De Leiegouw. Jaargang 13

[p. 249]

De kapel O.-L.-Vrouw-ten-Putte in Kortrijk

De kapel op de hoek van de huidige Verruelaan en Hoog Mosser (Afb. 1) wordt door de Kortrijkzanen in de omgang kortweg 't Putkapelje, Ndl. ‘Putkapelletje’ genoemd.

Afb. 1. Het Putkapelletje (pentek. P. Debrabandere 1970).

De legende vertelt over de oorsprong van de bidplaats het volgende. Het gebeurde omstreeks het midden van de XIIde eeuw. Een Frans ridder, tot een duel uitgedaagd, ontliep wegens zijn principes het tweegevecht tot grote woede van zijn vijand. Hij vluchtte en plaatste zich onder de hoede van de H. Maagd, aan wie hij beloofde een kapel te bouwen, mocht hij veilig Vlaanderen bereiken. Maria verhoorde de smeekbede en hij belandde veilig en gezond op de Pottelberg. Een ding bekommerde hem: ‘Waar

[p. 250]

zou hij het beloofde heiligdom oprichten?’. Plotseling bemerkte de ridder langs de weg in een beek een O.-L.-Vrouwebeeldje en besloot hieruit dat het op deze plaats was dat zijn beschermster aangeroepen wilde worden. Weldra rees hier een kapelletje op met ernaast een put. In een nis plaatste men het gevonden beeld⁽¹⁾.

De kapel staat op het vroegere Kortrijk-Buiten, op de heerlijkheid Hoog Mosscher⁽²⁾ en werd vermoedelijk heropgebouwd in 1532, te oordelen naar een rekening, die een bijdrage door de Zusters van het Sionklooster vermeldt: Noch betaelt een cleen ghelasveinsterkin dat wi hebben ghegheven tonser Vrauwen ten putkin, 20 gr.⁽³⁾.

Sanderus noemt onder de Kortrijkse kapellen de kapel Ad Puteum⁽⁴⁾.

In 1695 brachten verscheidene personen Vyf distincte renten in met een jaarlijks inkomen van 11 pond 13 schellingen en 4 deniers. Deze som zou gebruikt worden voor het onderhoud en de versiering van de kapel en voor het lezen van 83 missen. Het kapittel van O.-L.-Vrouw zou de kapelaan benoemen.

Er werd vastgesteld dat missen gelezen zouden worden op alle zaterdagen; op de zeven feestdagen van O.-L.-Vrouw; op de zondag van de kapelwijding, op nieuwjaarsdag, Driekoningendag, op de 2de Paasdag, op 1 mei, op O.-L.-Heer-Hemelvaartdag, op de 2de Pinksterdag, op H.-Sakramentsen oktaafdag, op Allerzielendag, en de drie eerste Kerstdagen; op de volgende heiligendagen: St.-Matthijs, St.-Jan-Baptist, St.-Pieter en St.-Paulus, St.-Jakob, St.-Laureins, St-Michiel, St.-Simon en St.-Judas, St.-Maarten, St.-Andries, St.-Thomas. In de zomer zouden de missen beginnen om 7 uur, in de winter om half acht⁽⁵⁾.

Op 4 mei 1706 schenken de erfgenamen van Joos Veys uit hoofde van het testament van genoemde Joos, o.a. een erfelijke onlosbare jaarrente van 3 pond en 10 schellingen aan het kapelletje te Putken, bezet op een huis gelegen op de oostzijde van de Grote Markt, naast het huis de Bonte Coe⁽⁶⁾.

(1) Vrij naar H. Maho, La Belgique a Marie. Brussel, 1927, p. 119.

(2) Voor het toponiem Hoog Mosscher verwijzen we naar F. Debrabandere, Kortrijkse plaatsnamen voor 1400. De Leiegouw, II (1960), p. 68 en 75.

(3) E.N., Onse Vrouwe ten Putkin te Kortrijk. Biekorf. LXVI (1965), p. 25.

(4) A. Sanderus, Flandria Illustrata, Keulen, 1641-1644, p. 411.

(5) Dokument in het Register van het incommen ende betaelinghen der fondatien voor het capelleken van onse Lieve vrauwe te putte buijten de Rijsselpoorte gemaeckt anno 1776. RAK, archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 149. In dit register steken nog losse rekeningen van 1710, en van 1766 tot 1798.

(6) RAK, oorkonde St.-Maartenskerk, nr. 559.

