Leesidee. Jaargang 4

[p. 706]

Auteur in de kijker. Ontworteld op elke grond

Caryl Phillips: ‘De reden waarom ik over de Cariben schrijf is dat de Cariben zowel Europa als Afrika in zich hebben, net als ik. Ze behoren tot Europa en tot Afrika. Het is een artificiële gemeenschap gecreëerd door de oorspronkelijke bewoners uit te moorden, de Carib en de Arawak indianen. Afrika en Europa ontmoeten elkaar op iemand anders' grond’. Wie gebonden is aan twee plaatsen, betaalt een hoge prijs: ontheemding. Maar uit de spanning tussen die twee aantrekkingspolen is ook de Caribische literatuur ontstaan: polyfoon, multicultureel en hybridisch.

Caryl Phillips werd geboren op 13 maart 1958 op het Caribische eiland Saint Kitts. Een paar maanden na zijn geboorte verlieten zijn ouders de toenmalige Britse kolonie en emigreerden naar Groot-Brittannië. Phillips maakt na zijn tweede jaar in Oxford een rondreis van vijf weken door de Verenigde Staten met de Greyhound, de eerste van drie ‘reizen naar zelfontdekking’. Ze brengt een groeiend gevoel van onbehagen met het Britse collegeleven mee en de vraag wat het betekent om als zwarte in Groot-Brittannië te leven, wordt steeds dwingender. Het is dan dat hij besluit schrijver te worden: ‘Ik zocht naar antwoorden in boeken. [...] Ik vond geen antwoorden, want er was onvoldoende materiaal. Ik veronderstel dat de combinatie van de literatuur die ik las en het niet vinden van antwoorden mij tot de beslissing heeft geleid om te schrijven’. Het niet vinden van antwoorden verklaart wellicht ook zijn scrupuleuze research in de verborgen geschiedenis.

Phillips haalt zijn BA in Engelse literatuur in 1979. In 1980 komt zijn eerste eigen theaterstuk in productie: Strange fruit. Met de verdiensten daarvan keert hij, op een tweede reis naar zelfontdekking, terug naar zijn geboortegrond op Saint Kitts. Hij zal gedurende de jaren '80 afwisselend in Groot-Brittannië en op de Cariben wonen. De ‘herontdekking’ van Saint Kitts levert het leeuwendeel van de stof voor zijn eerste twee romans, The final passage (1985) en A state of independence (1986).

Zijn derde reis onderneemt Phillips in 1984: van Marokko tot Rusland reist hij gedurende meer dan negen maanden door een tiental Europese landen. Hij schrijft in 1987 de essaybundel The European tribe, waarin hij het ambivalente gevoel van zijn zowel Europese (cultureel gezien is hij westers) als Caribische achtergrond overdenkt, en de relatie van Europa met migranten uit de vroegere kolonies: het is zo'n beetje ‘als een boom die verplant wordt en geen wortel kan schieten in vreemde grond’.

Hoofdthema in Caryl Phillips werk, zowel zijn toneelstukken als zijn romans, is ontheemding. Zijn eerste toneelstukken, Strange fruit (1980), Where there is darkness (1982) en The shelter (1983) gaan over de migranten uit de ex-kolonies op de Cariben, die in Groot-Brittannië een nieuw leven en een tweede thuisland zoeken. In Strange fruit reist een alleenstaande moeder met haar twee zoontjes naar Groot-Brittannië. De kinderen groeien op in een westerse cultuur terwijl de moeder de band met de Cariben vasthoudt en de culturele en sociale kloof, de afwijzing van de blanken veel sterker ervaart. In The shelter wordt een aspect dat wel in elk van Phillips werken terug te vinden is, de seksuele aantrekkingskracht tussen verschillende rassen, tot een thema uitgewerkt, dat dat van racistische vooringenomenheid doorkruist. Hij tekent twee paren, telkens een zwarte man en een blanke vrouw. In de late 18de eeuw laat hij een weduwe op zoek naar een potentiële echtgenoot onder de slavenhandelaren en een oudere, vrije zwarte man schipbreuk leiden op een eiland. De andere verhaallijn, in de jaren '50, volgt Irene en Louis (personages die terugkomen in Higher ground), die elkaar in een pub in Engeland ontmoeten.

