Links Richten

Halewijn
of de muzikale landru
door c. de dood

(Burgerlijk Cultuurtreurspel in één enkel misdrijf door de Wagnervereenigingsclique.)

Motto: Halewijn is chthonisch. (Programma pag. 8.)

De tijd is angstig en vol tragiek, heviger en dieper bewogen nog dan de periode van de Fransche revolutie. Een wereld strijdt in vertwijfeling met wreedheid om zelfbehoud, een nieuwe wereld worstelt even vertwijfeld om gelding. En de Wagnervereeniging laat een splinternieuwe Nederlandsche opera opvoeren. Het is natuurlijk geen gewone opera (wat dènk je wel?), - neen! het is een ‘symphonisch drama’. Het heet ‘Halewijn’.

In dezen tijd is de opvoering van een nieuw dramatisch werk, symphonisch of anderszins, belangrijk en de opvoering van dit ‘Halewijn’ is in 't bijzonder belangrijk, omdat het uitdrukkelijk wordt voorgesteld als een cultuurgebeurtenis bij uitstek, Aan de opvoering is een groot bedrag aan geld ten koste gelegd, opdat ze het hoogtepunt zou worden van de Internationale Muziekweek, die in Amsterdam is gehouden. De Wagnervereeniging heeft met en door die daad aldus gesproken: ‘In dezen tijd is het beste, dat wij der menschheid aan nieuw cultuurgoed hebben te geven, het symphonische drama Halewijn.’

Dit moest ik op den voorgrond stellen, omdat anders de vraag zou kunnen rijzen, wat dit blad te maken heeft met het stukje onbeholpen gebazel, dat een stompzinnig bourgeois-publ. is voorgezet als ‘drama’. Als verschijnsel is ‘Halewijn’ zeer belangrijk. Het ‘drama Halewijn’ is ontleend aan de middelnederlandsche ballade ‘Lied van heer Halewijn’. Deze ballade is volgens Mevrouw Emmy van Lokhorst, de dichteres van het ‘drama’ (naar een ontwerp nog wel van een gedicht van M. Nijhof, - ja ja, daar is aan gewerkt!) een, van de oudste verhalende liederen der middelnederlandsche poëzie. Ze is zelfs ‘een zuiver Nederlandsch lied’. Waarna de verbluffende mededeeling volgt, dat het een lied uit de 14e eeuw is.

Dat de een of andere litterator of litteratrice zich een dergelijke onzinnigheid veroorloofd, is vergefelijk, omdat de officiëele historie van de middelnederlandsche litteratuur nu eenmaal bestaat uit een heele reeks malle conventies, die op godsterwereld-niets berusten. Maar dat de heer Pijper een dergelijke domheid in het programma heeft

[p. 243]

foto's der agit.-prop.

goede oude agit. prop. vorm
de agit. prop. in haar strijd tegen de religie.

[p. 244]

scène uit: de mobilisatie der gevoelens moskau)
scène uit: de onbekende soldaat (kamertheater, moskau)

tooneel in de

[p. 245]

scène uit: ‘angst’ van afinogenof (kunsttheater, moskau)
scène uit: de mobilisatie der gevoelens (moskau)

sowjet-unie

[p. 246]

een scotsborough scène van alarm (a'dam)
de agit. prop. strijdt tegen het fascisme

[p. 247]

toegelaten, verwondert mij toch. De heer Pijper, wien het werkelijk aan historische kennis niet ontbreekt, weet uit de muziekgeschiedenis, dat talrijke schoone Nederlandsche liederen ontstaan zijn, vóór er van een middelnederlandsche litteratuur sprake kon zijn. Verder weet hij, althans behóórt hij te weten, dat deze liederen pas betrekkelijk laat (14e en zelfs 15e eeuw) en in gewijzigden vorm, op schrift zijn vastgelegd, omdat toen eerst een daartoe geschikte muzieknotatie was ontstaan.

‘Heer Halewijn’ is ongetwijfeld een zeer oud lied, - hoogstwaarschijnlijk na de eerste kruistochten - in de Lage Landen uit het Oosten ‘ingevoerd’ en in een voor het Nederlandsche publiek geschikten vorm gebracht. Wij kunnen het ontstaan van de middelnederlandsche ballade veilig in het midden van de twaalfde eeuw plaatsen. In de mideleeuwsche litteratuur van talrijke Europeesche landen treft men immers de een of andere versie van de ballade, die het einde van Blauwbaard, Halewijn verhaalt, aan, hetgeen op zichzelf al bewijst, dat men hier met een heel oude ballade te maken heeft. Hieruit kan meteen blijken, hoe ‘zuiver Nederlandsch’ het lied is.

