De Leiegouw. Jaargang 6

[p. 115]

Verslagen

Vergadering van 5 oktober 1963.

De voordrachtenreeks van het winterseizoen 1963-64 werd ingezet met de viering van het eerste lustrum. Daartoe werd de tentoonstelling ‘Vijf Eeuwen Schilderkunst in Kortrijk’ geopend, naar aanleiding van het verschijnen van de eerste studie in onze nieuwe reeks ‘Verhandelingen’, nl. de studie van ons bestuurslid, binnenhuisarchitekt P. Debrabandere, ‘Geschiedenis van de Schilderkunst te Kortrijk, 1400-1900’. Dit werk werd bekroond in de wedstrijd van het Provinciaal Verbond van Kringen voor Heemkunde. (Zie hierover, jg. V, blz. 245-246).

Vergadering van 9 november 1963:

De opkomst van onze leden was zeer talrijk voor de voordracht van Drs. hist. Kl. Maddens. Zijn onderwerp is ‘Het optreden van de Spaanse troepen in Zuid-West-Vlaanderen in 1587-1590’.

Aan de hand van de merkwaardige kroniek van de Ieperling Augustijn van Hernighem en van de rekeningen van de kasselrij Ieper werpt de spreker een licht op de ellende die de troepen van Farnese over onze streken brachten tijdens en na de voorbereidingen van de geplande invasie van Engeland.

Bij de troepen van die tijd was er een groot gemis aan tucht. Zij waren zo gevreesd dat de plattelandsbevolking voor hen op de vlucht sloeg. In de garnizoensteden waren zij door hun immoreel gedrag en hun veeleisendheid een voortdurende steen des aanstoots voor de burgers. De grote oorzaak van de baldadigheden was het eeuwig geldgebrek. De regering beschikte immers over onvoldoende geld om hun soldij geregeld uit te keren. Aanvankelijk bleven de ongeregeldheden tot kleine groepen beperkt maar na de nederlaag van de Spaanse vloot (1588) gingen hele legerbenden op rooftocht. In 1590 brak er zelfs een muiterij uit tussen de soldaten van een regiment dat in Kortrijk en Menen in garnizoen lag. Al die miserie werd overvloedig geïllustreerd met teksten uit genoemde bronnen.

Spreker wijst er ook op dat het gebrek aan tucht bij de soldaten - samen met de weinig realistische politiek van Filips II - oorzaak was van de groeiende onmacht om de Verenigde provincies voor Spanje te winnen.

Vergadering van 14 december 1963:

Met buitengewone belangstelling volgen onze leden de voordracht van Dr. J. De Smet, erekonservator van het Rijksarchief van Brugge. Hij bespreekt ‘Het verkeer en de verkeerswegen bij ons in het verleden’. Spreker behandelt achtereenvolgens: onze wegen in vroegere eeuwen; het zeeverkeer in de middeleeuwen; de eerste spoorwegen in ons land; de binnenscheepvaart vroeger.

In zijn inleiding toont de spreker aan hoe buitengewoon snel het verkeer geëvolueerd is sedert zijn jeugd. Hij heeft nog de postwagens gekend, zag de opkomst en het verdwijnen van de stoomtrams en van de elektrische trams. Hij zag ook de eerste vlieger boven Brugge in de zomer van 1909 en herinnert zich de eerste vlucht over het Kanaal, van Calais naar Dover in 38 minuten, op 25 juli 1909, alsook de

[p. 116]

eerste overtocht van de Atlantische Oceaan van New-York naar Parijs in 33 uur, op 21 mei 1927 door Lindberg.

Tot in de XVIIIde eeuw waren al de wegen buiten de steden aardewegen. Er bestonden weinig bruggen en de waterlopen werden doorwaad. Nochtans bereikten de voertuigen op deze wegen in de XVIde eeuw een snelheid van 8 km per uur, omdat al de wagens een gelijke asbreedte hadden en in dezelfde karsporen liepen.

