De Leiegouw. Jaargang 9

[p. 187]

Oudheidkundig onderzoek van de O.-L.-Vrouwekerk te Kortrijk⁽³¹⁾

III. De Restauratie

De restauratie van de kerk, die - met uitzondering van het schilderwerk - in 1966 ten einde liep, bood een welkome gelegenheid om een aantal waarnemingen te doen die niet van belang ontbloot zijn voor de bouwgeschiedenis van de kerk. Buiten het heropbouwen van een gedeelte van het koor was deze restauratie niet van zeer ingrijpende aard. Toch werden enkele oorspronkelijke bouwelementen teruggevonden en hersteld; op andere plaatsen werd de gelegenheid te baat genomen om onderdelen die in de vorige eeuw slecht ‘hersteld’ waren, te vervangen.

Afb. 23. Grondplan van de koorpartij van St-Quentin te Doornik, ± 1200 (Tekening A. Janssens, naar P. Rolland).

(31) De hoofdstukken I en II van deze bijdrage verschenen in De Leiegouw VIII (1966), blz. 249-274.

A. Schip en kruisbeuk.

In de middenbeuk werd het geschonden pleisterwerk van de muren afgenomen; op het metselwerk was geen aanduiding te vinden van enige verbouwing van het middenschip, wat trouwens overeenstemt met de resultaten van het bodemonderzoek (cfr. De Leiegouw VIII (1966), blz. 261 en afb. 11).

De steunen en de scheibogen tussen de beuken werden van hun 19de-eeuwse, soms zeer dikke bepleistering ontdaan (afb. 25); op verscheidene plaatsen werden in situ sporen van de oorspronkelijke rode beschildering

[p. 188]

Afb. 24. Grondplan van de kerk. 1. Laat-romaans koor (kort na 1200); 2. Uitbreiding van het zuidkoor; 3. Dwarsbeuk en schip (omstreeks 1250); 4. Koor en omgang (begin 14de eeuw); 5. Gravenkapel (omstreeks 1370-1374); 6. 1418-1421; 7. Tijdens of na de 2de bouwperiode der Gravenkapel; 8. 18de-20ste eeuw. (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Janssens en A. Debonnet). Deze afbeelding herneemt met enkele wijzigingen afb. 21 uit De Leiegouw VIII (1966), blz. 273; daarenboven zijn bepaalde gerestaureerde gedeelten, die besproken worden, door het nummer van het werkplan aangeduid.

[p. 189]

aangetroffen⁽³²⁾. De sokkels en basissen in het schip, die ca. 1870 geplaatst waren en maar weinig gelijkenis met de oorspronkelijke vertoonden, werden vervangen door nieuwe, gekopieerd van een oorspronkelijk fragment dat aan de noordwestelijke vieringspijler bewaard gebleven was (cfr. De Leiegouw VIII (1966), blz. 271 en afb. 19).

Afb. 25. Profiel van de scheiboog hoofdbeuk-zuidelijke zijbeuk, ca. 1250. (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Debonnet).

Belangrijk was de ontdekking in de noordelijke zijbeuk van de oorspronkelijke pilaster (50 × 14 cm) tegen de torenpijler. Pleisterwerk uit de vorige eeuw had inderdaad de pilaster in een halfzuil veranderd, in navolging van de oorspronkelijke toestand aan de zuidelijke torenpijler. De sokkel bleek boven de huidige bevloering nog een brede voet te hebben, zodat op die plaats de oorspronkelijke bevloering hoger gelegen zal hebben (afb. 26, 27). De Doornikse knoppenkapitelen van de pilaster en de (oostwaarts) gerichte halfzuil zijn in zeer geschonden staat van onder het pleisterwerk te voorschijn gekomen (afb. 28).

