De Leiegouw. Jaargang 4

[p. 161]

[Nummer 2]

Een ingrijpen van de centrale regering in het Groeningeklooster te Kortrijk (1541)

De inmenging van Karel V, in de reguliere benoemingen, krachtens de bul van 5 juli 1515, is een bekend feit. Bij de verkiezing van een abt of abdis werd, naast een afgevaardigde van de geestelijkheid, bijna steeds een kommissaris van de centrale regering aangesteld⁽¹⁾. Bij dergelijke gelegenheden werd telkens een rapport opgesteld. Op basis van zulke bescheiden kon de algemene geschiedenis van de vrouwelijke cisterciënzerkloosters in de zuidelijke Nederlanden van 1550 tot 1800 worden vastgesteld⁽²⁾.

Het benoemingsrecht van de vorst bood de centrale regering tevens een unieke kans om zich met interne aangelegenheden van de instellingen in te laten. Hierbij mag men echter wel onderstrepen dat een dergelijke supervisie, hoewel vaak nog aangevochten, ongetwijfeld voor de meeste kloosters een positieve nawerking had⁽³⁾. Het optreden van de landvoogdes Maria van Hongarije tegen het klooster te Groeninge vormt hiervoor wellicht een passende illustratie⁽⁴⁾.

(1) De beste uiteenzetting daarover blijft nog steeds het artikel van C.B. De Ridder, Les élections abbatiales dans les Pays-Bas avant le dix-neuvième siècle. Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de Belgique, 1868, V, blz. 320-321. Voor de toepassing in de zestiende-eeuwse praktijk, zie de gefundeerde studie van P. Gorissen, De invoering van het vorstelijk benoemingsrecht in de Nederlandse abdijen onder Karel V. Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, 1955, jg. IX, blz. 190 en vlg.

(2) Zie de drie boekdelen: Th. Ploegaerts, Les Moniales de l'Ordre de Cîteaux dans les Pays-Bas méridionaux, Westmalle, 1936-1937; de Groeningeabdij van Kortrijk wordt er besproken, dl. II, blz. 425 en vlg.; de geschiedenis van de verkiezingen van dit klooster nemen in dit werk slechts een aanvang in het jaar 1573; de hierna besproken moeilijkheden vindt men dan uiteraard niet aangeduid.

(3) We wijzen er terloops op dat het zo belangrijke Concilie van Trente eerst in 1545 een aanvang nam.

(4) Het is overigens bekend dat de regentes Maria van Hongarije dergelijke kwesties telkens zeer ernstig in overweging nam; maatregelen werden aldus getroffen in 1536, 1551, en 1554, op. cit., d. I, blz. 391 en d. III, blz. 337 en blz. 314. De beneden meegedeelde gegevens steunen hoofdzakelijk op een arrest van de Geheime Raad en op een instruktie voor de raadsheer Filips Nigri; deze bescheiden berusten resp. te Brussel, Algemeen Rijksarchief, Conseil Privé Autrichien, Registres, nr. 676 en te Wenen, Haus-Hof- und Staatsarchiv, P.A., nr. 39, f^os 219-222.

[p. 162]

*^**

De hoofdoorzaak van de moeilijkheden in het Groeningeklooster omstreeks 1540-1541 moet klaarblijkelijk gezocht worden in de persoon van Christofelyne Barbanson, de toenmalige abdis. Deze Barbanson had de geloften afgelegd in het cisterciënzerklooster van Beaupré bij Geraardsbergen en werd vervolgens verkozen tot abdis van Groeninge, ter opvolging van Beatrijs van Beveren, gestorven op 30 oktober 1535⁽⁵⁾. Het is verder merkwaardig dat Barbanson al sedert omstreeks 1525 tot abdis van het klooster van Hemelsdale te Brugge werd aangesteld⁽⁶⁾. Zo was zij abdis in Brugge en in Kortrijk.

