De Leiegouw. Jaargang 16

[p. 133]

[Nummer 2]

1954 - 1974
Gedenkboek Willem Putman
Waregem 1900 - Brugge 1954

[p. 134]

Foto A.M.V.C.

[p. 135]

De literaire betekenis van Willem Putman

De laatste vijftien jaar van zijn leven hebben wij Willem Putman vrij dikwijls ontmoet. Toch moeten wij er onmiddellijk aan toevoegen, niet op die plaatsen zoals het Kortrijkse Kelderke onder het stadhuis, waar hij zich ontspannen en vrolijk voelde. Maar hij was lid van het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond, wij verschenen weleens op dezelfde vergadering en hij werkte aan de uitzendingen van de Westvlaamse Omroep mee. Als hij naar de studio kwam om zijn lezingen te houden, gebeurde het niet zelden dat hij enkele minuten bleef praten en bij uitzondering liep het gesprek over zijn werk.

Wij zijn allemaal zo, dat wij daar liever goed dan kwaad over horen, maar hij was verstandig genoeg om zijn gevoelens te verbergen. Dat hij zo ijdel was als sommigen geloofden, die hem niet van dichtbij, niet innerlijk kenden, is niet waar. Wel zal het hem af en toe verlokt en getroost hebben, zich een beetje als een verwende knaap aan te stellen. De laatste jaren van zijn leven was er ook reden toe. Want hij die voorbestemd scheen om, zoals Hugo Verriest, een zonnekind te worden, heeft het na de tweede wereldoorlog niet gemakkelijk gehad. Hij kwam uit dezelfde streek van de pastoor van te lande, beiden behoorden tot een kunstenaarsfamilie en hebben

[p. 136]

zich in de genegenheid van hun volk mogen zonnen. Verriest was ook vriend van den huize bij de Putmans en heeft een van Willems eerste publikaties ingeleid.

Zo ver ons bekend, bestaat er geen wetenschappelijk bewerkte en volledige bibliografie van Willem Putman. Ze zou meer dan vijftig nummers tellen, toneelstukken, ettelijke romans en twee bundels toneelbeschouwingen en kronieken, zonder te gewagen van de verspreide artikels die alleen in bladen en tijdschriften verschenen zijn. Voor zijn achttiende jaar reeds had hij zich zelf en zijn omgeving van zijn vroegrijp talent overtuigd. Sprekend daarover met Joris Dewaele, de twee jaar oudere dorpsgenoot van Willem Putman, ook toneelauteur en vooral schrijver van een hele reeks poppenspelen, vernamen wij dat er tijdens de eerste wereldoorlog in Waregem een vriendenkring van jonge intellektuelen bestond, die geregeld bijeen kwamen, hun eerste werk voor elkander voorlazen en breedvoerig over literatuur en kunst van gedachten wisselden. Palmer Putman, de vader van Willem, had een biblioteek nagelaten en de Duitsers hadden op de gemeente een frontboekhandel opgericht, waar veel voorhanden was wat men elders niet kon vinden. Daar had Willem, door de vele pocketdeeltjes van de Reclam-Uitgeverij, het naturalistische en impressionistische Europese toneel leren kennen: Ibsen, Strindberg, Hautpmann en Wilde. Voor hem zal het een verheugende en aanmoedigende ontdekking geweest zijn, dat hij daarin zich zelf terugvond.

Blijkbaar beschikte hij over een vruchtbare verbeelding. Wie enige van zijn werken gelezen heeft, zal onze mening bijtreden, dat hij zijn inspiratie meer aan de literatuur dan aan het gewone leven ontleende. Buysse was anders, zijn streekgenoot Gaston Martens van Zulte eveneens. Zij gingen steeds van een bestaande werkelijkheid, van waarneming en ervaring uit. Als wij Willem Putman in onze literatuurgeschiedenis van deze eeuw een plaats moeten aanduiden, zal het zijn in het hoofdstuk dat over het impressionisme en dandyisme handelt. Er zijn twee tijdschriften bij te vermelden: De Boomgaard, die tussen 1909 en 1911 twee jaargangen kende en Het roode Zeil, dat het in 1920 niet langer dan zes afleveringen uitgehouden heeft. Onze voornaamste vertegenwoordiger van die kunststromingen en de levenshouding die erachter ligt, is de Protheusfiguur Herman Teirlinck geweest, hun knapste verdedigers waren André De Ridder en Paul-Gustave Van Hecke, die dikwijls onder de schuilnaam Johan Meylander geschreven heeft. Een geringer betekenis hechten wij aan F.V. Toussaint van Boelaere en Paul Kenis.