(32) Over vroeger ontdekte sporen van polychromie in de kerk, zie o.a.: Bull. Commissions Royales d'art et d'archéologie VII (1868), blz. 484-485. (Cette opération [crépissage de la Chapelle de la Sainte-Vierge] a fait découvrir la polychromie des nervures ogivales et des arcs-doubleaux, dont la peinture est jaune et rouge... La chapelle absidiale, derrière le choeur, est diaprée, aux voutes, de lions noirs de Flandre sur fond jaune et les nervures sont rayées de rouge, de jaune et de noir. Les faisceaux des colonnettes étaient rouges avec chapiteaux vert’). De beschildering op de ribben van de absiskapel is goed te vergelijken met door ons geziene sporen van oude beschildering op de gewelfribben in de zuidelijke transeptarm (rood, goud en blauw); An. Fédération archéologique et historique de Belgique, 3de kongres, Brugge, 1887, blz. 170 (‘A l'église N.D. de Courtrai, datant de 1206, on trouve sur les colonnes en pierre de taille, les restes d'une litre peinte avec ornements dorés, enroulée sur ces piliers...’). Zie ook voetnoot 52.

[p. 190]

Afb. 26. Basis van de pilaster tegen de torenpijler (ca. 1250), voor de herstelling. De basis van de halfzuil dateert van ca. 1870. (Foto H. Vanhaelewyn).

Afb. 27. Plan van de pilaster tegen de torenpijler, voor de herstelling (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Debonnet).

Het triforium in het schip en op de westmuur van de zuidelijke transeptarm bleek aan verzakkingen onderhevig te zijn; als versteviging werden achter de pijlertjes betonnen steunen aangebracht (afb. 29).

Op de westmuur van de zuidelijke kruisbeukarm werd, na ontpleistering, de aanwezigheid vastgesteld van drie afgehakte waterlijsten (elk 12,5 cm hoog), onderscheidenlijk op een hoogte van 2,40 m (benedendorpel vensters), 3,25 m hoger (ca. 80 cm onder aanzet vensterboog) en

[p. 191]

2,55 m hoger (aanzet triforium)⁽³³⁾. De onderste waterlijsten liepen niet door tot aan de halfzuil die zich op de hoek westmuur-zuidbeuk bevindt.

Afb. 28. Kapiteel van de oostwaarts gerichte halfzuil en van de pilaster tegen de torenpijler, ca. 1250. (Foto H. Vanhaelewyn).

Afb. 29. Triforium in de zuidmuur van de middenbeuk, ca. 1250. (Foto H. Vanhaelewyn).

Het westvenster zelf is op regelmatige wijze in de muur ingewerkt.

(33) De twee eerstgenoemde waterlijsten komen niet voor op de transeptgevel.

[p. 192]

B. Koor.

In het koor bood de restauratie van de 18de-eeuwse marmerbekleding aan pijlers en scheibogen (Doornikse steen, ca. 1300) een welkome gelegenheid om deze ongerestaureerde, maar verminkte gotische onderdelen op te meten. De zes nog met marmer beklede bundelpijlers bestaan uit een zuil en vijf of zes halfzuiltjes, die de scheibogen, moerbogen en gewelfribben dragen (afb. 30, 31).

Afb. 30. Noord-oostelijke pijler in de koorronding, basis begin 14de eeuw. (Foto Gyselinck).

[p. 193]

Afb. 31. Noord-oostelijke pijler in de koorronding, begin 14de eeuw. (Foto H. Vanhaelewyn).

Toen omstreeks 1370-1374 de Gravenkapel tegen de zuidelijke kooromgang aangebouwd werd, verdween de vierzijdige koorkapel, die zich daar eveneens bevond⁽³⁴⁾. Tijdens de restauratie zijn enkele oorspronkelijke, maar verminkte architeckturale elementen van ca. 1300 voor de dag gekomen. De doorgang kapel-kooromgang (6-7) was op elke zijde geflankeerd door één grote en een kleine halfzuil met basis en sokkel; deze schikking was voortgezet in de omgang zelf, waar de halfzuiltjes als steun dienen voor gordelbogen en gewelfribben. De kleine halfzuil heeft een zwakke tweelobbige vorm; dit wordt in de sokkel op de oostzijde daarenboven aangeduid door een inkeping van een drietal cm. Deze flankeerzuiltjes werden erg gehavend toen de doorgang aangepast werd aan de Brabantse architektuur van de Gravenkapel: vanaf ca. 3,40 m hoogte

(34) De overeenstemmende noordelijke koorkapel werd in 1944 grotendeels vernield; enkel de westmuur met het kenmerkende venstertje bleef gespaard (afb. 33).

[p. 194]

Afb. 33. Venstertje in de westmuur van de noordelijke koorkapel, dagkantprofiel, begin 14de eeuw. (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Janssens).

