Leesidee. Jaargang 3

[p. 658]

Poëzie

Jotie is alive! En zijn gedichten?

Het toeval wil dat ikzelf nog afgelopen jaar, naar aanleiding van een publicatie, nogal intensief bezig was met leven en werk van Jotie T'Hooft (1956-1977). Op dat ogenblik rees bij mij de vraag naar de actualiteit van de jong gestorven dichter. Bood zijn werk nog voldoende mogelijkheden om de beruchte tand des tijds te doorstaan? Of zou de belangstelling voor zijn persoon (de charlatan, de drugsgebruiker, het poëtische genie, de waanzinnige) integendeel de gedichten zelf grotendeels doen vergeten? En bleef ook het personage T'Hooft nog wel actueel genoeg om te blijven fascineren?

Nu, 20 jaar na zijn overlijden, liggen drie publicaties voor die een antwoord op die vragen zoeken te geven. En het kan geen toeval heten dat twee van de drie boeken vrijwel uitsluitend aandacht besteden aan de persoon en de levensloop van de dichter, terwijl zijn oeuvre het met een beperkte uitgave (en dan bij nader toezien nog een heruitgave) moet stellen. De titels van de zopas verschenen boeken spreken trouwens al voor zich: Een zeer treurige prins, Een pijl in het Niet: een leven in teksten, en In mij is onstuitbaar de doodsbloem ontloken.

Het boek van Jean-Paul Mulders en Annick Lesage, Een zeer treurige prins, dient zich blijkens de achterflap aan als de ‘eerste volwaardige biografie van Jotie T'Hooft’, op basis van talrijke nieuwe getuigenissen en documenten. Nu, het dient gezegd, als biografie heeft het boek inderdaad grote verdiensten. De auteurs, die eerder al een veelbesproken radiodocumentaire over de junkie-dichter verzorgden, hebben getracht alle denkbare getuigen uit Joties korte leven - want typerend genoeg wordt het studieobject veelal met de vertrouwelijke voornaam aangeduid - op te sporen. Daarnaast hebben zij ook de gerechtelijke dossiers kunnen inkijken, en uiteraard vormde ook de autobiografische inslag van heel wat verhalen en gedichten een belangrijke informatiebron voor hun reconstructie. Uit dat alles komt een boeiend relaas naar voren van een onaangepaste jongeman. De kindertijd kent, ook al door ziekte van de moeder, een allerminst idyllisch verloop, en de school vormt voor het bijzonder begaafde kind al evenmin een stimulerende omgeving. Daarna gaat het zonder meer van kwaad naar erger: weggestuurd van school, opgepakt wegens drugsgebruik, evenveel baantjes als ongelukken, vluchtige erotische relaties, een marginaal bestaan dat uitmondt in de dood door een overdosis. Een ongeluk of een gewilde zelfmoord, het is een kwestie die ook de auteurs van deze monografie uiteindelijk in het midden laten. Mulders en Lesage zijn, door de grondigheid van hun onderzoek, veel verder gekomen dan de hagiografie die Walter Nelissen reeds in 1981 liet verschijnen. Toch valt op hoe ook zij zich ten zeerste met hun ‘studie-object’ hebben geïdentificeerd. Op de levensloop van T'Hooft - zijn onaangepast schoolgedrag, zijn gebruik en misbruik van allerlei geliefden, zijn propaganda voor drugs... - wordt nauwelijks kritisch gereageerd. Ook de gewrongen-persoonlijkheid van de dichter, waarop ook in de psychiatrische rapporten doorlopend wordt gewezen, blijft grotendeels buiten schot: zijn volstrekte egocentrisme, zijn mythomanie, zijn neiging om andere mensen puur voor eigen gewin te gebruiken. Het zijn integendeel steevast de gezagsdragers en de omgeving die als ‘schuldigen’ worden aangewezen, en over literaire recensenten die het werk niet meteen de hemel inprijzen, wordt al even smalend gedaan. Toch verhindert die soms theatrale idealisering geenszins het informatieve gehalte van het boek.

Jammer is wel dat Lesage en Mulders blijkbaar - door de twist van uitgeverijen (als gevolg van de overstap van Manteau naar Houtekiet) - geen beroep hebben kunnen doen op de uitvoerige documentatie die voor Een pijl in het Niet door een zekere P.B. Merkan (waarom dat idiote pseudoniem?) werd bijeengebracht. Dit boek volgt het stramien dat eerder al voor Paul Snoek in Ik ben steeds op doorreis met succes werd aangewend. Allerlei types van documenten worden aan elkaar geregen tot een levensloop: brieven, autobiografische uitspraken, rapporten en officiële

[p. 659]

documenten, maar evenzeer literaire teksten, verhalen en gedichten waarin de auteur getuigenis aflegt van ‘zijn’ realiteit en zijn leven. Het resultaat is een intrigerende collage van indrukken en ervaringen, die echter fundamenteel halfslachtig blijft. Aan de ene kant doemt een leven op vol reliëf, interesses en problemen, gretig naar nieuwe (literaire en andere) experimenten en tegelijk vol heimwee naar een onvervulde droomtoestand. Aan de andere kant valt echter op hoe Jotie T'Hooft in veel van zijn geschriften weliswaar vertrekt van autobiografische anekdotes, maar die gegevens gaandeweg transformeert tot eigenzinnige tekstcreaties. Aan die artistieke verwerking en aan de eigenheid van gedichten gaat deze verzameling stilzwijgend voorbij. De belangstelling voor de persoon heeft hier alle literaire aandacht integraal naar zich toegezogen. Daardoor speelt dit boek, net als de biografie van Mulders en Lesage, toch vooral in op een (voyeuristische) belangstelling van een hoofdzakelijk jong publiek, voor wie T'Hooft als cultfiguur van belang blijft.