De eerste steenwegen werden bij ons aangelegd in de XVIIIde eeuw, o.m. Kortrijk-Menen in 1713, Kortrijk-Gent in 1716 en Kortrijk-Brugge in 1750. Op deze nieuwe steenwegen werden overal geregelde postwagendiensten opgericht voor de reizigers.

Het zeeverkeer in de middeleeuwen was vooral een kustverkeer, dat zich richtte naar de landmerken. Daarom werd bijna nooit op zee gevaren gedurende de winter, wanneer nevel en stormen het uitzicht belemmerden.

De oudste schepen werden voortbewogen door roeiers, totdat rond 1250 het vaste stuur aan de achtersteven werd uitgevonden. Nu kregen de schepen verscheidene masten en gebruikten zij alleen de zeilen voor de vaart.

In de XIVde eeuw maakten nieuwe hulpmiddelen de scheepvaart op zee onafhankelijk van de landmerken, namelijk de zeeboeken die de stromingen en banken aangaven, evenals de invaart van iedere haven, daarbij kwamen nog het kompas en de zeekaarten.

Omstreeks 1300 maten de grootste zeeschepen tussen 100 en 150 ton. De kleinere zeeschepen maten tussen 40 en 14 ton.

De binnenscheepvaart gebeurde op de natuurlijke waterlopen met heel kleine scheepjes tot zes ton, en dan nog slechts in de winter, als er na de najaarsregens genoeg water voorhanden was. In de XVIIde eeuw werden onze moderne kanalen gegraven, voorzien van hoge dijken, die genoeg water ophielden om geheel het jaar te kunnen varen. Het waterpeil lag enkele meters boven het natuurlijke waterpeil van de streek, zodat naast de scheepvaartwegen ook afwateringskanalen moesten gegraven worden. Op de nieuwe kanalen werden geregeld trekschuitdiensten georganizeerd ten dienste van de reizigers.

Onder de eerste spoorwegen in ons land vermelden wij: Brussel-Mechelen in 1835, Mechelen-Gent in 1837, Gent-Oostende in 1838 en Gent-Kortrijk in 1839. Zij trokken stilaan het vervoer zowel van de reizigers als van de koopwaren van de steenwegen af, die zo goed als verlaten lagen tot aan de vermenigvuldiging van de auto's na 1920.

In de laatste vijftig jaar heeft het verkeer een geweldige uitbreiding genomen.

Vergadering van 11 januari 1964:

Lic. hist. M. Delmotte behandelt ‘De sociaalekonomische achtergrond van de beeldenstorm in 1566 in Gent en de godsdiensttroebelen in het Kortrijkse.’

Na het herstel van het Spaans-katolieke bewind weken vele inwoners uit de Kasselrij Kortrijk uit naar het Noorden en voornamelijk naar Haarlem. Het betrof vooral mensen die in de textielnijverheid waren tewerkgesteld, zoals lakenwevers, wolbereiders, volders en blekers. De bedoeling van de spreker is nagaan in hoeverre de bevolking van de kasselrij Kortrijk ontvankelijk was voor de stijgende invloed van het Calvinisme tijdens het ‘wonderjaar’ of ‘hongerjaar’ 1566, het jaar van de beeldenstorm.

Voor 1566 schijnt het Calvinisme weinig of geen vat te hebben gehad op de Kortrijkse bevolking; daarentegen wel het Lutheranisme en vooral het Anabaptisme

[p. 117]

(Wederdopers), dat echter een sterk sociaal-ekonomische invloed uitoefende en een gevaar betekende, niet alleen voor de Kerk maar ook voor de Staat.

In 1550 zouden geleerde mannen in geloofszaken volmacht hebben om de ketters aan de wereldlijke macht over te leveren. Kortrijk baarde de zeer gehate inkwisiteur Petrus Titelmans veel zorgen. In 1553 brandmerkte hij zelfs Kortrijk als de stad die van geheel Vlaanderen het meest door de ketterij besmet was. Zelfs de wethouders van de stad ontsnapten niet volledig aan de invloed van de hervorming. De pastoor van Sint-Maartenskerk, Jacob 't Santele, stelde schepen Thomas Notebaert ervoor verantwoordelijk dat de ketterij te Kortrijk ingang had gevonden. Ook Titelmans stond bij Notebaert niet bepaald in een geur van heiligheid. Hij noemde hem ‘de vervolghere van het onnoosel bloet’.

