Libertinage. Jaargang 3

[p. 216]

L.Th. Lehmann
Satiren, Utopiën en Phobiën

Er is een erkend genre van literatuur, dat gedecideerd te gemakkelijk is, n.l. de satire. Hoe loffelijk ook het doel is waarvoor een satire geschreven wordt, het is toch vrij gemakkelijk voor een schrijver om alles wat hem niet aangenaam is, op zijn gemak in ‘splendid isolation’ te stellen. Eenzijdigheid en grondigheid vereisen noch veel talent, noch veel hersens. Het is dan ook wel haast een wonder dat er nog zulke leesbare satires bestaan, dat vooral ‘Gulliver's Travels’ zo'n uitstekend leesbaar boek is.

Er zijn echter ook genre's die niet ‘erkend’ zijn en nòg gemakkelijker. Men heeft de verhalen van andere planeten (in Amerikaanse ‘pulp-magazines’ ook al van andere heelallen), verhalen over Atlantis en Lemuria, en over de toekomst. Van het eerste genre springt het gemakkelijke in het oog; men moet wel heel weinig fantasie hebben om geen Martiaan op een twaalfbenig paard te kunnen laten rijden hoewel het merkwaardig is hoe men zich hier aan het aardse symmetrische schema houdt. Wij herinneren ons geen voorbeeld van beesten met zeven poten, wel van beesten op wielen, ditmaal ergens bij de Amazone-rivier (‘The Chariots of San Fernando’ in het tijdschrift ‘Weird Stories’).

Het genre toekomstboek, hoezeer ook met het eerstgenoemde verweven, maakt echter een goede kans op erkenning. Wij hebben althans zeer recent twee toekomstboeken gehad door erkende auteurs, en een ander ligt ons nog vrij vers in het geheugen. Ik bedoel hier 1984 van George Orwell, Seven days in New Crete van Robert Graves en Brave New World van Aldous Huxley. Het is waarschijnlijk ook niet toevallig dat ze alle drie door Engelsen zijn geschreven, maar daar wil ik het niet over hebben.

Het eerstgenoemde maakt op het ogenblik veel gerucht en het is maar al te evident waarom. Het maakt datgene tot werkelijkheid waar men bang voor is (al begint het weer ingehaald te worden door de waterstofbom c.s.) Orwell schrikt hierbij ook niet terug voor de grofste middelen. Hij tekent de dictatoriale staat Oceania (omvattend Noord-Amerika en West-Europa) bevolkt door ‘proles’, geregeerd door een partij, die weer getyranniseerd wordt door een ‘inner party’, door middel van de ‘thought police’. De dictator zelf, ‘Big Brother’, ziet men alleen als portret. Dit alles

[p. 217]

mag men als aartsbekend veronderstellen. Orwell was het evenwel nog niet bekend genoeg. Het portret van ‘big brother’ vertoont donkere ogen en een grote zwarte hangsnor. Er is ook een afvallige van de partij, die boeken geschreven heeft welke clandestien circuleren en er is misschien een soort verzetsbeweging in zijn naam. Deze man heet Goldstein en zijn portret lijkt tot in détails op Trotzky (Bronstein). Men mag dus vermoeden dat Orwell het belang van zijn boek elders wil leggen. En dit blijkt ook. De mensen worden individueel bekeken en zo gewoon mogelijk gehouden. Het is inderdaad een loffelijk streven, ‘the soul of man under... (invullen wat men wenst). Maar juist hier schiet het boek zeer tekort. De ‘roman’ van de hoofdpersoon is even alledaags als schetsmatig. Als tenslotte deze hoofdpersoon, Winston Smith, in de folterkamers van het ‘Ministry of Love’ behandeld wordt, blijkt zijn subtiele kwelgeest uitgevonden te hebben, dat er niets op de wereld is, waarvoor Winston zo bang is, als voor ratten. Maar er is niets in het verhaal dat daarop wijst. Hij wordt dan prompt behandeld met ratten en vervuld van toegewijde liefde voor ‘big brother’. Men kan wel zeggen dat Orwell zich ‘redlich bemüht’ heeft. Hij heeft zijn boek in een zo nabije toekomst gesteld/laten spelen dat er nog mensen zijn die zich ‘deze’ tijd herinneren en er is veel aannemelijks in Winston's vergeefse onderzoekingen naar de geheugens van oude mensen. Ook Winston's buren worden met humor getekend, maar, gezet in de buurhuizen van “Suburban London” in een roman van deze tijd zoude het zozeer programmatische figuren zijn, dat weinigen zich de moeite zouden nemen de roman te lezen.