Rest ons toch nog, desondanks, het literaire werk zelf. Op het eerste gezicht heeft men de indruk dat uitgeverij Manteau met de bloemlezing In mij is onstuitbaar de doodsbloem ontloken: de beste gedichten van Jotie T'Hooft de dichter zelf recht heeft willen doen. Inderdaad bevat deze anthologie een aantal boeiende en blijvende gedichten, teksten die het waard zijn om actueel te blijven, veel meer dan de smeuïge anekdotiek en de briefjes rond de schrijver. En toch, net deze bloemlezing illustreert ongewild hoe weinig literair de belangstelling van uitgevers wel is. Men moet speuren tot in het colofon om te vernemen dat het hier in feite enkel gaat om een exacte herdruk van een boek dat reeds in 1992 verscheen, toen nog onder de titel De beste gedichten van Jotie T'Hooft. Van de sindsdien opgedoken teksten is bijgevolg geen spoor te bekennen. Gelukkig zijn zowel de keuze als de inleiding door Hugo Brems nog steeds het beste bewijs dat de dichter T'Hooft belangrijk blijft, als getuige van zijn woelige tijd én als overblijfsel van een boeiend, zij het nog aarzelend talent.

[Dirk de Geest]

Wat ik bemin

Er woont nu een marter in mijn hart,
Die kleine spier die ziekte doorstond
En verrukking, genezing en smart
En waarmee ik zal verderleven, liejhebben
En scheppen. Want de mens is rond.

Eens splijt zijn kern, een kei
Rolt plotseling door de pas
En alles is verbrijzeld en bevroren.
Zij het november, zij het mei,
In gistend fruit vormt zich een gas
En kleine dieren knagen aan het koren.

Dat heb ik geleerd. Nog ben ik jong
Maar ik ben oud. Al wat ik bezong
Verschrompelt vlug, wat ik bemin
Bestaat, hoewel ik het verzin
En door mijn woorden waadt het einde
Nader, duidelijker dan het begin.

Uit ‘Junkieverdriet’

Jotie T'Hooft: Een pijl in het Niet: een leven in teksten Houtekiet, 320 p., ill., 650 F, ISBN 90-5240-345-7

Jotie T'Hooft: In mij is onstuitbaar de doodsbloem ontloken Manteau, 103 p., 595 F, ISBN 90-223-1447-2

Jean-Paul Mulders en Annick Lesage: Een zeer treurige prins Manteau, 279 p., ill., 750 F, ISBN 90-223-1445-6

Bij leven cultiveerde Jotie T'Hooft de mythe rond zijn persoon, dood is hij uitgegroeid tot een cultfiguur voor jongeren en dus, paradoxaal genoeg, springlevend, 20 jaar na zijn dood aan een overdosis. ‘Een Jim Morrison van eigen bodem’ scandeert de ‘eerste volwaardige biografie van Jotie T'Hooft’, Een zeer treurige prins. De auteurs dragen naar eigen zeggen objectiviteit en feiten hoog in het vaandel, maar kunnen door hun te grote betrokkenheid met de materie de mythe niet ontkrachten, integendeel.
In de ‘Café des Arts’ (‘De Morgen’, 23.10.1997) maakt Jeroen Brouwers brandhout van deze biografie. Onnauwkeurigheden, klakkeloos overnemen van materiaal uit andere werken en stemmingmakerij worden de auteurs verweten. Hoewel deze biografie een stap in de goeie richting is, kan hij duidelijk niet op een brede concensus rekenen.
Voor de jeugd zal het worst wezen, want Jotie is de max. Zij nemen het overgrote deel van de verkoop van zijn werken voor hun rekening (na Herman de Coninck is T'Hooft zowat de best verkopende dichter) en in de scholen is er vraag naar de behandeling van zijn gedichten in de klas. Tot die vaststelling komt de jongerenbijlage ‘De Mix’ (‘De Morgen’, 08.10.1997), die ook een exclusieve voorpublicatie uit de biografie bracht. Jotie's mythe en gedichten bevatten duidelijk iets dat aan de leefwereld van jongeren appeleert. ‘Waarschijnlijk is het een voorrecht van de jeugd om op een eerlijke, complexloze manier de maatschappij te beoordelen, zonder schrik voor de gevolgen. Nog niet met handen en voeten vastgekluisterd kunnen bekritiseren zonder schrik voor de gevolgen. Een eerlijke opstelling die in het geval van Jotie T'Hooft een dramatische keerzijde had.’