Afb. 32. Profiel van een scheiboog koor-omgang, begin 14de eeuw. (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Debonnet).

Afb. 34. Flankeerzuiltjes op de westkant van de doorgang zuidelijke koorkapel-omgang (6-7), begin 14de eeuw. (Foto L. Devliegher).

Afb. 35. Flankeerzuiltjes op de oostkant van de doorgang zuidelijke koorkapel-om gang (6-7), begin 14de eeuw. (Foto L. Devliegher).

[p. 195]

werden ze volledig verwijderd; lager werd de helft van de beide grote halfzuilen en het gehele basement weggehakt, van de kleine halfzuilen die rechthoekig gehakt werden, bleven sokkels en basissen bewaard (afb. 34, 35, 36, 37)⁽³⁵⁾. Alle halfzuiltjes droegen sporen van rode beschildering, meestal op witte onderlaag; deze polychromie dateert dus alleszins van voor 1370-1374, tijdstip waarop de Gravenkapel gebouwd werd.

Afb. 36. Basisprofiel van de flankeerzuiltjes aan de doorgang 6-7, begin 14de eeuw. (zie afb. 34 en 35). (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Janssens).

De oorspronkelijke spitsboog tussen kooromgang en zuidelijke koorkapel, die steunde op de al vermelde grote halfzuilen, werd bij het bou-

(35) Deze sokkels en basissen werden zichtbaar gelaten.

[p. 196]

wen van de Gravenkapel vervangen door een nieuwe boog van Brabantse zandsteen, waarboven baksteen straalsgewijze opgemetseld werd (afb. 38)⁽³⁶⁾.

Afb. 37. Plan van de flankeerzuiltjes op de westkant van de doorgang 6-7. (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Janssens).

De oude steunberen tegen de zuidelijke kooromgang waren evenmin onveranderd gebleven. Van de meest oostelijke steunbeer 3, was het uitspringend benedengedeelte op de westzijde tot op 2,15 m weggehakt en vervangen door baksteen; op 2,15 m hoogte was het fragment van de afschuining zichtbaar gebleven. Daarboven had de steunbeer een diepte van 90 cm, die ongeveer 2 m hoger teruggebracht werd tot 60 cm⁽³⁷⁾.

De binnensteunberen 4 - 5 en 8 - 9 zijn fragmenten van de oost- en westmuur van de zuidelijke koorkapel. Muur 4-5 heeft Doornikse steen tot op een hoogte van 1,10 m, maar in kleiner formaat als b.v. in 10; daarboven bestaat het zichtbare materiaal uit Brabantse zandsteen. In 8 is er Doornikse steen over de volle hoogte en over een diepte van 1,10 m. De onderste lagen stemmen echter niet overeen met de bewaarde fragmenten van de halfzuiltjes 7 aan de doorgang kapel-kooromgang (afb. 34). De westkant van deze muur, nr. 9, vertoont baksteen tot op de hoogte van de vroegere afschuining (op ca. 2,20 m hoogte); het hogere gedeelte is van Doornikse steen⁽³⁸⁾. Van steunbeer 10-11 heeft de oostzijde 10 de oude toestand

(36) In de drie andere bogen tussen de kooromgang en de Gravenkapel werden de bakstenen boven de Brabantse bogen horizontaal opgemetseld.

(37) Op de westzijde van deze steunbeer werd in de 17de eeuw een rondboognis (h. 162 cm, br. 78 cm) ingehakt.

(38) Ook in deze wand zat een barokke rondboognis.

[p. 197]

volledig bewaard: Doornikse steen over een diepte van 1,40 m en een afschuining van 13 cm op ca. 2,20 m hoogte (afb. 39). Op de westzijde 11 is er onderaan over een hoogte van ca. 2,20 m baksteen, maar hoger is er enkel Doorniks metselwerk.

Afb. 38. Doorgang Gravenkapel-kooromgang (6-7), ca. 1370-1374. (Foto L. Devliegher).

C. Gravenkapel.

Met het bouwen van de Gravenkapel werd voor 1371 begonnen; na een korte onderbreking werden de werkzaamheden in 1373 in Brabantse

[p. 198]

stijl voortgezet⁽³⁹⁾. In de eerste bouwperiode werden als bouwmateriaal Doornikse steen en baksteen (25-26 × 11-5-12 × 4-5 cm) gebruikt; in de tweede periode werd Brabantse zandsteen aangewend (westelijke geveltop met klokkentorentje, de pinakels boven de Doornikse steunberen, de muurnissen, de diensten met de gewelfribben, de dagkanten van de vensters)⁽⁴⁰⁾.