Phillips stelt dat het onderwerp in de eerste plaats de vorm van zijn werk bepaalt. Toch is het frappant dat zijn toneelwerk zowel thematisch als stylistisch sterke overeenkomsten vertoont met zijn romans. De opzet van The shelter, waar hij stemmen uit verschillende plaats en tijd naast elkaar plaatst, komt opmerkelijk terug in de romans Higher ground (1986), Crossing the river (1993 - De rivier over, De Bezige Bij, 1994) en Nature of blood (1997 - De aard van het bloed, De Bezige Bij, 1997). Het eerste deel van Higher ground speelt zich af in de 18de eeuw. Een man fungeert als tolk voor de Europese slavenhandelaars. Hij weet dat hij daardoor afgesneden is van zijn eigen volk en dat hij evenmin bij de blanken kan aansluiten; ze wantrouwen hem van beide zijden. Het tweede deel gaat over een Amerikaanse gevangene in de jaren '60. Zijn lectuur van de geschiedenis van de zwarten in Amerika doet hem besluiten dat zijn celstraf tekenend is voor de manier waarop de zwarten in Amerika behandeld worden. In het derde deel is een joodse vrouw aan het woord. Als enige van haar familie is ze er tijdens de Tweede Wereldoorlog in geslaagd aan de shoah te ontkomen door naar Engeland te vluchten. De Britten ontvangen haar echter weinig gastvrij. De Caribische migrant die ze ontmoet, zal al snel de grauwe kilte van zijn gastland ontvluchten, terug naar huis. De band tussen de personages in de drie delen is duidelijk en met de joodse vrouw als personage verbindt Phillips het lot van de Afrikanen die door de slavernij over de wereld verspreid zijn, met dat van de thuisloze joden.

[p. 707]

Hoewel de literaire kritiek in de jaren '80 wel meende dat Caryl Phillips potentieel had, sloeg zijn werk aanvankelijk niet echt aan. Er was nogal wat verwarring rond de structuur en de opzet van Higher ground en men raakte er niet uit of de drie delen thematisch wel samenhoorden. Diezelfde meerstemmigheid van Higher ground zal later, bij het verschijnen van Crossing the river, hogelijk geprezen worden. Met Cambridge (1991 - Ned. vert. De Bezige Bij, 1996) spreekt Phillips duidelijk sterker aan. Een jonge, nuffige Engelse vrouw reist naar de suikerplantage van haar vader op de Cariben. Ze zal daar een rapport van de stand van zaken opmaken. Ze raakt er overtuigd van de inferioriteit van de zwarte slaven. Haar rapport krijgt een tegengewicht in het verhaal van Cambridge, een intelligente, integere slaaf, die als vrij en geëduceerd man naar Afrika trok, maar werd opgepikt door een slavenhandelaar. Op de plantage vermoordt hij een opzichter. Als slot wordt het officiële rapport van de moord gegeven. Het simpelweg naast elkaar plaatsen van de verschillende versies heeft als effect dat het de hoge graad van soms bewuste, soms onbewuste vertekening in de verschillende bronnen zichtbaar maakt. Dat het boek de naam van de slaaf als titel draagt, is significant voor Caryl Phillips' visie: hij geeft daarmee stem aan diegenen die in de officiële geschiedschrijving (bewust) zijn weggeschreven, de slachtoffers.

