Leesidee. Jaargang 5

[p. 675]

Het gevecht met de duivel

Heksen, er wordt vandaag nogal zelfgenoegzaam tegenaan gekeken. We weten immers dat het om veelal onschuldige vrouwen ging, die om een of andere reden tot zondebok werden uitgekozen. De angst voor de duivel en zijn handlangers wordt wat meewarig teruggedrongen tot een duistere periode zo ver mogelijk in de geschiedenis, toen naieve stakkers zich nog door geobsedeerde geestelijken lieten manipuleren. En dan de heksenprocessen: weerloze slachtoffers van perverse beulen werden gefolterd en vervolgens naar de brandstapel gevoerd. Zoveel barbarij, dat moeten wel de Middeleeuwen geweest zijn.

De elementen uit deze courante gedachtegang vol hardnekkige clichés liggen weliswaar niet allemaal bezijden de waarheid, maar geven toch een vervormd en uitvergroot beeld van de feiten. Gerechtelijk archiefmateriaal is Fernand Vanhemelrycks belangrijkste bron in Het gevecht met de duivel. Zijn onderzoek, dat zich toespitst op de heksenvervolgingen in Vlaanderen, leverde cijfers op die dwongen om de gangbare opvattingen over de heksenprocessen te weerleggen, te nuanceren, vanuit een andere invalshoek te verklaren. Zo kan het in een tijd waarin wetenschap en informatie voorop gaan, wat koud op de huid vallen dat niet de door godsdienst en religieuze symboliek beheerste Middeleeuwen zwaar tilden aan toverij, maar dat de heksenwaan zijn hoogtepunt bereikte in de Renaissance, de tijd van de nieuwe wetenschap en het rationalisme, van Francis Bacon, Hobbes en Descartes. En dan de vervolgingen. In het collectieve geheugen worden eeuwen aan een stuk getekend door waanzinnige tortuur. Het zijn natuurlijk weinig fraaie bladzijden uit onze geschiedenis die gevuld worden met karavanen onschuldige stakkers, die wegens waanbeelden van behepte heksenjagers de dood werden ingejaagd. Maar de effectieve brandstapels uit twee eeuwen heksenvervolging (Vanhemelryck tekende ca. 250 veroordelingen in Vlaanderen op, wellicht gaat het om zo'n 100.000 in heel Europa) zijn slechts een flauw vonkend vuurtje vergeleken met wat de waanzin van de laatste wereldbrand in slechts enkele jaren tijd aanrichtte.

Fernand Vanhemelryck laat aan de hand van data, cijfers, feiten en feitjes in Het gevecht met de duivel de protagonisten van vele eeuwen heksenschimmen tot leven komen. Hij speurt heksen en tovenaars op tot in de Grieks-romeinse oudheid. Ook daar toverden vrouwen in dienst van het kwaad weerloze slachtoffers om in kikkers of schapen, brouwden ze gifmengsels, vlogen ze door het duister van de nacht en voedden zich met kinderbloed. De antieke wetten verboden wel de kwaadaardige toepassing van magie, maar Claudius bv. had magiërs aan het hof en Nero veroordeelde magische praktijken, maar zag er wel persoonlijk nut in. Met de opkomst van het christendom moesten de oude godsdiensten het ontgelden, de heidense cultus werd voorgesteld als een uiting van het kwaad, hun goden werden demonische ijveraars voor de ondergang van de mens. Augustinus zou de belangrijkste bron worden voor de demonologische geschriften die de kerk vanaf de vroege Middeleeuwen zou verspreiden. Nochtans stelde de kerk zich aanvankelijk sceptisch op. Hekserij werd vooral als ketterij gezien en werd dan ook als dusdanig bestraft met kerkban, boetedoening of geseling. Vanaf de 13de eeuw komt bij de hekserij echter ook voor de kerkelijke overheden de duivel in het geding. De magische praktijken, waarin de grote massa altijd al had geloofd, werden nu ook door de kerk niet langer als illusoir beschouwd en wat meer is: waar voordien heksen als slachtoffer van duivelse misleiding werden beschouwd, worden ze nu persoonlijk verantwoordelijk geacht. Heksen hebben wetens en willens een pact met de duivel gesloten en zullen dus ook strenger gestraft worden. Nochtans is de heksenwaan hier nog ver af. De 15de eeuw brengt twee geschriften voort die hun funeste impact pas later zullen tonen: de pauselijke bul van Innocentius VIII uit 1484 tegen ‘het onkruid der dwalingen’ en de Malleus maleficarum of de beruchte heksenhamer. Deze laatste werd gewoonweg een bestseller en reikte de rechters een scala van argumenten aan om de waanzin ten top te drijven. Dat gebeurde onder het bewind van Fillips II en van de aartshertogen Albrecht en Isabella. Op de vraag waarom precies in die tijd de vervolgingen dusdanig ontaardden, is geen eenduidig antwoord te geven. Had het met hongersnood, ziekte (de pest!) of oorlogsgeweld te maken? De miserie die daaruit voortvloeit, kan slechts ten dele de vraag beantwoorden, want de opflakkering van heksenwaan - die overigens van plaats tot plaats sterk in omvang en intensiteit verschilde - loopt niet altijd parallel met sociaal-economische diepetepunten. Wel is het zo dat mensen voor noodlottige tegenslagen verklaringen zoeken en de godsdienstconflicten haalden veel zekerheden onderuit. Vanhemelryck ziet de op de spits gedreven acties van de kerk in het kader van de Contrareformatie. Het nieuwe religieuze denken poogde