Afb. 39. Oostzijde (10) van vroegere steunbeer 10-11 en diensten van de Gravenkapel (Foto L. Devliegher).

Pastoor F. Van de Putte had er al in 1875 op gewezen, dat

(39) J. De Cuyper, De Gravenkapel van Kortrijk Opbouw (± 1370-1374) en herstel na de ramp van 1382. De Leiegouw IV (1962), blz. 3-54.

(40) Het klokkentorentje, de borstwering, de waterspuwers, de twee overgebleven pinakels en de aanzetten van de overige verkeerden in zo slechte staat, dat ze in 1868 e.v. vernieuwd werden; daarvoor werd Noordfranse kalksteen uit Bouchain gebruikt.

[p. 199]

de muurnissen niet tot het oorspronkeelijk werk behoorden, maar eerst later aangebracht waren⁽⁴¹⁾; twee bouwperiodes - waarbij de Gravenkapel als een Brabantse verbouwing van een oudere kapel aangezien werd - werden echter voor de eerste maal door H. Pauwels onderkend⁽⁴²⁾. Onder de bouwelementen die door het aanbrengen van de nissen verdwenen, vermeldt F. Van de Putte in de westmuur een getralied venstertje en een doorgang naar de sakristie. In 1961-1962 werd vastgesteld dat er in werkelijkheid vier benedenvensters in de westmuur gezeten hebben⁽⁴³⁾. Twee vensters (nu dichtgemetseld) zitten in een segmentboogvormige nis 18 in de oostmuur van de huidige sakristie (afb. op blz. 6 van De Liegouw IV (1962); een derde venster 16 (85 cm breed) bevindt zich naast de 19de-eeuwse ingang van de Gravenkapel, terwijl een vierde tussen muur 13 en nis 18 zit.

In de kapel zijn de twee bouwperiodes ook nog aanwijsbaar aan de vensters, waar de rijk geprofileerde dagkanten in Brabantse steen, die aansluiten bij de diensten van de gewelfribben, tegen de eenvoudige Doornikse dagkanten geplaatst zijn (afb. 41).

De oorspronkelijke beneden- en bovenvensters in de westmuur van de Gravenkapel en de spiltrap, met deze westmuur in verband gemetseld, schijnen wel rekening te houden met een gebouwtje op de westzijde. De plaats van de konsole in nis 18, waarop een moerboog en twee ribben van het sakristiegewelf steunen, en die asymmetrisch gelegen is t.o.v. de (dichtgemetselde) vensters, wijst er o.i. echter op dat de huidige gewelfde sakristie ten vroegste in de tweede bouwperiode (d.i. na het dichtmetselen van de benedenvensters) opgetrokken werd.

Westwaarts van de huidige 19de-eeuwse toegang tot de Gravenkapel bevindt zich een hoog gewelf waarvan de ribben een ander profiel hebben dan de gewelfribben in de sakristie⁽⁴⁴⁾. Dit - klaarblijkelijk jongere - gewelf overdekt nu een ruimte die oorspronkelijk in een beneden- en

(41) Vandeputte, La chapelle des comtes de Flandre à Courtrai. An. Soc. Emulation Bruges XXVII (1875), blz. 189-282 (over de nissen: 205-206).

(42) H. Pauwels, Beschouwingen over de Brabantse Hooggotiek. Gentse Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis XVII (1957-1958), blz. 85-100 (over de Gravenkapel: 93-97).

(43) J. De Cuyper, De Gravenkapel..., blz. 6-7.

(44) Onder deze ribben werden in 1962 nieuwe hoekkonsoles geplaatst; de oorspronkelijke waren volledig verdwenen.

[p. 200]

bovenverdieping verdeeld was, zoals blijkt uit de ligging van benedenvenster 16 en het getraliede venster erboven.

Afb. 40. Basisprofiel van de flankeerzuiltjes in de Gravenkapel, ca. 1370-1374. (Zie afb. 39). (Opmeting L. Devliegher, tekening A. Janssens).