Een groot deel van het boek wordt echter in beslag genomen door het geliefkoosde onderwerp van de toekomstromanschrijver: machinerie, zowel technisch als sociaal. Men make hier enig onderscheid, het technische is het gemakkelijkste zoals Jules Verne in vele delen reeds bewees. Een ieder ga voor zichzelf na, hoe moeilijk hij het zou vinden een raket om naar de maan te reizen te construeren en hoe gemakkelijk om een verslag van een geslaagde reis met dit vervoermiddel op papier te stellen. George Orwell's machines zijn iets origineler (hoe hij zich uit de sociale machinerie gered heeft, hebben wij in het begin al nader aangeduid, waar wij zagen dat die vrij simpel is) en voornamelijk gebaseerd op het systeem van de prullemand. Winston Smith werkt n.l. op een soort fabriek ter destructie van het verleden; alle geschreven bewijzen van gebeurtenissen dienen steeds zo gecontroleerd te worden dat

[p. 218]

er niets in staat dat met de tegenwoordige toestand in tegenspraak is. Er is een uitgebreid systeem van buizen waardoor steeds oude kranten etc. met luchtdruk naar een destructiebedrijf gevoerd worden. Men begrijpt de complicatie en tijdrovendheid van een dergelijk systeem en als wij de tegenwoordige politieke hoofdartikelen in de kranten lezen, kunnen wij haast niet anders dan overtuigd raken van de overbodigheid ervan. Ook zonder pijpleidingen en legers correctors is het geheugen der mensheid négligeabel.

Eén compliment hebben wij tenslotte bewaard voor George Orwell, om zijn inzicht in het bioscooppubliek. Een regering die op het doek authentiek bloedvergieten vertonen laat, moet wel populair zijn, zeker bij kinderen. Geen wonder dat Oceania een sterk gezag heeft.

Wij vermelden nog, dat achter in het boek een grammatica voorkomt van ‘Newspeak’, een toekomstidioom dat in Winston Smith's tijd juist bezig is ingevoerd te worden. Wij hopen dat George Orwell en zijn vrienden zich hiermee zeer vermaakt hebben, maar The Gold-bug is ook niet Edgar Poe's beste verhaal.

Alleen al het uiterlijk van enige personen die in dit boek slechts in effigie voorkomen maakt begrijpelijk dat de publieke opinie zich begerig op dit boek stortte. Een koor van ‘zie je nou wel's’ steeg op. Een van Amerika's minder bekende ‘cartoonists’ maakte er plaatjes bij. In Engeland zullen ongetwijfeld velen betoogd hebben dat dit nu het onvermijdelijk gevolg is van het ‘National Health Scheme’ en de distributie van vlees. Waarschijnlijk heeft het boek tijdens de laatste verkiezingen de conservatieven enige stemmen bezorgd. Orwell maakt het zijn Engelse lezers wat dit betreft niet moeilijk want de officiële ideologie van zijn Oceania heet ‘Ingsoc’ (‘Newspeak’ voor ‘English Socialism’!).

De futiliteit van deze publieke reacties is enigszins te illustreren met Aldous Huxley's Brave New World. Dit boek is een product van wat nu met weemoed ‘the roaring twenties’ genoemd wordt. Maar in die gelukkige tijden maakte men zich zorgen over de toekomst van een wereld, overgelaten aan de ‘bright young things’. Huxley heeft ons het beeld pasklaar voorgezet. Een welgeorganiseerde wereld vol feestende, vliegende, liefde bedrijvende, soms schuivende en strikt niet denkende ‘bright young things’. Persoonlijk hebben wij dit nooit zo afschrikwekkend gevonden; de Brave New World is zeker niet ongezellig en de protesteerder, die blijkbaar niet Huxley's ironie heeft, lijkt een zeurkous met weinig anders in zijn mars dan Shakespeare-citaten. Huxley heeft echter

[p. 219]

het voortreffelijke idee gehad, om de machinerie uitsluitend komisch te maken en ook niet onamusante verdraaiingen van tegenwoordige dingen te vertonen (van Nursery rhymes tot bekende punten in Londen). Toch is het evenmin een van 's werelds grootste komische boeken als Huxley één van 's werelds grootste schrijvers is. Maar het laatste is met al zijn ernst ook Orwell zeker niet. En wat Huxley's ernst betreft: wij kennen de ex-‘bright young things’ als solide burgers en conservatieve matrones, dus de wereld kan gerust zijn.