De verspreiding van het Calvinisme in de Nederlanden werd in de hand gewerkt, enerzijds door het binnendringen van Franse predikanten en het binnensmokkelen van ketterse boeken uit Frankrijk, anderzijds door de tolerante houding van de provinciegoeverneurs en andere magistraatspersonen, die veelal voorstanders waren van gewetensvrijheid, een soort godsdienstig indifferentisme, wat een vergaande negligentie tot gevolg had.

In 1565 kwamen de lagere edellieden in verzet en met Kerstmis stichtten zij een liga, gericht tegen de inkwisitie en de plakkaten, waarvan de naleving door Filips II ten sterkste werd geëist. Daarop beloofde Margaretha van Parma verzachting van de plakkaten aan Filips II voor te stellen.

De invloed van het Calvinisme drong ook door bij vele geestelijken die in hun godsdienstige overtuiging begonnen te schipperen, die zelfs onder de bekoring van flink onderlegde Calvinistische predikanten hun geloof verzaakten.

Niet alleen deze kerkelijke toestanden hebben de hervorming in de hand gewerkt, maar vooral sociaal-ekonomische faktoren hebben bij de 16de-eeuwse godsdiensttroebelen een rol gespeeld. Het proletariaat werd vooral aangelokt naar de hagepreken, door de aalmoezen die er werden uitgedeeld en door de vage hoop op een betere levensstandaard bij verandering van religie.

Hierbij rijst de volgende vraag: wanneer en op welke plaatsen nam de aanhang van het Calvinisme toe? De eerste sporen zijn in Valencijn en Doornik te vinden. Het schoot wortel in de textielcentra, vooral te Hondschote, dat omstreeks 1560 bijna volledig calvinistisch geworden was en waar men veel vagebonden aantrof die honger leden en rijp waren voor een sociale revolutie. Verder volgden Belle, Gent... In 1566 werd het Calvinisme een rechtstreeks gevaar ten gevolge van de gezagskrisis.

De periode van de hagepreken (bij Waasten, Mesen en Ieper) was nabij. De kasselrij Kortrijk ontsnapte evenmin. Deze predikaties vonden weerklank bij alle rangen en standen van de maatschappij. Slechts een klein percentage was bereid om eventuele beeldenstorm en een aanval tegen de katolieke geestelijkheid te beletten. De zwakke reaktie van de overheid en de gewapende hagepreken maakten de tijden rijp voor de beeldenstorm, die ontstond op 10 augustus 1566 te Steenvoorde, na een ophitsende preek door Sebastiaan Matte te Ieper. Deze gewezen bonnettemaker of hoedenmaker toonde de toehoorders verzegelde brieven van de koning waarin deze het plunderen van kerken en kloosters goedkeurde. Te Kortrijk echter was de magistraat tijdig gewaarschuwd. Hij hield de poorten gesloten en weigerde die te openen, al beweerden de beeldstormers dat ze niemand leed zouden doen.

[p. 118]

Spreker toont dus aan dat de beeldenstorm: 1) een goed voorbereid en georganizeerd karakter vertoont. Op verschillende plaatsen beweerden de beeldstormers kommissie of toelating tot breken te hebben. Eenmaal de beeldenstorm begonnen, kon de overheid geen weerstand meer bieden; 2) hij vertoont ook een sociaal karakter. Werkloosheid van vele ongeschoolde arbeiders bedreigde voortdurend hun bestaan. Geld en levensmiddelen wekten in kerken en kloosters hun begeerte op.

Het is dus verkeerd te denken dat Vlaanderen altijd katoliek geweest is en dat vooral Holland ontvankelijk was voor het protestantisme. Precies in de Zuidelijke Nederlanden en vooral in Vlaanderen, Henegouwen en Artesië waren de brandpunten van het Calvinisme gelegen.