In de muur tegenover de huidige kapelingang werd een rondboognis 20 van Doornikse steen, 3,23 m breed en 14 cm diep, vrijgelegd.

[p. 201]

Het ‘Laatste Oordeel’, in 1874-1875 door J.B. Van der Plaetsen (1837-1877)⁽⁴⁵⁾ op de westmuur geschilderd, bevond zich in een tamelijk geschonden toestand en werd daarom tijdens de restauratie van de kapel volledig verwijderd (afb. op blz. 25 van De Leiegouw IV (1962).

De opengewerkte stenen afsluiting tussen Gravenkapel en kooromgang, voorzien van eveneens opengewerkte deuren, werd in het begin van de 19de eeuw verkocht; volgens Van de Putte waren echter fragmenten bewaard⁽⁴⁶⁾.

Afb. 41. Profiel van de vensterdagkanten in de Gravenkapel, ca. 1370-1374. (Opmeting A. Janssens, tekening A. Debonnet).

Tijdens de recente restauratie werd een tamelijk zware,

(45) Zie over de schilder: Biographie Nationale, 1903, XVII, kol. 699-700; F. Van-Deputte, La chapelle des comtes..., blz. 258-263.

(46) F. Vandeputte, La chapelle des comtes..., blz. 213, 231.

[p. 202]

houten neo- barokke afsluiting geplaatst, die maar weinig in overeenstemming is met de lichte gotische architektuur van de Gravenkapel.

Afb. 42. Binnenzicht in de Gravenkapel, ca. 1370-1374. (Foto H. Vanhaelewyn, cliché Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen, I, afb. 125).

De restauratie van de gravenportretten in de muurnissen zal, hopen we, de gelegenheid geven de nog bestaande oorspronkelijke fragmenten vrij te leggen. Het verloop van de ontdekking en restauratie van de portretten geeft daarover reeds een aantal gegevens. Op 22 juni 1858 schreef architekt P. Croquison aan de Commissie voor Monumenten te Brussel: ‘Je vous communique une chose qui vous intéresse autant que moi: les ouvriers blanchisseurs étant occupés à gratter le badigeon dans les niches de la chapelle de Ste Cathérine à l'Eglise de Notre Dame à Courtrai, y ont découvert de la peinture murale, représentant des Comtes de Flandres,

[p. 203]

etc.’⁽⁴⁷⁾. Croquison hield zich aktief met de kapel bezig. In 1862 zond hij aan de commissie een studie over de Gravenkapel, waarvan hij hoopte dat ze zouden opgenomen worden in het geplande bulletin van Commissie. In 1867 werden zijn restauratieplannen goedgekeurd. Over de ontdekking van de portretten in 1858 vernemen we meer in een studie van E. De Busscher, ‘Peinture murale à l'huile du XVe siècle à Gand’, in Messager des Sciences Historiques, 1859, blz. 105-271 (over de Gravenkapel: blz. 147-149). Van de portretten van Filips van den Elzas tot en met Robrecht van Bethune wordt gezegd: ‘Les seuls portraits de la période antérieure à 1419 desquels on distingue des vestiges...’. En verder: ‘Du fondateur de la chapelle, Louis de Male, pas de traces notables... Les pourtraitures se distinguent mieux à commencer de Philippe le Bon. On reconnait les physionomies assez ressemblantes de ce prince, de Charles le Téméraire, de Marie de Bourgogne et de son épouse Maximilien d'Autriche (ces deux figures dans une niche)... entaillés du bas, à la pose d'un confessional; les suivants [van F. de Schone tot en met Karel II] sont presque intacts. Huit niches du fond de la chapelle n'ont pas été occupées’. De beschrijving van Van de Putte geeft enkele aanvullende inlichtingen (blz. 236): ‘Il n'existait plus rien des figures, depuis Baudouin-Bras-de-Fer jusqu'à Philippe d'Alsace; à commencer de ce Comte jusques à Louis de Male, les portraits étaient acéphales. De Philippe-le-Bel et de Jean-sans-Peur il n'existait pas le moindre vestige. Philippe-le-Bon, son fils, Charles-le-Téméraire, Marie de Bourgogne et son mari, Maximilien d'Autriche, étaient sans jambes, tandis que Charles-Quint et son fils, Philippe II, n'avaient plus de têtes... Ce n'est qu'à commencer aux Archiducs Albert et Isabelle, que les figures étaient entières.’ Een afbeelding van de weergevonden portretten in vier nissen, naar potloodtekeningen van Felix de Vigne (uit 1858)⁽⁴⁸⁾, verscheen bij de bijdrage van E. De Busscher in de Messager (afb. 43). Vier waterverftekeningen, behorend tot een grotere reeks, werden afgedrukt in De Leiegouw IV (1962), blz. 22-23;