Op 12 februari 1541 werd door de Geheime Raad in Binche⁽⁷⁾ een arrest geveld over de abdis en de kloosterlingen du monastere de Groeninge lez la ville de Courtray⁽⁸⁾.

De uitspraak van de voornaamste gerechtelijke instelling van de Nederlanden was uiteraard een eindpunt van een procedure die ongetwijfeld reeds lang aan de gang was.

De zaak was aangeklaagd door de kloosterzusters van Groeninge, want zij hadden rekwesten gestuurd aan Karel V a l'encontre de dame Christoforine de Barbanchon. De abdis had echter een verweerschrift ingediend, zodat het noodzakelijk bleek verdere informaties te laten nemen par certain commis.

(5) Volgens F. Van de Putte, Chronique et cartulaire de l'Abbaye de Groeninge, Brugge, 1872, blz. XXX; deze inlichtingen steunen op de kroniek van Oste Beert, baljuw te Groeninge van 1548 tot 1587.

(6) Zie opnieuw Van de Putte, op. cit., blz. XVIII; de desbetreffende passage luidt: ‘Mevrouw Christoffelyne Barbanson... heeft int jaar 1515 daarbij noch vercreghen de abdye van Hemelsdaele, in dier voeghen dat sy alle beide de abdyen wat bediende den tyt van 20 jaeren, te weten tot het jaer 1546...’; het bovenvermelde jaar 1515 is klaarblijkelijk een drukfout en moet dus veranderd worden in 1525. Voor Barbanson als abdis van Hemelsdale te Brugge, zie Ploegaerts, op. cit., d. II, blz. 377.

(7) De Geheime Raad was op 1 oktober 1531 door Karel V als tweede van de Collaterale Raden opgericht, naast de Raad van State en naast de Raad van Financiën; de gerechtelijke taak, hoewel nog grotendeels onbekend, was zeer voornaam; de Collaterale Raden volgden steeds de landvoogdes in haar vele verplaatsingen; te Binche bezat Maria van Hongarije een kasteel.

(8) Zoals bekend werd de oorspronkelijke Groeningeabdij in het jaar 1578 verwoest door de troepen van de prins van Oranje; de abdij werd later opnieuw opgebouwd, nu echter in de stad Kortrijk zelf; zie Ploegaerts, op. cit., d. II, blz. 429. Alle hierna vermelde citaten vindt men te Brussel, ARA, Conseil Privé Autrichien, Registres, nr. 676, niet gefolieerd.

[p. 163]

Het merkwaardige arrest van de Geheime Raad nam een zeer diplomatische aanvang door eerst een berisping voor de gewone kloosterzusters te formuleren; de Raad gebood de porter honneur et reverence et obeyr a ladite abesse selon qu'elles sont tenues par leur regle et profession leur deffandant de user de parolles deshonnestes ou irreverentes vers ladite abesse.

De verdere clausules waren alle voor de abdis bestemd en hierdoor is het duidelijk dat men vooral deze kloosteroverste op de vingers wilde tikken. Vooreerst maande men Barbanson aan: de hanter et frequenter le service divin, soy confesser et aller au saint sacrement selon l'institution et ordonnance de ses superieurs et de non user des propoz indiscrets et disciplines exorbitantes contre lesdites religieuses, ains les assister, conforter et subvenir en leurs necessitez ou maladies.

Hierna volgde een reeks verbodsbepalingen. De eigentijdse tekst luidt: Sa Majesté deffend a ladite abbesse de plus porter voille de demie ostade, voille de soye, cotte de rouge, croix et baghne au col, bracheletz de coral ou d'user d'autre sorte de lit et lincheulx que n'ont fait ses predecesseresses; de ne converser avec gens layz sans la presence de deux des anchiennes religieuses dudit couvent et de ne recevoir aucunes filles a profession de religion qu'elles n'ayent l'eaige de dix huit ans passez et que le temps de probation requis de droit ne soit expiré et accomply.

