijn boek Krassen in het tafelblad dat in het kader van een werkcollege ‘kinderliteratuur’ op de leeslijst stond. Het was grappig, zo zei hij, om te merken dat het gesprek ook met deze niet-blanke studenten uit een geheel andere cultuur, toch over dezelfde problemen ging: is de dood van een familielid choquerender om over te lezen dan om mee te maken?

Op organisatorisch niveau hebben de vakgroepen Nederlands en Nederlandkunde van de Rijksuniversiteit Leiden een werk- en uitwisselingsovereenkomst met Kaapstad gesloten, terwijl met de universiteiten van Amsterdam en Utrecht principe-afspraken zijn gemaakt over toekomstige samenwerking. Als de politieke ontwikkelingen niet opnieuw een spaak in het wiel steken, ziet het er met de neerlandistiek in Kaapstad goed uit.