(47) F. Vandeputte, van 1866 tot 1872 pastoor van de O.-L.-Vrouwekerk, dateert in een in 1869 aan de Kommissie gerichte brief de ontdekking van de gravenportretten 25 jaar vroeger; in zijn reeds vermelde bijdrage uit 1875 wordt dat een tijdspanne van ongeveer een halve eeuw (blz. 234). Het is waarschijnlijk wel niet toevallig dat F. Vandeputte in zijn studie systematisch architekt Croquison ‘vergeet’ te vermelden, terwijl hij wel uitvoerig het werk van J. van der Plaetsen behandelt.

(48) Deze tekeningen van F. de Vigne alsook een beschrijving van de Gravenkapel door E. De Busscher zijn bewaard in een handschrift in de stadsbiblioteek te Kortrijk. Pastoor J. De Cuyper, die in een volgende aflevering de gravenportretten uitvoerig zal behandelen, maakte ons op dit hs. opmerkzaam, waarvoor onze beste dank.

[p. 204]

deze schetsen, van de hand van C. Tulpinck (1861-1946), dateren niet van omstreeks 1870, zoals het onderschrift vermeldt, maar zijn kopieën van toen gemaakte schetsen.

Afb. 43. Muurschilderingen voorstellend graven en gravinnen van Vlaanderen (± 1374), in 1858 ontdekt. Naar tekening van F. de Vigne, afgedrukt in Messager des Sciences Historiques, 1859.

In 1868 werd met J.B. Van der Plaetsen een kontrakt voor de herstelling van de portretten gesloten; in hetzelfde jaar werden nog portretten ontdekt; tijdens een bij die gelegenheid gehouden inspektie door de Commissie voor Monumenten, werd besloten de vroeger ontdekte figuren van

[p. 205]

de wand af te nemen⁽⁴⁹⁾. Toch werden de loszittende delen opnieuw tegen de wand gekleefd, zoals de Commissie het volgende jaar vaststelde; opnieuw werd toen beslist de slecht bewaarde fragmenten weg te nemen⁽⁵⁰⁾. De Minister van Binnenlandse Zaken was het met dit voorstel in zoverre eens, dat hij de oorspronkelijke fragmenten wilde onderbrengen

(49) ‘Des délégués de la Commission se sont rendus récemment à Courtray, pour y inspecter de nouvelles peintures murales découvertes dans la chapelle des comtes de Flandre, peintures qui viennent compléter la remarquable série de portraits historiques dont se compose la décoration de cette chapelle et dont la restauration est confiée à M. Vander Plaetsen, peintre d'histoire. Plusieurs de ces figures n'existent plus malheureusement qu'à l'état de fragments... Il a dès lors étudié divers croquis à l'effet de compléter les fragments qu'il avait sous les yeux, et le Collège a cru, après un mûr examen, pouvoir approuver entièrement ses compositions. Une autre proposition a été soumise à l'égard des figures antérieurement découvertes. Il a été reconnu que l'enduit sur lequel elles sont peintes n'adhère pas suffisamment à la muraiile et menace, en plus d'endroit, de s'en détacher. On s'est demandé s'il ne serait pas prudent de les enlever immédiatement, - ce qui peut se faire par des procédés connus, - et de les transférer dans un des musées du pays; elles seraient exactement reproduites dans la chapelle sur un enduit nouveau. La Commission a également approuvé cette proposition.’ Bull. Commissions royales d'art et d'archéologie VII (1868), blz. 533.

