Leesidee. Jaargang 2

[p. 332]

Auteur in de kijker

Tistvard. Tistvard

In november 1995 won Pat Barker met The ghost road de 27ste Booker Prize. Een verrassing, vooral omdat Salman Rushdie met De laatste zucht van de Moor gedoodverfd favoriet was. De Nederlandse vertaling, Weg der geesten (zie p. 270) verschijnt dit voorjaar bij uitgeverij De Geus. Het is het derde deel van een trilogie over de Grote Oorlog. Pat Barkers oeuvre getuigt naar inhoud en naar vorm van een verrassende rijkdom.

Pat Barker werd in 1943 geboren te Thornaby-on-Tees, in het noorden van Engeland. Ook toen al was dat een troosteloos gebied, opgezadeld met een verouderde industrie en geteisterd door werkloosheid. Barker komt uit een vaderloos gezin en werd tot haar zevende opgevoed door haar moeder en grootmoeder; na het huwelijk van haar moeder bleef ze bij haar grootmoeder wonen. Haar stiefvader had een zwakke gezondheid en Pats moeder onderhield het gezin door te werken als schoonmaakster in een school; de grootmoeder leefde van een uitkering. Omdat zij geloofde in haar kleindochters talenten kon Pat sociale wetenschappen studeren aan de London School of Economics. Barker beklemtoont in interviews telkens weer de grote invloed van die familiale achtergrond op haar schrijverschap. Het is de voedingsbodem geweest voor een sterke aandacht en empathie voor de onderlaag van de werkende klasse: de alleenstaande moeders, de langdurig werklozen, de chronisch zieken. Haar moeder en grootmoeder zijn voor haar model geweest voor de moed en het uithoudingsvermogen van de gewone vrouwen uit de arbeidersklasse.

Pat Barker begon met schrijven rond 1970. Haar carrière kwam slechts traag op gang. Zelf stelt zij dat haar teksten aanvankelijk te sterk gekleurd werden door haar opleiding. Pas wanneer zij haar levenservaring en achtergrond als inspiratiebron gaat aanboren, vindt zij een eigen literaire stem. Van dan af schrijft ze over onderwerpen die haar écht raken: mensen - vrouwen meestal - onderaan de ladder van de samenleving. Alleszins geen modieuze keuze in het Engeland van Margaret Thatcher. Barkers loopbaan raakt in een stroomversnelling wanneer zij een schrijverscursus bij Angela Carter volgt. Carter erkent haar talent en brengt haar in contact met Virago Press. Twee jaar later, in 1982, verschijnt haar debuutroman Union street. Barker portretteert hierin één vrouwenleven doorheen zeven episodes uit het leven van evenzovele vrouwen. Telkens focust zij op één cruciaal moment: de puberteit, de eerste zwangerschap, een sterfgeval... Plaats van gebeuren is Union Street, een verkommerde straat in een buurt die rijp is voor de sloophamer in een Noord-Engelse industriestad aan het begin van de jaren '70. Het zijn weinig opbeurende verhalen. Alcoholisme, straatprostitutie, ongewenste zwangerschap, grauwe armoede... De bikkelharde werkelijkheid springt vanaf elke bladzijde van het boek op je toe. De zwarte humor die de dialogen kruidt, zorgt er gelukkig voor dat het boek toch een lichtvoetige toets behoudt. Union street stond model voor Martin Ritts film ‘Stanley en Iris’, met Jane Fonda en Robert de Niro in de hoofdrollen. Barker was niet erg gelukkig met de verfilming omdat de harde realiteit van het boek werd vervormd tot een romantisch filmsprookje. Ook in haar tweede roman, Nergens ben je veilig, vormt een mistroostig en verpauperd Noord-Engels industriestadje het decor. Alleenstaande vrouwen hebben slechts twee mogelijkheden om het hoofd boven water te houden: werken in de kippenfabriek en in een hoog tempo de kadavers van hun dampende ingewanden ontdoen, of tippelen langs de grauwe straten en op verlaten fabrieksterreinen. Wanneer enkele hoeren het slachtoffer worden van een lustmoordenaar, groeit onder de prostituees een klimaat van beklemmende angst. Toch moeten ze tippelen om te overleven. In hun angst zoeken ze steun bij elkaar. Pat Barker mengt in dit boek heel handig thriller- en sociaal-kritische elementen door elkaar. Het resultaat is een schokkend boek over geweld tegen vrouwen in al zijn facetten. Omwille van de genadeloze precisie waarmee ze dat geweld in kaart brengt, werd het boek door de critici met enige reserve onthaald. Het wordt dit voorjaar als Geuzenpocket heruitgebracht onder de titel Blaas je eigen huis op.