[p. 251]

Tussen 1697 en 1710, vermoedelijk kort voor de laatste datum, kreeg de Kortrijkse beeldhouwer Jan Brandefer 68 pond voor het maken van twee beschilderde kandelaars, een kruisbeeld en voor herstellingswerk aan het tabernakel⁽⁷⁾.

We vinden de kapel terug onder perceel 422 in de Beschryvinge ende consistentie van de Mosscherthiende opgenomen in het Landboek van 1755: het goedt t'hoogmosscher ter causen van d'erfve alwaer het capelleken te putken op staeth, palende oost het landt van joannes van den broucke, pieter van der plancke, ende joannis Vroman, suyt de voorgaende partije van den disch van cortryck, ende noort de carriere vanden voornomden goede t'hoogh mosscher, groot o:o^c: 60 cleene roen⁽⁸⁾. De rechthoekige kapel is afgedekt met een zadeldakje met klokketorentje en op de uiteinden van de nok prijkt telkens een kruis. In de voorgevel bevindt zich de ingang en in de zijgevel steken drie vensters. Op de zuidkant ligt de put (Afb. 2).

Volgens Sevens⁽⁹⁾ werd de huidige kapel in 1791 gebouwd door Jan-Baptist Casaer⁽¹⁰⁾ op last van kanunnik Robette⁽¹¹⁾.

Kortrijk beleefde onder de oorlog tussen de Franse republikeinen en de Oostenrijkers (1792-1794) heel wat onheil. De Fransen braken in 1793 op de Pottelberg de galg af⁽¹²⁾. Wij vermoeden dat toen ook de Fransen het nieuwgebouwd kapelletje met hun paarden zijn binnengereden en er

(7) RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 149. Voor Jan Brandefer, zie P. Debrabandere, Geschiedenis van de beeldhouwkunst te Kortrijk. Kortrijk, 1968, p. 88, 89.

(8) RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 93.

(9) Th. Sevens, De kapel ten Putte te Kortrijk. De Leiewacht, juli, 1921. Spijtig genoeg vermeldt Sevens zijn bronnen niet. Aangezien een groot gedeelte van het stadsarchief, het archief van de O.-L.-Vrouwekerk en dat van de St.-Maartenskerk nog ongeklassificeerd is, konden we de dokumenten die hij geraadpleegd heeft, niet terugvinden. Om dezelfde reden trouwens is ook onze studie onvolledig. Wij danken archivaris KI. Maddens, omdat hij ons behulpzaam was bij het opsporen van de dokumenten. In de Kortrijkse stadsbiblioteek worden van het Kortrijkse weekblad De Leiewacht enkel de eerste zeven jaargangen (1919-1925) bewaard.

(10) Jan-Baptist Casaer, geboren te Kortrijk op 24 juni 1747 en er gestorven op 7 januari 1833, was tevens aannemer, handelaar in bouwmaterialen, architekt en leraar aan de Akademie.

(11) Adrien Robette, kanunnik van de Kortrijkse kapittelkerk en grote weldoener ervan werd geboren te Kortrijk op 11 januari 1727 en overleed er op 5 februari 1755. Zijn vader was meermaals schepen van de stad.

(12) Th. Sevens, Kortrijk in het verleden, Kortrijk, 1883, p. 113.

[p. 252]

heel wat schade hebben aangericht, want in dit jaar werden reeds betalingen gedaan aan de timmerman, de smid en de glazemaker. Verder betaalde men nog over een trapken, over glace pottiens en 1 tinne schotelken⁽¹³⁾. In een rekening van 24 augustus 1794 lezen we o.m. uitdrukkelijk de capelIe door de fransche nu verwoest sijnde⁽¹³⁾. Kanunnik Robette betaalde Casaer op 10 september 1795 ruim 17 pond voor het maken van de nieuwe deur van het kapelletje⁽¹³⁾. In maart 1798 werd betaelt over 't afdoen de 2 crurijcen en 't klockens aen Lebon⁽¹³⁾.

Afb. 2. Uittreksel uit het Landboek van 1755.

In de jaren 1793-1797 hadden enkele vooraanstaanden renten op het kapelletje⁽¹⁴⁾. Wij" noemen naast graaf de Beaulincourt de kanunniken

(13) RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 149.

(13) RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 149.

(13) RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 149.

(13) RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, voorl. nr. 149.

(14) Ibidem. Een map RAK., archief O.-L.-Vrouwekerk, zonder nummer, bevat naast enkele rekeningen van herstellingen en celebreren van missen een aantal stukken betreffende renten over de jaren 1691 tot en met 1774.

