Leesidee. Jaargang 6

[p. 40]

Auteur in de kijker

Jim Crace
Schrijven vanuit de ervaring

Jim Crace is wellicht een naam die niet meteen een belletje doet rinkelen. Nochtans ontving hij voor zijn debuut de Whitbread First Novel Award en voor zijn laatst verschenen roman, Kluizenaars (Li 1999, p. 532), werd hij genomineerd voor de Booker Prize. Sinds 1986 publiceerde hij een verhalenbundel en vier romans. En al zijn boeken zijn in het Nederlands vertaald. Tijd dus voor een portret van een auteur die bij ons nog niet de aandacht krijgt die hij verdient.

Jim Crace werd geboren in 1945 in Engfield. Hij werkte een tijdlang in Soedan voor de schooltelevisie en -radio en woont momenteel met zijn vrouw en twee kinderen in Moseley, een buitenwijk van Birmingham. Crace is van eenvoudige komaf. In interviews beklemtoont hij de sterke band met zijn vader, een arbeider met een brede culturele belangstelling. De man leed aan osteomyelitis, een aandoening van het beenmerg. Crace zegt dat zijn vertrouwdheid met een dergelijke aandoening hem geholpen heeft een levensecht portret te tekenen van een eenarmige man in Breukvlak (Contact, 1989), een roman die zich afspeelt op het breukvlak tussen steentijd en bronstijd. Voor Crace is het duidelijk: ‘Books don't come out of other books. They come out of experience.’ Jim Crace hanteert een strak werkschema. Als exjournalist is het zgn. writer's block hem onbekend. Hij schrijft gedisciplineerd zo'n 5000 woorden per week en voelt zich pas goed als hij dat quotum haalt. Crace publiceerde de voorbije 13 jaar vijf werken. Hoewel verschillend naar inhoud en situering, vormen zij naar thematiek toch een verrassende en onverbrekelijke eenheid.

Hij debuteerde in 1986 met Continent, een verhalenbundel die twee jaar later bij ons verscheen onder de titel Het zevende werelddeel (Contact, 1988). Hij beschouwt de bundel als een cyclus en benadrukt daarmee de band tussen de verhalen. Hij creëert voor de verhalen een niet-bestaand werelddeel. Zelf vertelt de auteur in een interview met Hans Bouman (‘De Volkskrant’, 11.03.88) dat de verhalen ontstaan zijn uit onvrede en irritatie over de generaliserende manier waarop auteurs als Naipaul, Conrad of Greene over Afrika geschreven hebben, alsof er geen verschil bestaat tussen Algerije en Namibië. Zij schetsen westerse problemen, geïsoleerd in een mythisch Afrika. Door een fictief land met fictieve bewoners te creëren, schept Crace in Het zevende werelddeel ruimte voor de eigenheid van de derde wereld. Hij schrijft over dat zevende werelddeel met overtuigende vanzelfsprekendheid. Dat respect voor en die vertrouwdheid met de derde wereld worden ongetwijfeld gevoed door Crace's werk als vrijwilliger in Botswana aan het eind van de jaren '60. In de zeven verhalen uit de bundel, parabels bijna, valt de confrontatie op van een traditionele wereld met veranderingen. Goed voorbeeld is in dat opzicht het verhaal ‘Elektriciteit’. Het stelt de oude vraag naar de relatie tussen beschaving en vooruitgang. Even opvallend aan de bundel is de heldere, trefzekere stijl.

