Logo DBNL
Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 26 (2019)

Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 26

(2019)– [tijdschrift] Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende


illustratie
Figuur 1. Ghildt Boeck (nha 1105-11). Foto auteur


Marja Smolenaars
Achttiende-eeuwse meesterproeven
Het boekdrukkersgilde in Haarlem

Een boekdrukker zal een vorm moeten kunnen zetten, eerst Descendiaan, item Mediaan ofte Augustyn dagelyks formaat, 't zy na geschreeven ofte gedrukte copyen, zo in Duyts als Latyn, 't zy afgeteld ofte niet afgeteld, uytgezonderd Bourgois, Brevier ofte Nompareil, des zal hy ook alle formaaten, die ‘er zullen komen, moeten en kunnen aftellen.1

In de zestiende en vroege zeventiende eeuw werden boekdrukkers en boekbinders in Haarlem geacht lid te zijn van het St. Lucasgilde, maar in 1616 werd een apart gilde voor het boekenvak opgericht. Er werd ook direct een Keure uitgevaardigd met de regels waaraan de leden van het gilde zich dienden te houden.2 Tevens werd er een nieuw register gestart, het zogenaamde Ghildt Boeck.3 Ieder lid dat na zijn leertijd als zelfstandige aan de slag wilde gaan, moest een gilde- of meesterproef afleggen. Dit artikel wil een aanzet geven tot het identificeren van deze Haarlemse meesterproeven en dan met name die van de aspirant-drukkers. Ook wordt gekeken naar de regels die gilden in enkele andere steden instelden betreffende het afleggen van een meesterproef.

De Haarlemse Keure van 1616 specificeerde dat boekdrukkers na afloop van hun leertijd hun vaardigheden moesten tonen volgens de eisen die boven dit artikel staan afgedrukt. Boekbinders moesten een foliobijbel binden met twee sloten, een atlas in perkament, en tevens een boekje in octavoformaat dat gebonden moest worden in leer, met gouden versiering op de platten en goud op snee. In 1788 werd aan de eisen van de proef toegevoegd dat de keuze voor het te drukken materiaal aan de vinders (gildebestuursleden) was.4 Een aantal andere steden in Nederland had geen eisen inzake een meesterproef in hun gildereglementen staan; met betrekking tot de leerperiode stond er in een

van de artikelen dan meestal alleen een eis betreffende de lengte daarvan. In Haarlem was de minimumperiode die een leerjongen bij een meester moest doorbrengen eerst twee jaar, maar vanaf 1788 drie jaar. In de algemene Amsterdamse gildereglementen werd gestipuleerd dat de leerling die lid van het boekdrukkersgilde wilde worden minstens vier jaar een meester gediend moest hebben, met uitzondering van weduwen en zoons die het bedrijf van een overleden vader overnamen.5 Er werd in deze algemene Amsterdamse ordonnantie wel zijdelings gesproken over een gildeproef, maar in de artikelen voor het boekverkopersgilde zelf worden geen specifieke eisen genoemd waaraan die proef zou moeten voldoen.6 In Leiden was de periode zelfs zes jaar alvorens men aanspraak kon maken op het gildelidmaatschap.7

Maar er waren ook steden die, net als Haarlem, regels hadden betreffende de gildeproef. In Den Haag moest een aankomend gildelid een proefstuk overleggen aan deken en hoofdmannen van het boekverkopersgilde bestaande uit een ingebonden foliobijbel in leer met sloten en beslag en een atlas in perkament met goud bestempeld en goud op snee.8 Over een aparte drukkersproef werd niet gesproken. Ook in Rotterdam bleef het bij een inbindproef, waarbij een specifiek onderscheid werd gemaakt tussen boekbinders en zij die ook wilden vergulden.9 Volgens de keur uit 1590 moest de aspirant in Middelburg, naast een atlas en een bijbel, ook nog een octavo testament met psalmboekje inbinden en tevens een schrijfboek, maar ook hier is geen sprake van een aparte drukkersproef zoals in Haarlem.10 Niettegenstaande het ontbreken van specifieke eisen voor drukkers weten we dat Middelburgse drukkers vaak een miniatuurboekje als proef vervaardigden, zoals Lof en nuttigheid der drukkonst van Levinus Moens uit 1770 en het Bloemhofje uit 1673 door Benedictus Smidt.11 Voor het beoordelen van die proeven had het Middelburgs gilde een van hun functionarissen aangewezen als ‘proefmeester’.12 In Groningen werd precies aangegeven waaruit de meesterproef voor drukkers en binders bestond. Een aankomend drukker ‘sall moeten setten ende afdrucken een forma met Hebreusche letteren met puncten uijt het eerste boecke Mosis. Item desgelijcks een forma Griex letteren uit Pindarius, Aristoteles off anderen’. Een boekbinder werd geacht