Vergadering van 8 februari 1964:

Spreker is onze voorzitter, Z.E.H. J. De Cuyper, die spreekt over: ‘Het dagboek van de onderpastoor Blanchet in 1797 naar het eiland Ré verbannen.’

Als inleiding geeft de spreker een kort overzicht van de oorzaak van zijn verbanning. De geestelijkheid, waarbij ook J. Blanchet, die weigerde de eed van trouw af te leggen, stond bij de gemeenteraad bekend als fanatiek. Uit Zuid-Nederland werden een duizendtal priesters aangehouden. Een deel werd in ballingschap gevoerd naar Duitsland (Rijnstreek), een 300 à 400 gedeporteerd naar het eiland Ré en de meest geduchte naar de Franse kolonie in Zuid-Amerika.

Onderpastoor Blanchet, geboren te Kortrijk op 3 februari 1753, was de broer van Jan Blanchet (drukker), wiens drukkerij later overgenomen werd door Beyaert. Onderpastoor Blanchet, die naast pastoor Dutoit en onderpastoor Desmet ook als fanatieker beschouwd werd, verdiende echter die naam niet. Hij is steeds een gematigd man geweest en heeft nooit een opstandige houding aangenomen. Hij hield van zijn streek en volk, wat men in zijn werk degelijk aanvoelt. Zijn taal is Kortrijks getint. De zeer treffende aantekeningen en talrijke details zijn kort en opvallend lakonisch op het einde van zijn dagboek. Waarschijnlijkheid van ziekte is echter niet uitgesloten. Hij beëindigde zijn dagboek op 5 juni 1799, het jaar waarin hij in vrijheid gesteld werd. Maar pas in 1802 vinden we hem opnieuw werkzaam in de Sint-Maartenskerk.

Onderpastoor Blanchet was werkelijk een slachtoffer van de intolerantie, zeer typerend voor deze tijd.

Vergadering van 14 maart 1964:

De leden zijn zeer talrijk opgekomen om de voordracht te horen van ons medelid, de Kortrijkse letterkundige Fred Germonprez. Hij behandelt de vraag: ‘Bakelandt, moordenaar of slachtoffer?’.

Naar aanleiding van het verschijnen van zijn roman ‘Dossier Bakelandt’, geeft de spreker een klare visie over het probleem Bakelandt, steunend op autentieke gegevens in allerhande archieven.

Wat de gebeurtenissen betreft, hebben de talrijke misdaden (rond 1798) en de fantasie er veel toe bijgedragen een opgeschroefd en overdreven verhaal op te bouwen. Pastoor Victor Huys behandelde vroeger reeds dit onderwerp; in een ander werk werd Bakelandt afgeschilderd als een anarchist, later als verrader en verklikker van het eigen Vlaamse volk.

Spreker belicht enkele ‘bandietenstreken’, waaronder rooftochten en inbraken. Bakelandts beruchte bende heeft wel een paar moorden op haar aktief. Hijzelf was medeplichtig maar heeft nooit daadwerkelijk een moord bedreven. Bakelandt als

[p. 119]

rover was, volgens de beschuldigingsakte, eveneens medeplichtig maar nooit ophitser of aanstootgevend.

De eigenlijke leider van die zo zeer gevreesde bende was de oude Busschaert, een gewezen brigand uit de Boerenkrijg. Bakelandt was de verklikker van de bende: vertelde de feiten, zegde de waarheid. Niemand moest hem beschuldigen, hij bekende zelf alles, heeft nooit voor zichzelf gepleit.

De vraag, ‘was Bakelandt moordenaar of slachtoffer?’, beantwoordt de hr. Germonprez niet volledig. Zijn uiteenzetting is geen pleidooi noch aanklacht, maar een eenvoudige bewijsvoering dat Bakelandt een slachtoffer was van een verwaarloosde opvoeding met alle gevolgen vandien.

L.P.