Leesidee. Nulnummer

[p. 51]

Gesprekken met Socrates

Drie integrale vertalingen van Plato's dialogen binnen het tijdsbestek van een kleine halve eeuw. Het kan een overbodige luxe lijken. Het vertaalproject van Hans Warren en Mario Molegraaf is er nochtans een van de eerste orde. De literaire vertalers hebben zich overigens voorgenomen binnen een klein decennium de volledige Plato te brengen.

De meeste bibliotheken bezitten de vijfdelige vertaling van Xavier de Win (DNB/Ambo, 1978, 1980), een herdruk van de editie in drie delen uit 1962-1965. De vertaling door De Win blijft een heel accurate en dus betrouwbare weergave van Plato's tekst. Maar zoveel jaren later is de kloof met het moderne taalgevoel zo groot geworden dat een heruitgave ervan eigenlijk niet gewenst is, al had de uitgever daaromtrent wel vage plannen. Tussen 1984 en 1993 verscheen bij uitgeverij De Driehoek, Amsterdam, een tweede volledige vertaling door een Nederlands vertalerscollectief van de ‘School voor Filosofie’ (sic). Plato werd erin verraden, geparafraseerd, geamputeerd. De idee van een groep vertalers is op zich nochtans uitstekend, want het is zeer de vraag of Plato eigenlijk nog een eenmanswerk als dat van De Win verdraagt. Binnen zo'n vertalingsgroep moet er dan wel een osmose plaatsvinden van filologie, filosofie en literatuur.

Hans Warren en Mario Molegraaf hebben op het vlak van vertalen uit het Oudgrieks een vrij beperkte ervaring maar zij hebben als ‘voorproever’ Patrick de Rynck aangezocht, die als classicus, vertaler en vertaalwetenschapper garant staat voor een degelijke assistentie.

Het is de bedoeling dat er in het Verzameld werk (zie p. 54) jaarlijks twee delen verschijnen en wel in deze volgorde: I. Euthydemus, Ion, Menexenus, (de Kleine) Hippias; II. Theaetetus; III. Apologie, Euthyphron, Criton; IV. Phaedo; V. Sophistes; VI. Symposium, Alcibiades I; VII. Politicus; VIII. Phaedrus; IX. Staat; X. Critias, Timaeus; XI. Meno, Protagoras; XII. Gorgias; XIII. Cratylus, Parmenides; XIV. Philebus; XV. Charmides, Laches, Lysis; XVI. Epinomis, (selectie van vier) Brieven; XVII. Wetten. In het nawoord op het eerste deel van hun 17-delige editie geven de vertalers een overzicht van de opgenomen werken van Plato en van de dialogen die zij niet zullen vertalen omwille van het betwiste auteurschap.

Opmerkelijk is dat onder de gewraakte dialogen ook de ‘Grote Hippias’ valt, terwijl een en ander toch pleit om deze dialoog als authentiek te beschouwen. Uit de planning blijkt verder dat de vertalers de benaderende chronologie van Plato's werken niet strikt volgen. Dat hoeft ook niet want, afgezien van het feit dat de wetenschap geen exacte volgorde kan vastleggen, vormt elke dialoog een afzonderlijk geheel. Toch kan men zich afvragen of hier niet een kans werd gemist om op het ritme van de publikaties de lezer bij benadering een beeld te geven van de evolutie van Plato's denken. De vrij willekeurige volgorde die de vertalers aanhouden, blijkt ook uit de eerste twee delen die verschenen. Ze bevatten drie dialogen uit de eerste periode van Plato (‘Ion’, ‘Menexenus’ en de ‘Kleine Hippias’) en twee uit de middenperiode (‘Euthydemus’ en ‘Theaetetus’). Toch is dit wellicht een bewuste keuze. De ‘Theaetetus’ is een technisch-filosofisch zwaargewicht, de vier andere zijn kleinere en speelse dialogen die stuk voor stuk mooie voorbeelden bevatten van de Socratische ironie.

Een niet onbelangrijk deel van Plato's dialogen zijn overtuigende pogingen tot ontmaskering van de waanwijsheid van allerlei al dan niet gefingeerde tijdgenoten. Meestal gaat het om figuren die maatschappelijk enig aanzien genieten maar in hun zelfgenoegzaamheid niet meer openstaan voor de verwondering. Dat is nochtans de basis van elke wijsgerige houding naar het woord van Plato in zijn ‘Theaetetus’ 155D: ‘Want dat is de drijfveer van een filosoof: verwondering. Dit is het enige begin van de filosofie’.