Nu mag onze indeling niet zo begrepen worden, dat alle boeken van de genoemde kunstenaars in één vak ondergebracht kunnen worden. Teirlinck

[p. 137]

heeft ook naturalistisch en psycho-analytisch werk, zelfs expressionistisch toneel en een bijna existentialistische belijdenisroman achtergelaten. Bij Putman stellen wij een even verscheiden en uiteenlopende produktie vast. De verste grenzen van zijn kunst zijn als de zijden van een vierkant: impressionisme in Mama's Kind en psycho-analyse in Vader en ik, vrijzinnige oppervlakkigheid in De doode Rat en verheerlijking van de heilige Maria Goretti in De Hemel boven het Moeras. Die op een eerste gezicht bevreemdende en onbezonnen wispelturigheid en spontaneïteit mogen ons niet verwonderen. Zij zijn kenschetsend voor het impressionisme en dandyisme, geaardheden en artistieke stijlvormen, die meer van een lentehemel vol drijvende wolken en van snel kabbelend water dan van een vaste verbondenheid met de grond der dingen hebben. Verkeerd zou het zijn het een om het ander te veroordelen. Blijkbaar is de natuur niet gediend van een gelijkheid die het bestaan niet alleen oervervelend, maar bovendien de groei en ontwikkeling naar harmonischer verhoudingen en een idealer samenleving onmogelijk zou maken.

Wie met vooropgezette meningen tegenover een kunstenaar in het algemeen en Willem Putman in het biezonder staat, zal onvermijdelijk tot een over- of onderschatting van hun en zijn betekenis komen. In een voordracht over Smaak heeft Verriest met een anekdote het gemis van ontvankelijkheid voor alle uitingen van menselijkheid in de kunst op een minzame manier gehekeld. Hij had een oom van moederszijde, dus een Van Ackere, die als pastoor in De Pinte stond. Het gebeurde vrij geregeld dat hij op de kastelen die zijn parochie rijk was, op het middagmaal werd genodigd. Nu wisten de tafelknechten dat er maar één soort wijn was, oude belegen Bordeaux, waar de pastoor trek in had. Daarbuiten bestond er geen wijn die hem kon bevallen. Zo zijn er velen, besloot Verriest, waar het op smaken en waarderen van kunst aankomt.

Wij trachten de fout te vermijden en sluiten vooraf geen letter uit van wat Willem Putman nagelaten heeft. Niettemin moeten wij toch op een vaststelling wijzen, die bij de beoordeling van alle eigentijdse kunst, en literatuur in de eerste plaats, niet uit het oog verloren mag worden. Naargelang de tijd verder gaat zullen wij vanzelf strengere normen moeten gebruiken. Alleen de ontzaglijke hoeveelheid letterkundige scheppingen die dag aan dag verschijnen, verplicht er reeds toe. Een eeuw geleden nog werd ieder nieuw Nederlands boek dat in België uitkwam, als een aanwinst beschouwd. Niet zonder reden natuurlijk, omdat het los van zijn innerlijke waarde, ook voor onze nationale strijd van belang was. Nu gaat die toegeeflijkheid in veel mindere mate of helemaal niet meer op. Wij hebben niets bij zelfverblinding en gemakzucht te winnen. Om onze toekomst vei-

[p. 138]

lig te stellen, zullen wij altijd en overal kwaliteit moeten eisen en daarmee samengaande strenger moeten schiften onder het werk dat wij bezitten. Anders zullen wij eeuwig achterna blijven hinken bij volkeren die literair de toon aangeven en, tweede nadeel, zal het onderwijs steeds meer overladen worden met namen en typeringen van schrijvers, die voor de overgrote meerderheid van studenten en scholieren geen belang hebben.