The gift of stones (1988 - Breukvlak, Contact 1989) is gesitueerd aan het einde van het stenen tijdperk. In een dorp bij de zee zijn de inwoners gespecialiseerd in het maken van stenen werktuigen. De hoofdpersoon wordt in een confrontatie met een vijandige groep onder de elleboog getroffen door een pijl. Te langen leste moet zijn onderarm geamputeerd worden. Omdat hij niet meer in staat is om te werken, moet hij noodgedwongen een ander talent ontwikkelen. Hij begint te zwerven en vertelt achteraf in het dorp over zijn avonturen. Eerst staan de dorpelingen argwanend tegenover de nieuwigheden waarmee hij hen overlaadt. Maar naarmate hij zijn vertelkunst vervolmaakt, slaagt hij erin zich een plaats in zijn gemeenschap te verwerven. Het dubbele vertelstandpunt en het hoofdpersonage als verteller laten Crace toe dieper in te gaan op de aard en de kracht van het vertellen. En wanneer door de komst van het brons het dorp in zijn bestaan bedreigd wordt, zal hij hen wegleiden op zoek naar een nieuwe toekomst. De auteur suggereert hier dat een gemeenschap overleeft en zich vernieuwt dankzij de kunstenaar en niet door de technici. De taal van het boek is nu eens ritmisch en zangerig, zoals past bij een verteller, dan weer beknopt in de dialogen zoals in een primitieve samenleving. Met Arcadia (1992 - Arcadia, Contact 1992) lijkt Jim Crace een andere weg in te slaan. Maar ook hier gaat het over vorm geven aan de wereld, over verandering, over greep krijgen en verliezen, over bedrieglijke vooruitgang. De tachtigjarige groenten- en fruitmagnaat Victor is geboren op het platteland, maar als zuigeling met zijn moeder naar de stad gekomen, waar zij eerst bedelend aan de kost kwam. Door hard werken heeft hij zich opgewerkt tot hoofd van een machtig financieel imperium. Het is zijn ultieme droom als eerbetoon voor zijn moeder de groenten- en fruitmarkt met zijn wanordelijke wirwar van kraampjes en stalletjes te vervangen door een groots opgezet winkelcentrum: een overdekt conglomeraat van geklimatiseerde koepels met binnentuinen, marktkramen, boetieks en restaurants. Het moet zijn Arcadia worden. Wat

[p. 41]

de markthandelaars, die hij al die jaren heeft uitgezogen, denken, laat hem koud. Uiteindelijk zal zijn rechterhand en manusje van alles, Roek, hem counteren en het onderspit doen delven. Crace mengt in Arcadia elementen uit onze hightechwereld met gegevens uit een lang verdwenen rurale samenleving: naast Victors cleane winkelcentrum met zijn genetisch gemanipuleerde eetwaren is er in de wirwar van straatjes een nieuwe markt ontstaan met goedkopere en zintuigprikkelende groenten en fruit. Signals of distress (1994 - De man die de wereld wilde verbeteren (Li 1998, p. 362)) is een historische roman. In november 1836 arriveert Aymer Smith na een woelige bootreis in Wherrytown, een afgelegen haventje aan de Engelse kust. Hij is medefirmant in een familiaal zeepbedrijfje. Aymer is vooraan de veertig en ongehuwd. Als naïeve idealist van het zuiverste water acht hij het zijn plicht persoonlijk het slechte nieuws aan de dorpsinwoners mee te delen: de kelp, het zeewier dat al generaties lang verzameld werd, is niet langer nodig voor de zeepproductie. Een nieuw chemisch procédé zorgt immers vlugger en goedkoper voor natriumcarbonaat. Dezelfde novembernacht doet een storm de Belle of Wilmington, een Canadees zeilschip, vastlopen op een zandbank, niet ver van Wherrytown. De lading vee en de bemanning raken veilig aan land. De opvang van de Amerikaanse bemanning zet het slaperige vissersdorp op zijn kop. Vooral Otto, de zwarte kombuishulp en slaaf, veroorzaakt sensatie. Aymer Smith verwacht dat zijn slecht nieuws de dorpsgemeenschap zal dooreenschudden. De werkelijkheid is echter anders. Iedereen is in beslag genomen door het gestrande schip: de lading moet geborgen worden, het schip vlotgetrokken en het herstellen van de schade zorgt voor onverwachte inkomsten. Zelfs Walter Howell, de lokale verbindingsman met het zeepbedrijf, heeft geen tijd om naar Aymer te luisteren. Niet Wherrytown, maar Aymer Smith's eigen wereldje davert op zijn grondvesten. De losse omgangsvormen van de vissers en dorpelingen onthutsen de brave vrijgezel. Jim Crace schetst hier opnieuw botsende werelden: stad en platteland, ambachtelijk en industrieel, religie en wetenschappelijke scepsis... Doordat hij deze keer kiest voor een historische en herkenbare plaats van handeling, wint zijn roman en wat hij de lezer wil vertellen nog aan kracht. Het beeld dat hij ophangt van de besloten dorpsgemeenschap, is bijzonder geloofwaardig. Aymer Smith is aanvankelijk geen erg sympathiek hoofdpersonage, maar met zijn naïeve, dikwijls wat misplaatste rechtschapenheid en zijn Don Quichotterige hulpeloosheid kan hij gaandeweg meer en meer op het medeleven van de lezer rekenen. Persoonlijk vind ik dit het beste boek van Crace tot nu toe. Ook Quarantine (1997 - Kluizenaars (Li 1999, p. 532)) kan in zekere zin als een historische roman beschouwd worden. Centraal personage is Jezus. Crace portretteert hem tijdens de veertigdaagse vastenperiode, die Christus net voor het begin van zijn openbare leven vrijwillig in de woestijn doorbrengt. Het is volgens het evangelie de episode waarbij de duivel Jezus' geloof op de proef stelt. Crace brengt Jezus de Galileeër, kortweg Galei, pas ten tonele bij het begin van hoofdstuk zes. Eerst maken we kennis met Musa en zijn zwangere vrouw Miri. Zij zijn door de karavaan achtergelaten, want Musa is ten dode opgeschreven. Voor Miri betekent zijn dood de bevrijding van een bruut van een echtgenoot. In afwachting van zijn overlijden heeft zij zijn graf al gegraven. Dan verschijnt Jezus ten tonele, ‘niet veel ouder dan een puber eigenlijk.’ Crace typeert hem ironiserend als ‘door God getransformeerd zoals andere jongens van zijn leeftijd door meisjes.’ Hij is op zoek naar een plek om te vasten in eenzaamheid. Jim Crace maakt van Christus een figuur op de achtergrond, passieve toeschouwer, een jongen nog, op zoek naar zijn eigen bestemming. Bovendien laat hij hem aan het eind van het boek sterven aan de geleden ontberingen. Toch behoudt Kluizenaars een open einde: verschillende personages hebben hem na zijn dood gezien. En de ontmoeting met hem en zijn dood beïnvloedt en verandert hun leven. Kluizenaars is een roman met een voor de jaren '90 ongewoon hoofdpersonage. Ook hier weer willen de personages de wereld veranderen of naar hun hand zetten: Galei wil met zijn vasten een teken van God afdwingen. Verandering komt er, maar niet altijd zoals verhoopt. Kluizenaars leverde Crace een nominatie voor de Booker Prize 1997 op en de bekroning met de Whitbread Novel Award.