Het arrest wordt besloten met een oproep tot de beide partijen om de maatregelen strikt na te leven sur paine de destitution ou expulsion dudit monastere ou reformacion et autres paines et corrections arbitraires.

Na dit alles zou men verwachten dat de taak van de centrale regerings-instanties ten einde was. Ongetwijfeld had de uitspraak van de Geheime Raad geen konkrete verandering te Kortrijk teweeggebracht, want de landvoogdes vergenoegde zich geenszins met het gevelde arrest. Een speciale instruktie werd op 20 april 1541 in Brussel opgesteld, waarbij met de grootste nauwkeurigheid een plan werd uitgewerkt om de reorganisatie van het Groeningeklooster grondig door te voeren⁽⁹⁾.

Oorspronkelijk werd beslist - net zoals bij een verkiezing - één afgevaardigde van de wereldlijke overheid en één vertegenwoordiger van de reguliere instanties naar Groeninge te sturen. Van regeringszijde werd Filips Nigri, aartsdiaken van Terwaan en lid van de Raad van State, aan-

(9) Wenen, Haus-Hof- und Staatsarchiv, P.A., nr. 39, f^os 219-222; voor alle verdere citaten, zie steeds deze verwijzing.

[p. 164]

geduid⁽¹⁰⁾. Aan de andere kant werd de abt van de cisterciënzerabdij van Jardesnet aangewezen. Toen deze laatste echter verhinderd was de opdracht te vervullen, werd hij vervangen door de cisterciënzerabt van Boneffe⁽¹¹⁾.

Misschien heeft ook deze laatste zich niet beschikbaar kunnen stellen, want de instruktie werd later gedateerd op 22 juni 1541 en nu kreeg de raadsheer Nigri alleen de zending naar Groeninge toevertrouwd⁽¹²⁾.

Waarin bestond nu de opdracht van deze regeringskommissaris?

Het beoogde doel van de centrale instanties wordt in de instruktie van Filips Nigri breedvoerig geformuleerd.

Men heeft vastgesteld dat het beheer van het klooster n'est ne bon ne salutaire et qu'il n'y a conduite telle que en une maison de religion, mesmes de femmes, doibt avoir, ains au contraire inobedience, rebellion, hantise et frequentation de gens seculiers, hayne et autres vices opposites aux commandemens de Dieu, de l'eglise et vœux de religion. Dit alles kan de vorst niet meer dulden; hij heeft dus besloten maatregelen te treffen pour le bien et salut des ames, repoz et tranquillité des consciences, honneur et prouffit dudit monastere.

Hoe konden de verbeteringen worden gevonden en hoe moest men te werk gaan? Heel eenvoudig!

De centrale regering, met name de landvoogdes Maria van Hongarije, liet niets aan het toeval over. De afgevaardigde Nigri zou een verslag opstellen, zoals iedere visitator dat gewoonlijk deed. Deze charte de visitation was echter slechts een formeel voorwendsel, want dit op te stellen dokument

(10) Filips Nigri was op 31 maart 1522 benoemd tot raadsheer in de Grote Raad van Mechelen; op 31 mei 1535 promoveerde hij tot raadsheer in de Raad van State en in de Geheime Raad; sinds 18 januari 1532 was hij tevens kanselier van de Orde van het Gulden Vlies. Nigri was een zeer bekwaam onderhandelaar en werd met talrijke zendingen belast. Hij stierf te Brussel op 4 januari 1563.

(11) Dit feit wordt in de instruktie vermeld als volgt: ‘Et pour ce que le pater visiteur de ladite abbaye qui est l'abbé de Jardesnet estait empesché en autres affaires et qui ne porra entendre a cestuy, il a substitué en son lyeu l'abbé de Bonnef, comme appert par ses lectres scellees de son seau et signées de sa main...’.

