Leesidee. Jaargang 5

[p. 173]

Bij het overlijden van Brian Moore

Op 10 januari 1999 overleed Brian Moore aan de gevolgen van een longaandoening. Zijn naam zal bij het brede lezerspubliek niet direct een belletje doen rinkelen. Toch laat hij een literair oeuvre van hoog niveau na. Een ‘wat ondergewaardeerde schrijver’, noemde Ivo de Kock Brian Moore in zijn recensie van het vorig jaar verschenen De vrouw van de magiër. Dat is meteen zijn laatste roman geworden.

Brian Moore werd geboren op 25 augustus 1921 in het Noord-Ierse Belfast. Zijn vader was chirurg, zijn grootvader advocaat. Zijn katholieke ouders waren diep gelovig. Moore breekt vrij vlug met kerk en geloof. Toch zal deze katholiek-Ierse achtergrond lange tijd een voedingsbodem blijven voor zijn romans. Tijdens de Tweede Wereldoorlog neemt Moore dienst bij het Britse Ministerie voor Oorlogstransport. Op die manier maakt hij de strijd van de geallieerden mee in Zuid-Frankrijk, Italië en Noord-Afrika. In 1948 emigreert Moore naar Canada, waar als hij journalist gaat werken voor de ‘Montreal Gazette’. Moore publiceert om den brode wat pulpromans en begint aan The lonely passion of Judith Dearne, zijn eigenlijke debuutroman, die in 1955 gepubliceerd wordt. Het boek kent onmiddellijk succes en Moore wordt fulltime schrijver. In 1959 ruilt hij Canada voor de Verenigde Staten.

De onderwaardering voor het werk van Brian Moore mag niet overdreven worden. Hij won voor The feast of Lupercal (1957) de Quebec Literary Prize. Zowel voor The luck of Ginger Coffey (1960) als voor The great Victorian collection (1975) kreeg hij de Govemor General's Award. Catholics (1972) werd in Groot-Brittannië bekroond met de W.H. Smith Literary Award. Moore ontving in 1987 een eredoctoraat aan de Queen's University van Belfast en was sedert 1976 Fellow van de Royal Society of Literature. Bovendien haalde hij driemaal de shortlist voor de Booker Prize en werden zijn boeken vertaald in 16 talen.

Ook bij collega-auteurs was er veel waardering. ‘He is my favorite living novelist’, schreef Graham Greene. ‘Each new book of his is unpredictable, dangerous and amusing. He treats the novel as a tamer treats a wild beast’ en Kingsley Amis zei over hem dat hij de meeste van zijn tijdgenoten in de grond kon schrijven.

En laten we wel wezen, ook door zijn lezers werd hij gewaardeerd. Je publiceert tenslotte geen 20 romans zonder de steun van een kopend lezerspubliek. Hoe komt het dan dat een auteur die zo geprezen werd door beroemde vakgenoten, bij het breed lezend publiek toch relatief onbekend gebleven is? Wellicht ligt de hoofdoorzaak bij Moore zelf. Hij stelde zijn lezers zwaar op de proef. Zij konden nooit voorspellen welk soort boek zijn volgende zou zijn. Nooit kregen zij het gevoel dat er een ‘nieuwe Moore’ op komst was. Het was altijd weer een ‘andere Moore’. Het verhaal is alles. Dat is zowat het literair adagium van Brian Moore. ‘Unless you're Joyce or Borges or Flann O'Brien (his triumvirate of author heroes), very few people are good or original avantgarde writers - most just copy each other. The writers we remember were dedicated story-tellers’, vertelde de auteur nog in 1995 aan Murray Waldren van ‘The Australian’. En aan Lucas Ligtenberg verklaarde hij in een interview (‘NRC-Handelsblad’, 11.11.1988): ‘Een verhaal moet volgens mij zo sterk zijn dat je vergeet dat iemand het geschreven heeft’. Autobiografisch schrijven is aan Brian Moore ogenschijnlijk niet besteed. ‘Je moet de boeken goed vinden zonder de auteur te kennen’. Hij ziet zichzelf niet als een interessant persoon, maar als een auteur die interessante personages kan creëren.