De wereld veranderen of verbeteren, manipuleren en de gevolgen daarvan; de vraag naar wat vooruitgang eigenlijk is... Het zijn allemaal variaties op het thema die Crace boek na boek telkens anders verwoordt. In een tijd van voortdurende verandering is het een vraag waar de mens niet omheen kan. Het maakt van Crace een belangwekkend auteur.

[Geert Swaenepoel]

Being dead

Vorig jaar verscheen van Jim Crace Being dead, een roman met een bizar onderwerp dat op poëtische en ontroerende wijze beschreven wordt. Het verhaal is eenvoudig. Cecile en Joseph, een echtpaar van middelbare leeftijd, zijn allebei doctor in de zoölogie. Ze worden door een overvaller gedood tijdens een bezoekje aan het strand waar ze elkaar 30 jaar eerder voor het eerst ontmoet hebben. Het boek gaat niet in op het onderzoek naar de moord of op de motieven van de dader. Het is ook geen complete reconstructie van hun leven. Crace beschrijft hoe Cecile en Joseph elkaar ontmoet hebben. Maar hij gaat vooral in op hun dood en op de ontbinding van de lichamen tijdens de zes dagen tussen hun gewelddadig overlijden en het vinden van de lijken. Hij beschrijft de snelle dood van Cecile, het lijden van Joseph en observeert hoe de kevers, krabben en vogels zich te goed doen aan de lichamen, hoe de regen hen schoonspoelt... Hun dochter Syl identificeert hen op de zesde dag. Vreemd genoeg roept die beschrijving van de rottende lijken geen weerzin op. Wel een gevoel van eerbied. Dat komt door de poëtische verwondering waarmee Crace enkele facetten van hun leven, van hun dood en ontbindingsproces beschrijft. Sommige critici waren niet spaarzaam met hun lof. Justin Cartwright sprak in ‘Literary Review’ over ‘a work of near-genius.’ En Blake Morrison noemde Being dead in ‘Standaard der Letteren’: ‘...een moedig en hallucinant origineel boek.’