In Dochter van de eeuw is Liza Jarret 84 jaar. Zij wordt ‘dochter van de eeuw’ genoemd omdat zij op klokslag 12 uur van de eeuwwende geboren werd. Liza moet naar een nieuwe wijk verhuizen, maar wil niet weg. Maatschappelijk werker Stephen heeft de taak haar te overhalen. Geleidelijk aan groeit tussen beiden een sfeer van vertrouwen. Liza vertelt over haar harde leven, haar jeugd tijdens de Eerste Wereldoorlog, haar mislukte huwelijk, de crisis, de dood van haar zoon enz. Bij Stephen groeit diep respect voor de levenskracht en de wijsheid van de oude vrouw. Barker slaagt er heel goed in bij monde van Liza het verleden tot leven te brengen, een vaardigheid die zij ook in haar trilogie over de Eerste Wereldoorlog overtuigend zal demonstreren.

De man die er niet was speelt zich af midden de jaren '50. Hoofdpersoon is de 12-jarige Colin Harper, een gevoelige, intelligente jongen. Zijn moeder werkt als serveerster in een nachtclub van bedenkelijk allooi en

[p. 333]

hij heeft zijn vader nooit gekend. Voor hem is dit een bron van voortdurende fantasieën. Zijn vriendschap met de eenzelvige Tom Wainwright, een oudstrijder uit de Eerste Wereldoorlog, groeit uit tot een houvast voor beiden. Met Niemandsland verbreedt en verdiept Barker zich als auteur. Tot dat ogenblik had zij zich vooral geprofileerd als een feministische schrijfster met een warm hart voor de vrouwen uit de arbeidersklasse in Noord-Engeland. In deze historische roman, die bijzonder goed gedocumenteerd is, voert zij de lezer mee naar de Eerste Wereldoorlog. Ook opvallend is de verschuiving naar een haast exclusief mannelijke wereld: het slagveld en het krijgsbedrijf. De sociale dimensie blijft wel onverminderd aanwezig. Barker bezondigt zich trouwens nooit aan mooischrijverij of stilistische spielerei. De oorlogsdichter Siegfried Sassoon wordt in 1917 naar het Craiglockhart War Hospital gestuurd na zijn protest tegen de oorlogswaanzin. Op die manier kan hij ontsnappen aan de krijgsraad. Een officier die zich verzet tegen de oorlog, kan nooit goed bij z'n hoofd zijn, is zo'n beetje de redenering. Hij komt er terecht bij Dr. William Rivers, specialist in de behandeling van shellshock en psychische trauma's. De behandeling is een succes: Rivers slaagt er nl. in Sassoon te overtuigen om naar het front terug te keren, maar doorheen zijn contacten met Sassoon en andere patiënten begint Rivers te twijfelen aan de zin en de morele verantwoording van de oorlog. Niemandsland is een ambitieus boek. Barker maakt gebruik van brieven en gedichten van Sassoon en van de persoonlijke notities van Dr. Rivers, en verweeft feiten en fictie tot een indringende roman. Doorheen de herinneringen en de nachtmerries van de gehospitaliseerde soldaten en Dr. Rivers' therapeutische gesprekken met zijn patiënten, doet ze de gruwelen van de oorlog herleven. Die afstandelijkheid verscherpt alleen maar de onmenselijkheid. Niemandsland is echter meer dan zo maar een anti-oorlogsroman. Met de Eerste Wereldoorlog kiest Barker voor de meest zinloze van alle oorlogen; een rechtvaardiging zoals de strijd tegen het fascisme in de Tweede Wereldoorlog, is hier onmogelijk. Er is alleen het geploeter in de verstikkende modder van de loopgraven om daarna op bevel neergemaaid te worden door vijandelijk vuur. En dat alles voor enkele meters terreinwinst in een gruwelijk conflict dat enkel gelegitimeerd wordt door hol en voos patriottisme. Op die manier bekeken, verdient de Eerste Wereldoorlog terecht de naam ‘Grote Oorlog’. Door haar trilogie in die periode te situeren kiest Barker bovendien voor een scharniermoment van deze eeuw, waarin de aanzet te vinden is van tal van maatschappelijke en sociale veranderingen. Dat blijkt uit een aantal accentverschuivingen in het tweede deel van de trilogie, Het oog in de deur. Centrale figuur naast Dr. Rivers is luitenant Billy Prior. In Niemandsland was hij door de oorlogsgruwel letterlijk sprakeloos geworden. Een terugkeer naar het front zit er voor hem niet in; hij wordt ingelijfd bij de inlichtingendienst van het ministerie van Munitie en moet de ex-suffragette en pacifiste Beattie Roper uithoren. Zij wordt ervan beschuldigd Lloyd George, de Britse premier, te willen vermoorden. Prior wordt erop uitgestuurd omdat hij in zijn jeugd bij Roper in de buurt woonde en haar heel goed kende; hun vertrouwensrelatie - zo denkt men - zal Roper aan de praat krijgen. Prior merkt vlug dat de beschuldiging uitgelokt werd; hij wordt verscheurd tussen zijn gevoelens van sympathie voor Roper met haar pacifistische idealen en zijn plichten als officier. Die tweespalt manifesteert zich ook op seksueel vlak wanneer Prior een kortstondige relatie aangaat met upper-class medeofficier Charles Manning. Oppervlakkig gezien verwijdert Barker zich in Het oog in de deur wat van het oorlogsthema. Bij nader inzien gaat het om een verder doorgedreven analyse van de psychologische en sociale mechanismen die aan de basis lagen van het bloedige conflict en van de impact daarvan op het individu.