Wat behelst de Nederlandsche ballade van Heer Halewijn? Ziehier wat het programma schrijft: Halewijn is de zanger van een onweerstaanbaar tooverlied, waamee hij vrouwen lokt, die hij vervolgens ophangt. Het Koningskind, dat zijn liederen heeft gehoord, vraagt haar vader, moeder, zuster naar Halewijn te mogen gaan; van haar broeder krijgt zij verlof voor haar tocht. Zij tooit zich met haar mooiste kleeren, kiest in haar vaders stal het beste paard en rijdt zingend door het bosch naar Halewijn. Na een liefdesscène komen zij op het galgenveld, waar Halewijn haar de keuze geeft, hoe zij sterven wil. Zij kiest het zwaard. ‘Maar trek eerst uit uw opperste kleed, want maagdenbloed dat spreidt zoo breed’, zegt zij en als hij gevolg geeft aan haar verzoek, houwt zij hem snel het hoofd af. Zingend rijdt zij met het hoofd naar huis, ‘daar werd gehouden een banket, het hoofd werd op de tafel gezet’.

Oppervlakkig bezien, is deze inhoud zoowel duidelijk als simpel. Dit staat op blz. 7 van het programma. ‘De geijkte opvatting der ballade, zooals Charles de Coster die naar voren heeft gebracht, ziet in het Koningskind een heldin, die de wereld bevrijdt van den monsterachtigen vrouwenmoordenaar Halewijn...’ Nu, dit naar-vorenbrengsel van Charles de Coster is heelemaal niet dom. Men moet inderdaad, zooals de beschamende Wagnervereenigingsclique, een beetje getroebleerd zijn, om dezen feitelijken inhoud van de ballade te miskennen. Toch is er meer van te zeggen. Het sadistische motief (Halewijn is een Blauwbaard-gestalte) en daarenboven de magische motieven toonen zelfs den leek, dat de ballade in haar oorsprong Oostersch is. Het magische loklied zoowel als de magische kracht van de maagdelijkheid en daarbij de overwinnig-door-list zijn onweersprekelijk typische elementen van die Oostersche folklore, die zich zoo graag bezighoudt met roovers, bedriegers en toovenaars. De list is een karakteristieke ‘heldendaad’ van het Oosten, hetgeen overigens het Homerische Paard van Troje alreeds bewijst.

De ballade wordt pas middelnederlandsch door de typiseering van de twee hoofdfiguren: de maagd en de toovenaar, vrouwenmoordenaar. De toovernaar krijgt de gestalte van een middeleeuwschen roofridder; de maagd is van koniklijken bloede. Hier zijn wij al aanstonds midden in den klassenstrijd van de middeleeuwen, toen de derde stand met hartelijke geestdrift het koningschap steunde tegenover den ‘individualistisch’ roovenden adel. Zoo bevat de ballade een dramatisch conflict, dat de sufferige Wagnervereenigingsclique natuurlijk niet ontdekken kon. Of dacht men, dat de vermogende heer Bunge zoo'n hoop geld zou uitgeven voor een symbool van den middeleeuwschen klassenstrijd in het revolutionnaire Vlaanderen?

Degeen echter, die de ballade van Heer Halewijn kent, zal er aanstonds van overtuigd zijn, dat hiermee niet de éénige zin van het schoone lied is omschreven. Dit verhaal van liefde en bloed moet nog een anderen, een meer verholen zin bevatten. En stellig wijst de sterk (welhaast barbáársch) sexueele ‘tint’ op een psychologischen zin, die ons oer-menschelijke verhoudingen te aanschouwen geeft. ‘Halewijn’ heeft den dieperen zin van de defloratie-symboliek. (Defloratie = ontmaagding).

De moderne psychologen (Freud, Jung, Bloch, e.a.) wijzen op de magische beteekenis van de maagdelijkheid bij primitieve volken. Bij hen gold het ontmaagden van een jonge vrouw als een uiterst gevaarlijke handeling, die voor den bedrijver allerlei onheil in zich kon bergen. Hieraan is o.a. de mystieke beteekenis van de maagdelijkheid bij magische of ‘heilige’ handelingen (denk maar aan de Moedermaagd en aan de sexueele ongereptheid van de priesters en vooral priesteressen in talrijke godsdiensten!) toe te schrijven. Vandaar dat bij primitieve volken de ontmaagding vóór het huwelijk geschiedde (en nòg geschiedt!) door stamoversten, priesters, oude vrouwen en ook door den vader. Nog in den modernen tijd geldt trouwens bij de beschaafde, Westersche volken het ontmaagden van een jonkvrouw als iets heel bijzonders. Zoo verklaarde zelfs een Heinrich Heine plechtig en onder een zware vervloeking jegens zichzelf, als hij onwaarheid sprak, dat hij nog nimmer een meisje had ontmaagd. Laat ons voor dien armen, proletarischen klassedichter hopen, dat de verzoeking hem niet àl te zwaar is geweest...

De defloratie-symboliek is in de ‘Halewijn’ ongemeen duidelijk. Wanneer het

[p. 248]

koningskind Halewijn's moeder op de vraag naar haar zoon antwoord, dat zij hem gedood heeft, zegt zij in liefelijk middelnederlandsch:

‘Uw zoon heer Halewijn is dood,
Ik heb zijn hoofd in mijnen schoot,
Van bloed is mijne voorschoot rood...’