[p. 253]

de Brou⁽¹⁵⁾ en Le Camus⁽¹⁶⁾.

Afb. 3. Het Putkapelletje (Wastekening S. Vermote, 1813).

De Fransen eigenden zich in 1798 de kapel toe en verkochten ze op 1 pluviose van het jaar VII voor 10.100 fr. De koper, Frans de Groiseillier, verklaarde te handelen voor de Kortrijkse rentenier Jan van Ackere⁽¹⁷⁾. Petrus Arents, pastoor van de St.-Maartenskerk⁽¹⁸⁾, kocht van Leopoldus van Ackere in 1834 het kapelleken ten Putjen, met de klok zig daer in bevindende⁽¹⁹⁾.

(15) Kanunnik Francois de Brou werd geboren te Brussel omstreeks 1760 en overleed te Kortrijk op 19 maart 1801. Hij was in de beloken tijd deservitor of pastoor van de St.-Maartenskerk.

(16) Was kanunnik van de kapittelkerk.

(17) De Leiewacht, juli, 1921.

(18) Petrus-Joannes Arents werd geboren te Brussel in 1789 en overleed te Kortrijk in 1861. In september 1833 werd hij benoemd tot pastoor van de St.-Maartenskerk. Hij was tevens van 1833 tot 1861 direkteur van de Kongregatie Amerlinck.

(19) Th. Sevens, Oude kapellen te Kortrijk. Hand. Geschied- en Oudh. kring Kortrijk, n.r. IX (1930), p. 58, 59.

[p. 254]

De ‘Zusters van de H. Vincentius’, gesticht door Theresia Verrue⁽²⁰⁾, hielden in de meimaand de kapel open en kregen zelfs in 1857 bijzondere vergunningen van de bisschop van Brugge. Op 14 september 1898 werd de bidplaats door de laatste erfgenamen van pastoor Arents aan het klooster Verrue goedkoop verkocht⁽¹⁷⁾.

Hoe de bidplaats er in 1813 uitzag, weten we uit een tekening door de schilder en tekenaar Serafijn Vermote (Moorsele 1788-Kortrijk 1837) ter plaatse gemaakt (Afb. 3). De afbeelding maakt deel uit van een serie van honderden dokumentaire tekeningen van stedenschoon, uitgevoerd in 1812-1813, in opdracht van de Brugse patriciër Jhr. Joseph van Huerne (1755-1844)⁽²¹⁾.

Het gebouwtje werd in klassicistische stijl opgetrokken. De voorgevel is met een driehoekig pseudo-fronton met korbelen bekroond. Het portaaltje, waarboven een ronde oculus, is eveneens met een driehoekig fronton met korbelen afgedekt. De zijgevel is door middel van twee vlakke pilasters in drie traveeën verdeeld, waarin twee rondafgedekte vensters en een klein rechtafgedekt venstertje steken. De kapel is met een zadeldakje afgedekt, waarop een lenig klokketorentje prijkt.

Aan de ingang zijn twee mensen in een krampachtige houding in gebed. De put is hier eveneens goed merkbaar. Links staan de bomen van de nu nog bestaande Hoogmosscherdreef. De kapel heeft tot op heden praktisch haar toestand van 1791 bewaard (Afb. 4). Alleen werd na 1905 het grote fronton verwijderd⁽²²⁾. Ze is 5.10 m breed en 11,35 m lang (Afb. 5).

De muren zijn vochtig en dienen om de twee jaar van buiten gekalkt te worden. De kapel wordt onbaatzuchtig bezorgd en onderhouden door de zusters Verrue op de Pottelberg (Sedert 1954 Zusters van het Geloof Tielt).

(20) Theresia-Francisca Verrue werd geboren te Kortrijk op 11 oktober 1799 en overleed er op 8 mei 1852. In haar lusthuis op de Pottelberg stichtte zij in 1829 een school voor arme kinderen en voor wezen; wat later stond zij daartoe ook haar woning af. Zij stichtte haar kloostergemeenschap in 1835. De levensregel van de H. Vincentius a Paolo werd gevolgd. Terwijl zijzelf leek bleef, ontvingen haar volgelingen pas in 1840 het kloosterkleed.

(17) De Leiewacht, juli, 1921.

(21) A. Viaene, Het chorografisch tekenwerk van Seraphin Vermote. 1812-1816. De Leiegouw, VIII (1966), p. 367-380.

(22) Te oordelen naar de (gefrankeerde) Kortrijkse prentbriefkaartenkollektie T. van den Heuvel, uitgever Brussel. De kapel werd op 31 juli 1971 volledig door ons opgemeten.