(12) Dit blijkt uit het doorstrepen van een paar woorden in de eerste regel van de instruktie; de aanvang van dit dokument luidde nu: ‘Instruction de ce que Philippe Nigri seul aura a besoignyer au cloistre et monastere de Groeninghe...’; verder werd de tekst niet meer verbeterd zodat de oorspronkelijke meervoudsvormen voor de twee afgevaardigden gehandhaafd bleven; als voorbeeld, volgende clausule: ‘Primes, presenteront leur lettres de credence à l'abbesse et couvent...’.

[p. 165]

werd reeds volledig in de instruktie nauwkeurig beschreven, zodat Nigri in feite enkel de ontvangen bevelen had uit te voeren⁽¹³⁾.

Vooraf moet men in het verslag de oorzaken aanwijzen van de moeilijkheden in het Groeningeklooster. De wanorde werd vooreerst teweeggebracht par la grande liberté que les religieuses ont jusques a present eu de sortir ledit cloistre, aller aux dedicaces, festes, nopces et autres assemblees, illicites a gens de religion.

Een tweede oorzaak van moeilijkheden vormde la frequente conversation et hantise des hommes ecclesiastiques et autres seculiers qui de jour et de nuyt ont este rechuz audit cloistre au grand scandale de la maison.

Verder bracht het ontbreken van een degelijke biechtvader zeker ook niets goeds bij voor de kloostergemeenschap. Tenslotte was het beheer van de inkomsten in een bedenkelijke toestand doordat men verzuimd had quelque prudente boursyere aan te stellen.

Tegen deze misstanden moeten dan ook de hiernavolgende maatregelen worden voorgeschreven.

Voortaan is het de abdis en de kloosterzusters verboden deel te nemen aan alle feesten, huwelijken, ne autres assemblees quelconcques et que ladite abbesse ne leur en porra donner congié sur paine d'estre elle mesmes privee et destituee de son estat.

Er moet vervolgens voor gezorgd worden dat iedere toegang tot het klooster aan wereldlijke personen ontzegd is; daartoe moet ook de vervallen omheiningsmuur hersteld worden; tevens zal er ook een behoorlijke spreekkamer worden ingericht⁽¹⁴⁾.

Daarenboven zal men overgaan tot de aanstelling van een portier qui sera homme marié, de bonne fame et renommee, lequel fera serment qu'il ne lessera entrer audit monastere estrangiers quelconcques sans premier avoir adverty ladite abbesse et le pater⁽¹⁵⁾, et sans leur congié et licence.

Het zal verder noch aan de abdis noch aan de kloosterzusters toegestaan zijn om familieleden of vreemdelingen tot de eigen cel toe te laten; in geval van bezoek, zal de samenkomst plaats kunnen vinden en la chambre des hostes ou du pater confesseur, et pour le moins une anchienne religieuse debvroit estre present. Trouwens, alle feestmaaltijden avecques gens de dehors worden voortaan verboden. Het dragen van speciale kledij is even-

(13) Zo luidde de aanvang van de betreffende passage: ‘Pour faire ladite charte de visitation, lesdits commis auront bon regard que...’.

(14) De eigentijdse Franse tekst luidt: ‘... ung parloir, ayant treilles de fer selon que en autres maisons de femmes est accoustumé...’.

(15) Zoals verder nog duidelijker zal worden uitgedrukt, bedoelt men hier met deze pater, de direkteur-biechtvader.

[p. 166]

min nog toegestaan; ook het beddegoed moet gewoon blijven; de professie van meisjes beneden de achttien jaar zal niet meer doorgaan⁽¹⁶⁾. De goddelijke diensten zullen zowel over dag als 's nachts bijgewoond worden sans s'en povoir excuser, n'est pour malladie, anchienneté, debilité ou afferes necessaires que bonnement ne se puissent differer sans notable préiudice dudit monastere.