Met het bekroonde Weg der geesten rondt Pat Barker haar oorlogstrilogie af. Bij de aanvang van het boek staat Prior op het punt toch naar het front terug te keren. Het is dan eind augustus 1918. Dr. Rivers vraagt hem te observeren hoe de ‘genezen’ soldaten reageren op de hernieuwde blootstelling aan het gekmakende oorlogsgeweld. De figuur Prior laat Barker toe allerlei sociale en maatschappelijk relevante thema's genuanceerd aan te snijden. Als kind van de arbeidersklasse is Prior als officier tijdelijk sociaal gepromoveerd. Toch blijven overal, ook in de oorlog en in de homosubcultuur, de klassenbarrières subtiel aanwezig. Het is bovendien opvallend met welk gemak Barker erin slaagt de mannelijke hetero- en homoseksualiteit geloofwaardig te verwoorden. De dialogen zijn levendig en overtuigend, en de rauwe stijl past feilloos bij het onderwerp. Toch is er ook een zwakke kant aan het boek. Priors dagboekfragmenten worden afgewisseld met de herinneringen van Rivers aan zijn antropologisch werk bij de koppensnellers in Melanesië. Zeer lezenswaardig, daar niet van. En Barker heeft er ook bedoelingen mee: inzicht geven in Rivers opvattingen, mechanismen van het menselijk gedrag in kaart brengen. Maar het ritme van het boek wordt er te veel door gebroken. Desondanks blijft Weg der geesten een indrukwekkende roman. De zinloosheid van de oorlog wordt door de stervende Hallet naar het einde toe eerst lispelend, maar daarna steeds luider door zijn verminkte mond uitgeschreeuwd: ‘Tistnievard. Tistnievard’ (Het is het niet waard). De Booker Prize is dan ook een terechte bekroning voor Pat Barker; zij krijgt daarmee de erkenning die zij al jaren verdient.

[Geert Swaenepoel]