De ‘Euthydemus’ is eigenlijk een komedie in vijf bedrijven waarin Socrates twee sofisten te kijk zet en hun eristiek ridiculiseert. Tegenover de strikvragen en intellectuele spelletjes van Euthydemus en Dionysodorus plaatst Plato de ware dialectiek van Socrates, die leidt naar deugd en geluk. In deze dialoog, die een praktische toepassing is van de ‘Protagoras’, lijkt het erop dat de twee sofisten de Socratische ironie niet eens doorhebben. Iets gelijkaardigs gebeurt in de ‘Ion’ waar Socrates de gelijknamige rapsode en Homeruskenner aanpakt. De grondgedachte van deze satirische dialoog is dat artistieke prestaties alleen door een inspirerende godheid mogelijk zijn maar echte kennis alleen door de filosofie wordt bereikt. Ion, die er niet eens toe komt een demonstratie

[p. 52]

te geven van zijn kennis, wordt door Socrates ironisch bedacht met de titel ‘iemand die door goden wordt beheerst’. Ion voelt zich nog gecharmeerd ook...

De ‘Menexenus’ is een prachtige pastiche op de grafrede die jaarlijks in Athene wordt gehouden ter ere van de gesneuvelden. Plato bootst in deze epitaphios de gebruikelijke thema's en retorische stijlmiddelen zo perfect na dat men in de oudheid elk jaar opnieuw zijn redevoering gebruikt zou hebben. In werkelijkheid was Plato's bedoeling niets anders dan de holle retoriek van de redenaars te hekelen omdat hun lofredevoeringen de waarheid verduisteren. Hiermee concretiseerde Plato de problematiek van zijn ‘Gorgias’.

De ‘Kleine Hippias’ eindigt na een ongemeen scherpe ironische dialectiek op een paradox: wie opzettelijk slecht handelt, moet wel de goedheid in persoon zijn. Plato verrast Hippias en de lezer hiermee maar Socrates is uiteraard zelf niet overtuigd van deze stelling. Uiteindelijk is deze dialoog niets anders dan een illustratie van Socrates' overtuiging dat kennis deugd voortbrengt.

Eenzelfde verrassend einde kent de uitvoerige ‘Theaetetus’, die in drie grote bewegingen peilt naar het wezen van de kennis. Hier worden onder meer de visies van Protagoras (‘de mens is de maat van alle dingen’) en Heraclitus (‘alles is beweging’) weerlegd en zorgt Plato voor prachtige intermezzi (de maieutiek van Socrates en het beeld van de filosoof). De conclusie van de ‘Theaetetus’ is het moment van de aporie, het nulpunt: men weet alleen wat kennis niet is maar tegelijk is er de wetenschap ‘de gedachte te vermijden dat je weet wat je eigenlijk niet weet’ (210C).

Voor hun vertaling zijn Warren en Molegraaf schatplichtig aan veel voorgangers die partiële of integrale vertalingen brachten, zo stellen zij in het eerste nawoord. Nadat Gerard Koolschijn ons heeft verwend met de vertaling van een aantal afzonderlijke dialogen, is de uitdaging voor Warren en Molegraaf wel erg groot. Uit de manier waarop zij de lange volzinnen van Plato opsplitsen blijkt duidelijk dat de vertaling van De Win voor hen een stevige basis is. Die vaststelling alleen al is geruststellend voor de accutaresse van hun vertaling. Om de duidelijkheid en de leesbaarheid te bevorderen delen zij bovendien onder meer de langere uiteenzettingen van Socrates op in kortere leeseenheden. Het belangrijkste winstpunt van deze vertaling is ongetwijfeld het natuurlijke karakter dat de dialogen meekrijgen door een vlotte omzetting van de gespreksvorm, ook al kan er in de weergave van de zo wezenlijke ironie nog een en ander verbeteren. De nauwkeurigheid van De Win wordt in deze uitgave aangevuld met een leesbaarheid waarvoor literaire vertalers tekenen. Deze gelukkige combinatie zorgt ervoor dat men dit Platoproject met veel vertrouwen mag tegemoet zien.

Op één punt kunnen de vertalers het leesvriendelijke karakter van hun tekst nog verhogen. Hun summiere uitleiding verdraagt best enige aanvullende informatie in verband met de gedachtengang van de diverse werken. Plato heeft zijn dialogen, die ogenschijnlijk rustig doorlopen, zorgvuldig gecomponeerd. Een voorstelling van de structuur en de achterliggende gedachtengang zou een winstpunt betekenen voor deze editie, die toch niet alleen bedoeld kan zijn voor specialisten die voorkennis hebben van de inhoud. Maar ook het aanbrengen van enkele tussentitels in de dialoog zelf zou dit tekort kunnen ondervangen.

Het belang van Plato voor de westerse filosofie en cultuur kan moeilijk overschat worden. Uitgeverij Bert Bakker heeft met veel zorg een handzame uitgave van de eerste twee delen gebracht die telkens afsluiten met een ietwat te summier nawoord en een terecht beperkt voetnotenapparaat. Deze uitgave verschijnt tegelijk in een gebonden uitvoering en in paperback. Men mag hopen dat niet alleen bibliotheken Plato weer in huis zullen halen, maar dat ook vele particulieren deze vernieuwde kennismaking niet zullen missen.

Patrick Lateur