De kwestie van de geestelijke direkteur moet diskreet maar zorgvuldig worden onderzocht. Indien de huidige biechtvader echter niet voldoet, dan zal hij vervangen worden door een andere, du mesme ordre, de bon eaige, discret, prudent et qui puist remonstrer audites abbesse et religieuses leurs faultes et les remettre au chemin de salut.

Tenslotte zal nu ook nog een passende kloosterzuster voor het beheer van de inkomsten worden aangesteld. Om de drie maanden zal deze kloosterlinge aan de abdis en aan twee medezusters rekening moeten voorleggen; op het einde van het jaar zal zij voorleggen pardevant tout le couvent ung compte general de tout ce qu'elle aura rechut et desbourssé, et s'il est trouvé qu'elle ayt deuement et prudemment administree, elle sera continuee, synon y sera autre commise.

Een paar beperkingen worden dan nog speciaal de abdis opgelegd.

Zij zal zich ervan onthouden d'user en chapitre ne dehors de propotz indiscretz et dont scandalle porroit advenir. Verder zal zij bij zich houden une chapelaine, femme eaigié pour lire ses heures et l'assister; présente laquelle, elle porra parler a ceulx qui auront a besoignier audit cloistre, sans que seulle elle puist tenir propoz ou parler a personne, signamment ouvriers ou estrangiers.

Het centrale bestuur verloor bij dit alles de werkelijkheid niet uit het oog. Bijkomende maatregelen werden getroffen par ce qu'il est bien vraisemblable que ceste restriction ne sera agreable ausdites abbesse et religieuses.

Aldus moeten nog brieven gestuurd worden aan de kapitein van het kasteel te Kortrijk⁽¹⁷⁾ en aan de stadsbaljuw om de opdracht van Nigri tot een goed einde te brengen. Deze beide aangezochte personen moeten de eventuele onwilligen dwingen toe te geven of hen zelfs overbrengen naar andere kloosters.

Tevens moet de proost van de plaats worden verwittigd voor toezicht, attendu que les clausure s et ouvrages necessaires a ceste reformation ne se

(16) Men vergelijke de hier besproken maatregelen met de boven aangegeven analoge passage uit het arrest van de Geheime Raad.

(17) In de instruktie werd de naam Des Fosséz doorgestreept en vervangen door seigneur de Maltsorde; aan deze kapitein moesten eveneens geloofsbrieven worden overhandigd.

[p. 167]

peuvent faire synon de succession de tamps et que lesdits commis ne peuvent demourer sur le lyeu jusques a la perfection d'iceux⁽¹⁸⁾.

Binnen de twee daaropvolgende maanden moet alles afgelopen zijn; zo dit niet het geval is, moet de proost dadelijk de centrale regering verwittigen.

*^**

Ziedaar een ganse reeks kategorische maatregelen om de orde en de eendracht in het Kortrijkse Groeningeklooster te herstellen. Verdere tribulaties zijn - bij gebrek aan bronnen - onbekend gebleven. Werd het beoogde doel onder de toenmalige abdis ooit bereikt?

Noteren we alleen nog dat Christofelyne Barbanson zowel in Kortrijk als in Brugge in 1546 haar ontslag nam en zich in het klooster van Beaupré terugtrok⁽¹⁹⁾. Zij stierf er op 5 januari 1547⁽²⁰⁾.

M. Baelde,

Asp. N.F.W.O.

(18) Uit een postcriptum blijkt dat aan deze proost autres plus amples lettres de crédence moesten worden gegeven.

(19) De abdis trok dus terug naar het klooster waar zij geprofest was; zie noot 5.

(20) Volgens Van de Putte, op. cit., blz. XVIII; de passage uit de kroniek luidt: ‘... overleet der wereld op den derthien avont, den 5den dagh van Lauwe, ontrent den noene, anno 1546.’ - Voor alle verdere gegevens over de Groeningeabdij raadplege men: B. Van Dorpe, De abdij van Groeninge (1238-1578). Hand. G.O.K.K., 1952, dl. XXV.