(50) ‘A l'égard de la décoration ancienne, les parties qui s'en détachaient ont été refixées, et il y a lieu d'examiner aujourd'hui quels fragments et quelles figures peuvent être définitivement maintenus.
Dans un grand nombre de compartiments il ne reste que des fragments peu importants des anciennes figures, encore ne les possède-t-on pas à beaucoup près dans leur état original, car elles ont été restaurées à différentes époques; les comptes mêmes de l'église en font foi. On craint en outre que le refixage partiel qui a été exécuté ne soit pas suffisant pour assurer le maintien définitif de cette décoration considérablement altérée. En présence de ces diverses considérations, M. le chanoine Van de Putte, doyen de l'église de Notre-Dame et membre correspondant du Collège, a demandé s'il ne serait pas préférable de détacher entièrement ces peintures mal conservées et de les remplacer par des copies qu'on ferait sur un nouveau ciment adhérant solidement au mur, sauf à déposer les originaux dans un musée.
Cette idée déjà été formulée par la Commission (V. Bulletin 1868, p. 533); mais, après avoir de nouveau examiné ces peintures et acquis la preuve des graves altérations qu'elles ont subies, le Collège est obligé de reconnaitre qu'elles ne présentent ni le mérite supérieur ni l'authenticité inconstestable qui doivent distinguer les spécimens de choix réservés pour l'exposition publique et permanente des musées. Il suffira de conserver les fragments précités dans une dépendance de l'église telle que la sacristie, sur les murs de laquelle on pourrait les refixer. Ils y subsisteront comme des souvenirs de la décoration primitive et comme des moyens de contrôler l'exactitude de la décoration nouvelle.’ Bul. Commissions royales d'art et d'archéologie IX (1870), blz. 9.

[p. 206]

in het museum te Brussel; de Commissie echter, die in 1868 ook die mening deelde, bleef bij haar besluit uit 1869, dat het de moeite niet loonde deze herstelde fragmenten in een museum onder te brengen⁽⁵¹⁾. Een bewaarplaats in de sakristie volstond en zou daarenboven het voordeel hebben te allen tijde de nieuwe muurschilderingen met het oorspronkelijk werk te kunnen vergelijken. Wegens de vochtige muren en de lambrizering in de sakristie, heeft de kerkfabriek uiteindelijk de fragmenten op houten planken overgebracht, eerst in de sakristie bewaard, maar later toch aan 't museum van Brussel geschonken. Spijtig genoeg kunnen we uit de door ons ingeziene verslagen niet met volledige zekerheid uitmaken welke portretfragmenten verwijderd werden en welke gebleven zijn.

Een onderzoek naar de oorspronkelijke polychromie van de kapel is eveneens wenselijk. Volgens Van de Putte⁽⁵²⁾ werden genoeg sporen gevonden om te dienen als model voor de nieuwe beschildering. Enkele steekproeven hebben de oude beschildering te voorschijn gebracht, waaruit bleek dat de oude kleuren minder hard zijn dan de 19de-eeuwse. Het is wellicht niet onmogelijk deze oude polychromie, voor zover bewaard, volledig vrij te leggen en eventueel bij te werken⁽⁵³⁾.

(51) ‘Dans son dernier rapport, la Commission avait parlé des restaurations que les peintures de Courtrai ont subies à différentes époques. Ces restaurations, dont une étude attentive a fait découvrir toutes les traces, ont été telles, dans les compartiments précités, qu'il ne subsiste guère du travail original que la silhouette, la composition générale des figures.’ Bul. Commissions royales d'art et d'archéologie IX (1870), blz. 292.

(52) ‘Le grattage faisait voir les fonds des voûtes; ils étaient blancs, comme ils le furent toujours en Flandre. Les nervures des coisillons et des arcs doubleaux, les clefs de voûtes, avec leurs lions noirs accroupis, les nervures des fenêtres et les peintures plates des murs, avaient conservé des couleurs suffisantes pour servir de modèles au renouvellement de chaque partie.’ (o.c., blz. 236).

(53) Zie over de binnenschildering in kerken, o.m. J. Van Agt, Het pleisterwerk in middeleeuwse kerkgebouwen. Bul. Kon. Ned. Oudh. Bond, 6de s., IX (1956), kol. 53-66; R. Meischke, Het kleurenschema van de middeleeuwse kerkinterieurs van Groningen. Bul. Kon. Ned. Oudh. Bond LXV (1966), blz. 56-90.

D. Vondsten.

1.