Phillips heeft in Higher ground de thematische band tussen de delen in de ondertitel slechts gesuggereerd: ‘a novel in three parts’. In Crossing the river kadert hij de in se identieke structuur (hier vier verhalen die samen zo'n twee en een halve eeuw omvatten) veel concreter in. In de openingsscène rouwt een Afrikaanse vader over het feit dat hij als gevolg van een mislukte oogst zijn kinderen heeft verkocht. Een niet te keren wanhoopsdaad die de individuele verhalen over tijd en ruimte heen bindt. Want de Afrikaanse kinderen zijn sinds eeuwen verstrooid over de wereld: Nash, een slaaf die begin 19de eeuw voor zijn trouwe dienst als kolonist naar West-Afrika mag, Martha, (tweede helft 19de eeuw) op weg naar het beloofde land California, Travis, soldaat in de Tweede Wereldoorlog. Het thuisloos zoeken naar een beter leven van de verschillende generaties tot op vandaag, wordt een tweede keer gelinkt met de slavernij door het vierde deel, het dagboek van de kapitein van een 18de-eeuws slavenschip. In een interview antwoordt Phillips op de vraag waarom hij als schrijver van de jaren '90 nog steeds over de slavernij schrijft: ‘Als je niet weet waar je vandaan komt, dan weet je ook niet waar je naar toe gaat. [...] Je kan niet verwachten dat iets wat de relaties van Groot-Brittannië met de rest van de wereld voor twee en een halve eeuw heeft gekarakteriseerd geen diepe nawerking heeft tot op vandaag. [...] Een enorme periode in de geschiedenis en ik ben er zeker van dat je meer planken kan vullen met boeken over de Tweede Wereldoorlog dan met boeken over de hele twee en een halve eeuw slavernij’. Met de verhalen van Nash, Martha en Travis hervertelt Phillips opnieuw een stuk geschiedenis vanuit een doorgaans genegeerd oogpunt.

Phillips beperkt zich evenwel niet tot de geschiedenis van de zwarte diaspora. The nature of blood (De aard van het bloed), zijn recentste roman, begint met een reis van een groep mensen naar hun nieuwe vaderland, Israël. Een van de begeleiders is in de jaren '30 tijdig Europa ontvlucht en aan de shoah ontsnapt. Zijn familie is gebleven en grotendeels omgekomen. Hij heeft vervolgens zijn vrouw en kind achtergelaten om een thuisland voor de joden in Palestina te stichten. Dan volgt een monoloog van Eva, een joods meisje dat de gruwel van de Tweede Wereldoorlog moet ondergaan omdat haar ouders de verkeerde beslissing namen. Een derde deel situeert zich in de 15de eeuw in Portobuffole bij Venetië, waar joden samengestroomd zijn op de vlucht voor het antisemitisme. Wat zich daar afspeelt, is een akelige prelude op het lot van de joden in de Tweede Wereldoorlog. In de persoon van de zwarte generaal, die door Venetië aangezocht wordt om hun troepen tegen de Turken te leiden, heeft Phillips een Othello-figuur in zijn roman geïntegreerd. Zich ervan bewust dat zijn huidkleur hem parten speelt, doet hij er alles aan om te integreren. Maar hij blijft een vreemdeling. Hij huwt een Venetiaanse en realiseert zich dat hij daarmee zijn familie en volk verraden heeft. Ontworteld op elke grond.

Verbindt Phillips het lot van de thuisloze joden aan dat van de Afrikanen in de diaspora als slachtoffers van vreemdelingenhaat en historische desinformatie, hij neemt evenzeer het feit in acht dat de joden met hun expansie-politiek de Palestijnen het recht op een eigen staat ontzeggen. En op de discriminatie van de Ethiopische joden, die in de jaren '80 emigreerden naar Israël, op geen andere dan racistische gronden. Kathleen Gyssels evalueert in het tijdschrift ‘Streven’ (1998, nr. 7) zijn oeuvre als volgt: ‘Het belang van Phillips' romans lijkt [...] dat ze de keerzijde van situaties laten zien, dat ze de gangbare beeldvorming aangaande minderheden en sekserollen nuanceren, en machtsmechanismen en uitsluitingsprocessen blootleggen’. Schrijven dus tegen een onderstroom van historische onwetendheid.

[Jen de Groeve]

Op 23 en 25 november organiseert de British Council de ‘New Writing’-tour waarbij Britse schrijvers uit nieuw werk voorlezen. Voor de 25ste staat o.m. Caryl Phillips op het programma, die van januari tot mei 1999 British Council Writer in Residence zal zijn aan de University of the West Indies (Barbados). Info: 02/227.08.43.