Leesidee. Jaargang 5

[p. 779]

[Nummer 10]

Nederlands proza

Tussen ivoren toren en barricade

In De man zonder eigenschappen laat Musil zijn hoofdfiguur Ulrich de gedachte uitspreken: ‘Een man die de waarheid wil, wordt geleerde. Een man die de subjectiviteit wil, wordt misschien een schrijver. Maar wat moet iemand doen die iets daartussen wil?’ Drie nieuwe bundels met essays en columns tonen hoe de essayist ‘zijn, waarheid formuleert en daarbij niet aarzelt de tijdgeest tegen de haren te strijken. Benno Barnard, Luuk Gruwez en Geert van Istendael prikken met scherpe pen naar de wegwerpmaatschappij, die haar verleden het liefst overboord zou gooien.

Alle drie zijn ze in de literatuur het eerst als dichter naar buiten getreden, een slag mensen dat Charles Ducal (die in Van Istendaels bundel met één stuk te gast is) narcisme verwijt en een gebrek aan maatschappelijk engagement. ‘Net als hun voorgangers zijn de romantici van nu ontevreden met de maatschappij. Maar tegelijk aanvaarden zij die maatschappij. Zij is er nu eenmaal, noodlottig en onaantastbaar, zodat er niks anders opzit dan in koppige machteloosheid “niet mee te doen”. En dus gedichten te schrijven, die nergens aansluiten bij reëel maatschappelijk verzet, maar de bedreigde waarden hooghouden’. Geert van Istendael antwoordt daarop dat het maatschappelijke doorsijpelt tot in de allerindividueelste expressie van de grootste eenzaat, en dat poëzie en verzet beide weigeren de werkelijkheid te nemen zoals ze zich voordoet. Vroeg of laat ontmoeten ze elkaar onvermijdelijk. ‘Een gedicht hoeft niet geschreven te worden om verzet te dienen, het reële verzet zal er zich wel van bedienen als dat nodig is. [...] De ivoren toren staat nooit ver van de barricade’. Met Slechte gedachten lijkt Luuk Gruwez het dichtst bij het eigen ik te blijven, de kleine kring van gevoelens, belevenissen en herinneringen waar ieder van ons de wereld mee te lijf gaat. Het zijn stukjes van een columnist die moeite heeft met de maatschappelijke dwang om overal een mening over te hebben. Daarvoor is hij te veel een twijfelaar, iemand die steeds bereid is het groot verstand en de wijsheid te ruilen voor het kleine verstand van wie het al te menselijke in zichzelf en de anderen doorziet en er met mededogen op reageert. Het eerste stukje van zijn bundel gaat over het sentiment dat heimwee in hem wekt; het is niet meer in de mode en wordt hier en daar al verboden. Nochtans is het geen gevoel van mensen die ten onrechte menen dat vroeger alles beter was. ‘De nostalgicus is een adept van de nutteloosheid. Hij weigert zich neer te leggen bij het machtsvertoon van een tijd die zweert bij nuttigheid. Hij is voortdurend op de vlucht, koketteert en is vooral lui’. Met de verwijten die Gruwez zichzelf naar het hoofd slingert, dient hij indirect een maatschappij van weerwoord die de mens enkel nog als werkkracht beschouwt.

Die onrechtstreekse, schijnbaar in het futiele opgaande manier om tegen de wereld in verzet te komen, is een geliefkoosd procédé in deze columns. De verheerlijking van de baarmoeder door de romanticus (‘mijn eerste en laatste paradijs’) krijgt een deuk door de wetenschappelijke bevinding dat het er door externe toxicogenen als milieu-invloeden en innerlijke als stress en gebrekkige affectie van de moeder toch niet zo ideaal is. De suikerzoete liefde verbergt de toename van seksuele brutaliteit, waarvan vrouwen het slachtoffer zijn. Stilaan evolueert de columnist tot een vrolijke hypochonder. ‘Niets komt ooit nog goed’ betitelt hij een afdeling waarin de inbraakgolf, het hooliganisme en transcendente meditatie en het algemene rookverbod voorbijparaderen. Kleiner ongemak komt aan bod in hilarische stukjes over het onheil van de telefoonverkoop en hoe de schrijver reageert op ongewenste telefoontjes. En omdat een columnist graag dwarsligt, richt hij het vizier op nog intiemere domeinen. De dood en uitvaarten bv.: ‘Gaat u door het vuur of verkiest u de aarde doodleuk haar gang te laten gaan?’ Gruwez schrijft over de canapé waarop hij werd verwekt, het verschil tussen erotiek en pornografie, ijdelheid, de drang om te winnen, roddelen en goedgelovigheid. Futiliteiten? ‘Goedaardige nietigheden die ons een poosje doen vergeten hoe armzalig wij zijn. Liefelijke bagatellen die verdoezelen dat wij geschapen zijn om te verliezen’. Misschien heeft het allemaal niet zo veel om het lijf, maar aangename lectuur zijn Gmwez' stukjes in elk geval, niet het minst door de formulering. ‘Schrijven is een vorm van vrijen. Stijl is streling’.