Zijn eerste roman, The lonely passion of Judith Hearne (1956) wordt verteld vanuit het standpunt van een vrouw. Ook in latere werken als I am Mary Dunne (1968) en The doctor's wife (1976) kiest hij voor dit vertelstandpunt. Maar zijn vrouwelijke protagonisten spreken met verschillende stemmen en staan voor telkens andere morele dilemma's. Judith Hearne is een bigotte ouwe vrijster, bij wie de stoppen doorslaan nadat haar wat late romantische dromen fantasieën blijken te zijn. Bij Mary Dunne groeit dan weer het gevoel van schuldbesef en mislukking wanneer zij terugblikt op twee stukgelopen huwelijken en de zelfmoord van haar tweede echtgenoot. En Sheila Redden uit The doctor's wife (1976) ligt door haar seksuele verlangens met zichzelf overhoop.

Naast deze psychologische vrouwenportretten schreef hij ook historische romans en legde ook in dat genre eigen accenten. Het is hem niet te doen om de historische evocatie an sich, maar wel om de daarmee verbonden morele vraagstukken of de psychologische ontwikkeling van het hoofdpersonage. Zo is er Black robe (1985), in 1987 in het Nederlands verschenen als Zwartrok. De auteur voert ons terug naar het 17de-eeuwse Canada, waar een groepje Franse jezuïeten trachten de zielen van de Canadese indi-

[p. 174]

anen te winnen. In de persoon van pater Laforgue schetst hij de problematiek van het conflict tussen botsende culturen, tussen geloof en heidendom, maar ook tussen een godsdienst die zich schikt naar het politieke spel en in conflict komt met het transcendente. Naar mijn mening is dit overigens het beste wat ik van Brian Moore gelezen heb. En nog in 1997 verscheen The magician's wife (De vrouw van de magiër - Li 1998, p. 445). Deze keer vormt het 19de-eeuwse Algerije het decor. Om de macht van de charismatische plaatselijke leiders te ondermijnen, stuurt de Franse keizer Napoleon III de illusionist Henri Lambert er naar toe. Voor zijn vrouw Emmeline zal de reis alleszins ingrijpende gevolgen hebben. Brian Moore schreef ook verschillende thrillers, of beter geformuleerd: hij gebruikte het thrillergenre als vehikel voor de problemen die hem bezighouden. Met die vermenging van de thriller met de psychologische roman, is hij trouwens een soort trendsetter geweest.