[p. 676]

het eeuwenoude bijgeloof te fnuiken. En omdat godsdienst de ideologische basis was voor de wereldlijke macht (de koning regeerde bij Gods genade) trad ook het staatsapparaat in werking. Vandaar dat het einde van de heksenvervolgingen ook ongeveer samenvalt met het luwen van de godsdienstoorlogen. Van zodra het niet meer van hogerhand georchestreerd werd, werd hekserij opnieuw onschuldig bijgeloof.

Wie liep er nu gevaar om als heks gebrandmerkt te worden en wie hield zich daar mee bezig? Alleenstaande, oudere en bij voorkeur lelijke vrouwen waren gemakkelijke prooien (de vrouw was zo al sinds de zondeval symbool van verderfelijkheid, als ze ook nog lelijk was; werd ze (neoplatonisme) zeker een voorafbeelding van het kwaad). Was de duivelsangst ongetwijfeld reëel in die tijd, sommige beschuldigingen van toverij - zoals aan het adres van een bakker die zo veel brood bakte dat de concurrentie het nakijken had - waren toch door bedenkelijker motieven ingegeven. De man bekocht de naijver van de bakkersgilde overigens met de vuurdood.

Vaak begon het met een gerucht, verspreid door buren en kennissen. In een gesloten gemeenschap valt het minste afwijkende gedrag op en roddels en verdachtmakingen konden snel uitgroeien tot bewezen feiten. Een duivelsteken (de handtekening van satan zelve, als bewijs van het pact) werd soms snel gevonden: een wrat of litteken voldeden; en de bewijsvoering gaf ook geen probleem: als de vrouw bekende - onder tortuur - waren de beschuldigingen uiteraard waar, als ze bleef ontkennen, dankte ze zoveel weerstand aan de hulp van de duivel.

Dit zijn maar een paar aspecten van de heksenwaan die Fernand Vanhemelryck aansnijdt in Het gevecht met de duivel. Heks en heksenjager worden geprofileerd, folterkamer en beul gekenschetst. Antifeminisme, verdrongen seksuele complexen en religieuze obsessie, ten top gedreven in onzekere en miserabele tijden zorgden voor hallucinante bladzijden in de geschiedenisboeken. Vanhemelryck laat zich, wanneer hij de feitelijke gegevens verlaat en zich op het moeilijke terrein van de verklaringen en dus van de mentaliteitsgeschiedenis begeeft, niet tot eenduidige, monocausale verklaringen verleiden. Hij zet de verschillende hypothesen zorvuldig uiteen en benadrukt dat, hoe irreëel het in 20ste-eeuwse oren ook mag klinken, heksenjagers in doorsnee geloofden dat ze een taak vervulden. Het zou niet alleen een psychologisch anachronisme zijn als wij schamper zouden doen over waanideeën van 400 jaar geleden, het zou ook van arrogantie getuigen. Bedenkdat in de jaren '80 in de Verenigde Staten processen gevoerd werden waarin over vermeend satanisme werd getuigd; begin jaren '90 werd deelname aan de sabbat in Idaho en Illinois bij wet verboden. Denk aan de beroering die een paar jaar geleden in eigen land ontstond toen vermeende verbanden gelegd werden tussen de satanische vereniging Abrasax en de verdwenen en vermoorde kinderen. En dit jaar nog heeft het Vaticaan een nieuwe handleiding voor duiveluitdrijvingen voorgesteld. Heksenwaan kan wortel schieten in alle tijden, maar de heks, dat is geweten, neemt van tijd tot tijd een andere gedaante aan.

[Jen de Groeve]

‘Fernand Vanhemelryck: Het gevecht met de duivel, Davidsfonds 1999, 338 p., ill., 980 F, ISBN 90-5826-031-3

9124 / Heksenprocessen; Vlaanderen / Hekserij; Vlaanderen; Geschiedenis