Benno Barnard noemt Een hiernamaals, een keuze uit zijn verspreid gepubliceerde prozateksten van het voorbije decennium, ‘een intellectueel journaal’. Het credo van deze opstellen en in memoriams formuleert hij als volgt: ‘Traditie. Niets is subversiever, brutaler, avant-gardistischer dan mijn schreeuw om traditie’. Die formulering geeft meteen de toon aan. Gedreven, vaak wat respectloos,

[p. 780]

bezeten van een heilig vuur om in de clinch te gaan met een beschaving die dweept met oppervlakkigheid en de vox populi, en die het woord ‘traditie’ alleen nog in pejoratieve zin gebruikt. De thema's van Barnard zijn ook nu weer taal, geschiedenis, literatuur en de eigenheid van culturen in Europa. Een schrijver, zo citeert hij instemmend W.H. Auden, is iemand die op wacht staat bij de taal. Hij fulmineert tegen de spellinghervorming, die alle sinds de oorlog in het Nederlands gedrukte teksten in één klap archaïseert. Meewarig leest hij de nieuwe bijbelvertaling in genormaliseerd Nederlands: ‘Misericordia, wat een ongroots, onmeeslepend, onartistiek burgermansgebabbel!’ Hij houdt een vurig pleidooi voor toneel in verzen, het beste middel om de mythische kracht van theater over te brengen. De mooiste verdediging van het Nederlands is echter Barnards eigen fonkelende taalgebruik in deze essays.

Een groot gedeelte van deze bundel wordt ingenomen door aanstekelijk geschreven portretten van schrijvers: Eckermann en de Triëster Umberto Saba, Christine D'haen, Slauerhoff, Van Wilderode, Lodeizen en Nijhoff, T.S. Eliot en Vondel, N.E. Fonteyne, Raymond Brulez en ‘ons groot nationaal dichtertje’ Guido Gezelle. In het licht van Barnards kritische afwegen van vergeten, over- en onderschatte literaire grootheden komt dat laatste, ophefmakende stuk veel evenwichtiger over. De auteur verbergt niet dat hij een plaaggeest is, die graag uitdaagt en sart. Iets te licht en te ijdel zijn de stukken over een verblijf in Hongarije, een tentoonstelling van occulte fotografie en Poetry International Rotterdam. Wat vindt deze dichter van het engagement? Barnard ‘begrijpt dat hij zich van zijn medemensen af moet zonderen om namens hen te kunnen spreken’. Die redelijke definitie van het verschil tussen dichters en politici belet hem niet drie amendementen voor te stellen bij de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Het laatste stuk ‘Dodenmis’ gaat over zijn vriend Herman de Coninck, een openhartig in memoriam dat langs anekdotes om een levensecht beeld van de man achter de dichter en criticus schetst.

Nieuwe uitbarstingen van Geert van Istendael toont meer nog dan zijn vorige essaybundels dat de schrijver vroeger journalist is geweest en zich als wetenschapper bezig heeft gehouden met ruimtelijke ordening. Anders dan bij Barnard, is dit minder het boek van een literator dan van een kritische burger, die door het schrijverschap een zeldzame vrijheid van spreken heeft verworven. Van Istendaels boek is één strijdschrift tegen la pensée unique, het zogenaamde posthistorische denken dat vrijheid verwart met consumptie, het ‘volvette tijdperk’ dat alleen het dictaat van de groei kent. ‘In het laatste jaar van deze volvette eeuw hebben de tweehonderdvijfentwintig rijkste mensen van de wereld evenveel geld als de drie miljard armste mensen samen. De drie rijkste mensen van de wereld hebben meer geld dan de achtenveertig armste landen van de wereld samen. En de kloof gaapt steeds wijder en wijder. [...] In bidonvilles en kasba's, tussen slijk en stront en spaanplaat, loeren donkerhuidige schobbers naar de flikkerende kijkkasten die de weelde op hun netvlies branden’. De dubbele stijl in dit citaat (pamflettair en literair) geeft meteen aan dat Van Istendael niet aarzelt om in het belang van de zaak alle registers open te trekken, nu eens zakelijke informatie te geven en dan weer eigenzinnig en subjectief de werkelijkheid te beschrijven zoals hij ze ziet en voelt. Blijven in Gruwez' stukjes vaak de gordijntjes dicht, dan gooit Van Istendael het raam wijd open.

Van Istendael schrijft over de Belgische turbulentie van 1996 en haar gevolgen voor de verkiezingen van juni '99, met een verontwaardiging die de helderheid van het stuk in gevaar brengt. Over het autoverkeer in ons land, op dat in Portugal en Griekenland na het moorddadigste van Europa, en over het verband met onze ruimtelijke ordening: onbeperkt bouwen langs alle verharde wegen. Over zijn geliefde Brussel, het samenleven van Vlaanderen en Wallonië, de koterij als metafoor voor het Belg zijn. Over bewonderde auteurs als Dirkje Kuik en Heiner Müller en het schrijven aan weerskanten van de taalgrens. In sommige van de korte stukjes, oorspronkelijk radiocolumns, zit zoveel vaart dat de nuances in de gedachtegang eronder lijden. Dat kritisch schrijven over politiek ook literatuur kan zijn, bewijst het essay ‘Naar een nieuwe benadering van de Dehaene-triptiek’. Van Istendael imiteert hier meesterlijk een afstandelijke kunsthistorische beschrijving van een drieluik uit het Louvre (Nouvelle Collection des Primitifs Flamands) om het (wan)beleid van een lange regeerperiode op de korrel te nemen, een geestige en subtiele benadering van al wat er de laatste jaren in België is scheefgegaan. Deze man uit Brussel zorgt ervoor dat ‘satire’ als instrument van kennis weer echt iets betekent.

[Erik de Smedt]

Benno Barnard: Een hiernamaals

Atlas, 1999, 270 p., 995 F, ISBN 90-450-0147-0

Luuk Gruwez: Slechte gedachten

De Arbeiderspers, 1999, 176 p., 599 F, ISBN 90-295-2161-9

Geert van Istendael: Nieuwe uitbarstingen Atlas, 1999, 245 p., 800 F, ISBN 90-450-0157-8

essays / columns / maatschappijkritiek