[p. 255]

Afb. 4. Het Putkapelletje (Foto A. Pauwels, 1971).

[p. 256]

Afb. 5. Plattegrond, van de kapel. Opmeting en tekening P. Debrabandere, 1971.

Boven het altaar aan de muur prijkt op een sokkel het beeld van O.-L. Vrouw-ten-Putte. Het dateert vermoedelijk van 1532, toen de kapel herbouwd werd. Maria staat, gehuld in lange tuniek met ronde halsuitsnijding en mantel. Het in het midden gescheiden haar valt in gedraaide lokken neer. Haar rechterschoenspits is zichtbaar. Het geklede voor zich uitstarende Kind, met bol in de hand, rust voorover op haar rechterhand. Kroontjes, scepter, en kruisje op bol ontbreken. Het door de dikke verflagen ontsierde eikehouten(?) beeld is 96 cm hoog. In de meimaand wordt het gekleed (Afb. 6).

Men komt er in de meimaand ‘dienen’ tegen de kinkhoest en de oogkwalen en alle andere ziekten. In de kapel hangen talrijke ex-voto's en plaatjes met danktekst. Men kust er het ‘zeinsel’ met de relikwie van O.-L.-Vrouw⁽²³⁾ en men bidt er het speciaal gebed dat op 12 april 1915 door deken A. Dehulster werd goedgekeurd. Men kan er zich nog altijd wassen ex-voto's aanschaffen, zoals een beentje, hartje, hoofdje, armpje en volledig kindje. Deze worden gemaakt door de Arme Klaren, die ook de kaarsen leveren. In de meimaand is er gewijd water te verkrijgen, dat men het liefst drinkt en aan de ogen wrijft. Het heerlijke, frisse water wordt uit de put bovengehaald door middel van een pompje dat in de hoek van de sakristie staat. Toen men op het einde van de XIXde eeuw in de omgeving huizen begon te bouwen en men het water hiervoor gebruikte, raakte de put bevuild. Om de bezoedeling te verhinderen werd hij in de zomer van 1899 overwelfd⁽¹⁷⁾.

(23) De zusters bezitten ook het ‘zeinsel’ van de, op 21 juli 1944 door het bombardement vernielde, nabijgelegen Bloedkapel, gebouwd in 1664. Het ‘zeinsel’, waarop te lezen is De ligno S. Crucis D.N., wordt in de meimaand achteraan in het Putkapelletje, op een speciaal bankje uitgestald.

(17) De Leiewacht, juli, 1921.

[p. 257]

Afb. 6. Beeld ran O.-L.-Crouw-ten-Putte (foto A. Pauwels).

Tijdens de rest van het jaar, als de bedevaartplaats gesloten is, kan gewijd water verkregen worden bij de zusters. In het boogveld boven de ingang van de kapel staat immers geschilderd: ‘Men verschaft zich water van deze fontein in het klooster’ - ‘On se procure l'eau de cette fontaine au couvent’.

In de meimaand wordt iedere dag van de week 's morgens om 7 uur in de kapel de mis gelezen. Voor de tweede wereldoorlog was het legeraalmoezenier Paul De Beir⁽²⁴⁾, die er de zaterdag de mis celebreerde en een preek hield. Een muzikant uit de buurt bespeelde er dan een klein harmonium.

Teneinde de gevallen van begin van brand te voorkomen, werden sedert 1965 de wassen kaarsen vervangen door elektrisch brandende kaarsen. Een geldstuk van 5 fr. in het apparaat ontsteekt automatisch voor enkele minuutjes de elektrische kaars. De kapel wordt 's avonds om 8 uur gesloten.

Tot omstreeks 1950 was het in de meimaand een ware toeloop naar het kapelletje en men kon er moeilijk een stoel bemachtigen. Aan de ingang zorgden een tweetal kraampjes met suikergoed, droogvis en molentjes voor de kinderen, voor de feestelijke stemming.

(24) Paul-Léon De Beir werd geboren te Tielt op 25 november 1884 en overleed er op 9 januari 1963. Hij werd op 4 augustus 1914 tot legeraalmoezenier benoemd. Hij was stichter van de Leopoldskring, verbonden aan het vliegveld van Wevelgem. Woonde in Kortrijk in de Minister Vanden Peereboomlaan. Was nog achtereenvolgens pastoor van Oostduinkerke en van Lichtervelde. Ging op 14 augustus 1959 met rust.