In The colour of blood (1987 - De kleur van bloed, 1988), gebruikt hij die thrillerformule om ernstige politieke en religieuze kwesties te onderzoeken: de relatie tussen kerk en staat, de geldigheid van de bevrijdingstheologie, de betekenis van vrijheid en verantwoordelijkheid in een totalitair regime. Hoofdpersonage in het boek is kardinaal Bem. Hij heeft jaren geleden een concordaat met de door communisten geregeerde staat gesloten. Het land in kwestie wordt niet bij name genoemd. Maar de overeenkomsten met Polen zijn duidelijk en werden door Brian Moore in een interview overigens bevestigd. Aan het begin van het boek ontsnapt de kardinaal ternauwernood aan een bomaanslag en kort daarna wordt hij opgepakt. Bem kan echter ontsnappen. Hij begint te beseffen dat ‘men’ het concordaat met het communistisch regime op de helling wil zetten. Een groep katholieke nationalisten wil de viering van de 200ste verjaardag van drie martelaren in het bedevaartsoord Rywald ombuigen tot een heuse volksopstand. Als de eerste minister hem bovendien duidelijk maakt dat elke opstand bloedig de kop zal worden ingedrukt komt kardinaal Bem in een nachtmerrie terecht. De kardinaal staat voor een dilemma waarin goed en kwaad confuus in elkaar overvloeien. Precies om de evocatie van die vervreemding is het Moore te doen. Ook in Lies of silence (Stille leugens, 1990), bij ons misschien wel Moore's bekendste werk, maakt hij gebruik van het thrillergenre. Hij hangt een scherp beeld op van het terrorisme in zijn geboorteland, Noord-Ierland. Michael Dillon wordt voor een onmogelijk moreel dilemma geplaatst. Zijn huwelijk met de mooie Moira is langzaam doodgebloed. Michael denkt eraan om met zijn minnares naar Londen te trekken. Dan worden Michael en Moira op een morgen in hun bed overvallen door een groepje IRA-soldaten. Michael moet zijn auto met een bom dicht bij het hotel plaatsen om een protestantse leider te doden. Moira blijft gegijzeld achter... Michael Dillon heeft de keuze tussen het leven van zijn vrouw of dat van zijn maitresse. Op de achtergrond wordt de vraag naar de legitimiteit van het IRA-geweld gesteld. De kracht van Stille leugens ligt in de vanzelfsprekendheid waarmee de auteur die complexe morele problematiek in een spannend verhaal verpakt. In The statement (1995 - De verklaring, 1997) tracht de oude Brossard aan een moordenaar te ontkomen. Lezers kiezen spontaan, haast instinctief de kant van de slachtoffers. Maar ook op dat vlak maakt Moore het hun niet gemakkelijk, want Brossard is een oorlogsmisdadiger. In hem portretteert Brian Moore de banaliteit van het kwaad.

Niet echt een thriller, maar wel zeer sterk aanleunend bij de politieke actualiteit was dan weer No other life uit 1993. Verteller is een blanke Canadese priester die in het arme Caribische eiland Ganae leeft. De gelijkenis met Haïti is frappant. Eén van zijn discipels op de missieschool, de zwarte Jeannot, wordt priester en later president. Het volk dweept met hem, zijn woorden zwepen de armen op tot geweld, in zijn naam én in Christus' naam. Maar langzamerhand verliest Jeannot de hoop op beterschap voor zijn land. De twijfel - ook aan de eigen geloofsovertuiging - sluipt in zijn hart. Het portret dat Moore hier neerzet, hoort zonder meer tot het sterkste wat hij heeft geschreven: complex en genuanceerd en toch ook raadselachtig. Vooral de laatste tien jaar speelt Moore met zijn werk in op de actualiteit: de Ierse kwestie, Haïti, de affaire Papon, communistisch Polen...

Wie de romans van Brian Moore overschouwt, kan - naast de verscheidenheid - toch ook heel wat constanten ontdekken. Een vast gegeven bij zijn helden is de vertwijfeling. Zij blijven stuk voor stuk zitten met een gevoel van machteloosheid. Moore biedt geen oplossingen. Hij schetst hun verhaal zonder clichés, onopgesmukt, maar precies daardoor des te krachtiger. Zijn personages zijn doodgewone mensen, die door toeval in een uitzonderlijke situatie belanden of uit hun evenwicht gebracht worden. Hij beschrijft hen in hun breekbaarheid en tracht het crisis-moment bloot te leggen, waardoor de rol die mensen gewoon zijn te spelen, wegvalt.

In elke roman demonstreert Brian Moore ook zijn vermogen om beknopt, helder en zorgvuldig te formuleren en op die manier de aandacht van de lezer vast te houden. Zijn ervaring in de filmwereld - Moore zorgde voor het scenario van Hitchcock's ‘Tom curtain’ (1966) - is daar wellicht niet vreemd aan. Zijn boeken tellen nooit meer dan 200 bladzijden. Die bondigheid is door sommige critici als een minpunt ervaren. Sterker, het zou hem zelfs de Booker Prize gekost hebben. Maar voor de lezer is die combinatie van beknopte helderheid én diepgang een aangename verrassing.

[Geert Swaenepoel]