Driehoekig afgedekt, gebeeldhouwd en gepolychromeerd (sporen van rode en blauwe beschildering) votiefretabel, Noordfranse kalksteen, h. 171 cm, br. 91 cm, laatgotisch, omstreeks 1500 (afb. 44). Van het beeldhouwwerk in hoogreliëf, dat gedeeltelijk werd weggehakt, kunnen we nog twee paarden met ruiters herkennen. Het reliëf is gevat in een gewelfde, drielobbige nis. In de middenwand zit een vierledig venster met laatgotisch

[p. 207]

maaswerk, in de twee zijwanden bevinden zich korfboogopeningen, waarboven waterlijsten (akkoladebogen met hogels en kruisbloemen). Tussen de paarden zat in het retabel een stukje hout ingewerkt, misschien een fragment van een kruisbeeld. Het retabel zou dus de Kalvarie tot onderwerp gehad hebben. Afb. 44. Fragment van een votiefretabel, waarschijnlijk de Kalvarie voorstellend, omstreeks 1500. (Foto H. Vanhaelewyn). Dit retabel werd gevonden in een muur van de noordelijke transeptarm.

[p. 208]

Afb. 45. Fragment van gepolychromeerd votiefretabel, voorstellend kanunnik en heiligen, begin 16de eeuw. (Foto H. Vanhaelewyn).

[p. 209]

2.

Fragment van een gebeeldhouwd en gepolychromeerd votiefretabel, Noordfranse kalksteen^(54), grootste h. 56 cm, br. 38 cm, d. 19 cm, laatgotisch, omstreeks 1500 (afb. 45). Dit fragment, nu uit twee aan elkaar gelijmde delen bestaand, werd op 6 en 7 maart 1963 ontdekt in de vulling omheen de noord-oostelijke koorpijler (gelegen naast de kleine zuil in de omgang), in de 18de eeuw als drager voor de marmeren bekleding aangebracht.

In hoogreliëf zijn vier figuren afgebeeld waarvan de hoofden afgeslagen zijn. Onderaan rechts knielt een kanunnik in koorkleed; over zijn rechterarm draagt hij een koorpels, voor hem op de tegelvloer ligt zijn baret. Achter hem staat een figuur, bekleed met een koormantel, waarschijnlijk zijn patroonheilige. In de linkerhand hield hij een voorwerp dat we uit een drietal bewaarde fragmentjes als een sleutel menen te mogen beschouwen. Wegens dit ikonografisch motief zou de heilige Petrus of Servatius kunnen voorgesteld zijn. Achteraan bevinden zich twee staande figuren, beide bekleed met een gelijkaardige koormantel; ze ontvouwen een tekstband, waarop nog nauwelijks enkele letters (zwart op gouden grond) leesbaar zijn. Boven op de koormantel van de drie figuren achter de kanunnik liggen lintjes die van een mijter of een tiara (voor Petrus) afkomstig lijken te zijn. Naast de groep is de aanzet te zien van een meubel (waarschijnlijk een zitbank voor Maria. De oorspronkelijke polychromie is gedeeltelijk bewaard. De basiskleur is rood. Bij de drie staande figuren werd daarop verguldsel aangebracht; bij de kanunnik echter zijn verscheidene kledijonderdelen zwart. De vloer is verguld op rode grond; zwarte lijnen geven de voegen van een tegelvloer weer⁽⁵⁵⁾.

L. Devliegher.

(54) ‘De steen is glauconiethoudend krijt, Cenomanien of Turomanien uit het Noorden van het bekken van Parijs.’ (Brief van R. Sneyers, directeur a.i. van het Kon Instituut voor het Kunstpatrimonium, ref. 2L/1. 11/182435/RS/RB van 11.3.1966).

(55) Onderpastoor G. Billiet wees ons op een tekst in de uitgaven die verricht werden na het afsterven van kanunnik Pieter de Witte († 1519): ‘Item Johanni de Meyere sculptori imaginum in Curtraco pro tabernaculo et imaginibus Beate Marie de pietate ac sanctorum Petri, Pauli, Nicolai et Blasii cum appendentibus. CIIIIXX l.p.’ (G. Caulet, Testaments d'une centaine de membres du Chapitre de Notre-Dame à Courtrai, 1328-1650, Brugge, 1922, blz. 39). Aangezien de kanunnik als patroon de H. Petrus heeft, en Nicolaas en Blasius bisschoppen zijn, is het niet onmogelijk dat het beeldhouwwerk van Johannes de Meyere te identificeren is met het ontdekte retabel.