Als wij het werk van Willem Putman volgens die internationaal geldende normen bekijken, valt het meeste wat hij geschreven heeft onder de maat. Toch werden enkele van zijn boeken vertaald. In het Duits verschenen Christine Lafontaine (Wien 1952), Der Himmel über der Sümpfen (De Hemel boven het Moeras - Limburg a.d. Lahn 1954), Frau Pilatus (Köln z.j.), Die Frau des Pilatus (München 1954), Appassionata (Köln 1956) en de novelle Mein Gefangener in de bundel Flandern erzählt (München 1943). Er bestaan ook Franse vertalingen: Christine Lafontaine (Paris-Bruxelles z.j.) en Madame Pilate (Paris-Bruxelles z.j.).

Grote suksessen zijn het niet geworden en waarschijnlijk is wel, dat de naam Putman nooit in een geschiedenis van de wereldletterkunde zal voorkomen. Daarin zijn tot nog toe ook weinig Vlamingen vermeld en degenen die erin staan, zijn ten dele Frans schrijvenden als De Coster, Maeterlinck en Verhaeren. Vertalingen zeggen bovendien niet alles. Bijna de helft van onze vertaalde literatuur sinds 1830 is zonder enig belang geworden en kon alleen vanwege kommerciële bedoelingen of door vriendschapsbanden tot stand komen.

Twintig jaar na zijn overlijden wordt Putman nog weinig gespeeld en gelezen. Niettemin geloven wij dat enkele werken beter verdienen. Wij denken vooral aan de romans die hij na de oorlog onder zijn deknaam Jean Du Parc gepubliceerd heeft, Christine Lafontaine, Marilou, Mevrouw Pilatus en Paula van Berkenrode. Onder zijn talrijke toneelstukken gaat onze voorkeur naar Het stille Huis en enkele toneelschetsen als Het Lentelied, Zomergloed en Het Herfstlied, stemmingsbeelden, waarin de eigen geaardheid van de schrijver het zuiverst tot uiting komt. Ten slotte zouden wij, om hun dokumentaire waarde, de studies en besprekingen uit Tooneelgroei en Tooneeldagboek 1928-1938 niet gaarne missen. Naast algemene beschouwingen die men elders eveneens kan vinden, bevatten zij gegevens en persoonlijke indrukken die enig zijn.

Eigenlijk is Willem Putman een improvisator met geniale flitsen geweest. Dat bleek hij evengoed als muzikant én letterkundige. Wat hem ontbrak, was het geduld en de wilskracht die onmisbaar zijn voor de uitwerking van een letterkundig onderwerp tot een roman of toneelstuk van eersterang. Een typisch voorbeeld van zijn gaven en fouten biedt Christine Lafon-

[p. 139]

taine, waar na het eerste deel van het verhaal de vervlakking intreedt en onvermijdelijk de waarde van het geheel naar beneden haalt. Te veel om goed te zijn, schreef hij naar zijn lezers en met een schalkse glimlach, die een beetje berekening en zelfspot insloot, vooral naar zijn lezeressen toe.

Hij kende de mens, hij kende ook zich zelf en beseffend, zoals hij het in een titel verwoordde dat wij allen geen heiligen zijn, schreef hij het liefst hoogten en diepten ontwijkend langs de oppervlakte van het leven heen. Maar niemand mag hem verwijten dat hij banaal aandoet. Hij is in onze hedendaagse letteren door zijn karakter en vorming de schitterendste auteur van feuilletonliteratuur en boulevardtoneel geweest, boeiend, zelfs sprankelend op zijn beste ogenblikken, en bezield door een wondere mengeling van sentimentaliteit en lichtvoetig optimisme, soms door een bijvoeging van vage weemoed getemperd.

Als vriend tot vriend heeft hij eens verklaard dat hij zo schrijven moest om in de smaak van het publiek te vallen. Hij achtte er zich toe verplicht, sinds hij zijn betrekking verloren had. Die bekentenis blijft onafscheidbaar van de herinnering die wij en velen met ons aan hem bewaren, die van een man die nooit iemand kwaad gewild heeft, een rondborstige vriend van mensen en wat het bestaan aan genoegdoeningen kon schenken, maar niet afgestemd op onze maatschappij. Naïever dan anderen was hij niet, hij leefde in zijn werkelijkheid, een eigen wereld waarin hij zich thuis kon voelen.

André Demedts.