Volledigheidshalve vermelden wij dat alleen Aldous Huxley nog een tweede maal schreden gewaagd heeft op het blijkbaar zeer glibberige pad der toekomst. Zijn fantasie Ape and Essence geeft weer een toekomst aan het ‘promiscueus bevruchten in een akker-voor’ (Vestdijk), echter op theologisch zo losse gronden, dat het ook een niet-theoloog niet overtuigt. Maar het is niet onwaarschijnlijk dat uit dit boek George Orwell zijn idee van de ‘anti-sex league’ heeft gehaald, zoals hij waarschijnlijk het idee in zijn Oceania de geschiedenis te laten afschaffen uit Brave New World heeft. De werkelijke totalitaire régimes zijn meestal juist verzot op het verleden; het doet immers niets terug!

Het derde toekomstboek is van geheel andere aard. Het is geschreven door Robert Graves, die wel één der merkwaardigste schrijvers van de wereld is. Hij is helder, zeer redelijk en bijna bovenmenselijk erudiet. Helaas brengt dit laatste het nadeel mee van een professorale grondigheid en een drang naar volledigheid, die zijn boeken vaak tot zeer vermoeiende lectuur maken en hem, naar ons dunkt, ook wetenschappelijk verder op de weg der consequentie brengen dan verantwoord is. Toch zijn vele van zijn theorieën (helaas zijn wij op het ogenblik buiten staat te beoordelen of zij geheel van hemzelf zijn) zo geniaal, dat men in een boek als The Golden Fleece op sommige pagina's van de ene blijde verrassing in de andere valt en men alleen betreurt dat er nog zo veel overbodige pagina's achter staan. Zijn geliefkoosde thema is de laatste jaren wel de ‘Triple Goddess’ (in de statenvertaling van de bijbel bekend als de ‘Melecheth des Hemels’), waarmee hij het eerste hoofdstuk van ‘The Golden Fleece’ tot een meesterwerk maakte en de rest ervan bijna. Sinds dit boek heeft hij verscheidene historische perioden op hun drievoudige godinnengehalte getest, met verbluffende resultaten, behalve wat de leesbaarheid betreft. In Seven days in New Crete heeft Graves alle historische boeien afgeworpen. Hij heeft zijn ‘Melecheth des Hemels’

[p. 220]

in de toekomst geprojecteerd en de maatschappij waarin zij wordt aanbeden kan hij zich net zo denken als hij wil, wat al direct een groot voordeel is boven Huxley en Orwell. Zijn hoofdpersoon is een 20e-eeuwse dichter, die door de priesteressen van de godin naar de toekomst bezworen wordt. Aan het eind van het boek komt hij terug zonder een boodschap voor deze tijd, wat alweer een voordeel is. Maar hoezeer deze man, genaamd Venn-Thomas, ook staat voor Robert Graves, hij komt maar gedeeltelijk tot leven en zijn avonturen, zowel in deze tijd als in Nieuw-Kreta, zijn vrij schematisch (hoe vreemd het toekomstschema ook mag zijn). Ook hier wil de toekomstroman geen roman worden. Er staan te veel organisatorische fantasieën in. Toch behelzen vele van dezen kostelijke vondsten, zoals het toeschrijven van alle literatuur die bewaard is uit deze tijd aan ‘the poet Tseliot’, en de ‘nonsense houses’ waar de regels van de maatschappij niet meer gelden en waar de ouden van dagen zich of wild amuseren of de wetenschap herontdekken. De plaats van machinerie wordt bij Graves echter geheel ingenomen door ritueel. Dit is gemakkelijk te begrijpen; als men fascinerende godsdiensten uit de oudheid heeft bestudeerd en zo tantaliserend weinig over mystische rituelen heeft gevonden, krijgt men het verlangen deze rituelen eens naar hartelust te reconstrueren en uit te werken zonder gekweld te worden door het typische slechte geweten en het respect der historici. Hij kan nu rustig de te offeren jaarkoning bespottelijk dronken laten zijn en de tempelprostituées doen lijken op ‘Hollywood starlets’.

Ondanks zijn onaardse onderwerpen blijft Graves steeds zeer aards en zijn zijn personen aanmerkelijk aannemelijker dan de marionetten van Huxley en Orwell. Maar toch blijft hij meer een onderzoeker dan een schrijver. Zijn populairste en ook wel zijn ‘gaafste’ (lelijk woord) roman I Claudius was voornamelijk een aanwijzing welk een prettig auteur Suetonius was, al lezen hem slechts professoren en wie dat willen worden. Als schrijver heeft hij behalve zijn opsommingsdrang (die vaak toch fascinerend werkt omdat hij zoveel weet) ook tegen zich zijn neiging om Indianenboekachtig te gaan schrijven (wat hij in Sergeant Lamb dan ook teugelloos deed). Maar beter een respect afdwingend onderzoeker, die als schrijver tantaliserende beloften geeft, dan de would-be intellectuele raseur Huxley en de middelmatige, ja, zeer middelmatige George Orwell, die voor de wereldfaam gesleept is door de hulp van zijn Grote Broer.