De sexueel-psychologische zin van ‘Halewijn’ is hiermee nog lang niet uitgeput. Het feit b.v., dat het juist de broeder is, die de maagd toestemming geeft tot haar Judith-tocht, doet denken aan een incest-motief (incest-bloedschande), dat in de romantiek van het Oosten veel voorkomt. De beschrijving van de maagdelijke kleedij, het schrijlings rijden op het paard (vgl. Jeanne d' Arc!), het afwasschen van het afgehouwen hoofd van Halewijn, het barbaarsche neerzetten van den feestelijken disch, enz., kunnen aanleiding zijn tot een ontleding, die wellicht een lijvig boek zou vullen. Want de schijnbaar zoo simpele ballade van Heer Halewijn is een van die heldere, onvertroebelde diepten, waarin geen den grond kan zien.

Wat wonderlijk schoon is toch de beeldspraak van Nietzsche, daar waar hij in ‘Zarathustra’ de klare en toch onpeilbare diepte stelt tegenover de modderige ondiepte. Bij beide is de grond niet te zien, vandaar dat zoovelen de modderige ondiepte verwarren met de klare, onpeilbare diepte. Ziehier het verschil tusschen de middelnederlandsche ballade en de eervergeten misgeboorte van de Wagnervereenigingsclique.

In het verrukkelijke, nobel-klankrijke oude lied kan men zich mijmerend verdiepen, tot een grenzenloos verleden van voortwentelende menschenwerelden opdoemt als een vizioen van bloeiende oneindigheid... De klare, onpeilbare diepte! Een dramatisch kunstenaar zou er de stof aan kunnen ontleenen voor een nieuwe Oidipous of Hamlet.

Maar het symphonische drama (dat heet - ó godbewaarme! een drama.) is bij uitnemendheid de modderige ondiepte. Daar kan men zich niet in verdiepen; daar kan men zich alleen maar aan bevuilen. Heer Halewijn modernieter omgeknoeid tot een soortement muzikale held, die de vrouwen met het edelaardige doel ze ‘vergetelheid te schenken’, wiens muzikaliteit zoo ontzaglijk is, dat het koningskind (dat de ‘Redelijkheid’ verbeeldt) hem niet begrijpen kan, weshalve de jongedame hem het hoofd afhakt, hetgeen hem overigens niet belet verder te zingen ‘een lied, dat niet sterven zal’, (Getoonzet door Willem Pijper voor de Wagnervereeniging.)

En dit griezelig-ondiepe gemodder, deze kwalsterige nul-ik-hou-een-bokkie-filosofie, deze zotte, wezenlooze, onbenullige (daar komt dan eindelijk het juiste volkswoord:) flauwe kul is gedramatiseerd op een manier en in een dichterlijke taal van een zoo botte sloomheid, dat de geest van een idioot-geboren kalf daarbij vergeleken een dartel vernuft is. Het gemiddelde twaalfjarige schoolkind brengt van de dramatiseering van de Halewijn-balade meer terecht dan dit subliem-dichterlijke koppel Van Lokhorst-Nijhoff.

En dan die dom-brutale pretentie. Lees eens op blz. 7 van het programma: Halewijn wordt hier geplaatst, niet tegenover een willekeurige vrouw, maar tegenover een koningskind, d.w.z. een der hoogste vertegenwoordigsters der menschheid. Is dat geen fijn-tactische opdracht aan Prinses Juliana, die de première met haar tegenwoordigheid opluisterde?

Of dit: ‘Halewijn is chthonisch’, zooals geschreven staat op blz. 8. (‘Wat is dat: chthonisch?’ heeft in de pauze meneer Cronheim aan meneer Bunge gevraagd. ‘Dat weet ik óók niet,’ was het antwoord van meneer Bunge, ‘maar ik vind 't verdomd duur’.)

Chthonisch! Als de zieke ellende van dezen tijd mijn geest niet zoo had aangetast, zou ik tranen kunnen lachen, om die aanmatigende zotternij. Chthonisch! De heele zinnenlooze, daverde, boerenbedriegende en tegelijk slungelige bombast van de hedendaagsche bourgeois-cultuur ligt in dat ééne potsierlijke woord opgesloten, Chthonisch! Het stamt af van het Grieksche ‘chthonos’, dat zooveel wil zeggen als ‘bewoonde grond’. ‘Halewijn is chthonisch!’ 't Is waar! 't is waar!... van de kouwe grond...

Welke reden kan er voor zijn, dat ik mij zooveel moeite geef voor zulke vodderij?

Arbeiders! Proletariërs! Revolutionnairen! Dit is het hoogste cultuurgoed, dat de bourgeoisie met al haar maatschappelijke macht, met al haar geld de menschheid heeft aan te bieden. Zijt gij u bewust van de taak, die de historie u heeft opgelegd? Weet gij nu eindelijk, welke plicht gij jegens de kranke menschheid, ook cultureel, te vervullen hebt? Zorgt ervoor, onmiddellijk! aanstonds! nu! dat de cultuur van de menschheid in uw macht komt! Dat is niet de geringste opdracht van het revolutionnaire socialisme in dit treurige tijdperk.

Halewijn is chthonisch. Het laat me niet los, - want de bourgeoisie moet verdelgd worden. Dat is zeker.

C. DE DOOD.