een atlas te binden en te vergulden, een mediaen-bijbel in leer te binden ‘in borden en met haecken’, en tevens een folio- en een kwarto-boek in perkament.13 Ook het Utrechtse gilde gaf gerichte eisen op voor de proeven voor zowel boekbinders als letterzetters. Deze laatsten moesten een vorm in duodecima kunnen zetten en aftellen en deze ‘op 't loot weder corrigeren’. Ook alle andere formaten moesten afgeteld kunnen worden. Over het daadwerkelijke drukken werd, net als in Haarlem, niets gezegd.14



illustratie
Figuur 2. Ghildt Boeck (nha 1105-11). Eerste gedeelte van registratie gildebroeders waarbij sprake is van meesterproeven. Foto auteur


Het Haarlemse gildeboek vertelt ons helaas tot 1707 niets over de details van die meesterproeven. Het Ghildt Boeck, dat vooral een administratief karakter heeft, werd na de oprichting van het gilde in gebruik genomen en bestaat uit drie afdelingen: een lijst met gildebroeders, een lijst met vinders, en een lijst met leerjongens. Het boek begint in 1616 met een lijst van 17 namen van degenen die op 1 februari van dat jaar meesterdrukker of -binder waren en als zodanig al gildebroeder. Op de volgende pagina werd met een

nieuwe lijst begonnen van ‘incomende gildebroeders’ met niet meer informatie dan een volgnummer, de datum van inschrijving, de naam, en in de marge eventueel een latere aantekening waarom betrokkene niet langer gildelid was. Meestal betrof het de simpele opmerking ‘overleden’, soms aangevuld met een jaartal. Pas vanaf 1684 werd er melding gemaakt van het feit of iemand als drukker of als binder zijn proef had gedaan, maar nog zonder de inhoud van de proef nader te specificeren. Ook wordt er een enkele keer een opmerking genoteerd over een maaltijd die de nieuwbakken drukker of binder had aangeboden aan de vinders van het gilde. Volgens artikel 23 van het gildereglement waren dat steeds twee personen die met de deken het gildebestuur vormden. In andere steden werden zij ook wel hoofdmannen of overlieden genoemd. In 1704 verzorgde Jan Abraham Casteleijn Jacobsz. ‘een playsierige maeltijd in de thuyn’.15 De ‘collation’ leek in een aantal gevallen meer indruk te hebben gemaakt op de vinders dan de proef zelf. Meestal werd er slechts melding gemaakt van het feit dat de maaltijd had plaatsgevonden, maar een enkele keer komen we ook te weten wat er zoal op tafel kwam. De versnaperingen varieerden van een glaasje met wat lekkers tot een uitgebreide maaltijd. In 1711 werden de vinders door Cornelis Schouten getrakteerd op ‘een glaasje wijn, kaas en brood met een haring en sprotje’.16 Blijkbaar was dit een simpele variant ‘vermids het in de vasteltijd was’. In november 1718 ging het er vrolijker aan toe dan bij die maaltijd in de vastentijd en kregen de heren ‘een deftige tafel met aengename spijs. Het klinken der kelken was daer in overvloet tot savons laat’.17 Soms was de maaltijd zelfs zo belangrijk dat de proef alleen impliciet wordt genoemd als de aanleiding voor een maaltijd en noteerde degene die het Ghildt Boeck bijwerkte zelfs niet of het om een binders- of drukkersproef ging. In 1715, bijvoorbeeld, toen Aaron van Hulkenroy gildebroeder werd, noteerde men: ‘hebben de proef gesloten met een plaisirige maeltijd... [met] 2 klucht-spellen tot groot genoegen van het geselschap’.18 Bij dit alles werd ook weer driftig gedronken en gezongen; ik zal u de verdere details besparen. Vanaf de jaren dertig van de achttiende eeuw wordt een enkele keer ook melding gemaakt van de echtgenotes van de vinders die mee mochten delen in de feestvreugde. Onduidelijk is of ze eerder niet welkom waren tijdens de maaltijden of dat er simpelweg geen melding werd gemaakt van hun aanwezigheid. Na het afleggen van de gildeproef kregen de kersverse gildebroeders een bewijs dat zij met goed gevolg hun leerjaren hadden afgesloten met een proef. Die van Johannes Enschedé junior uit 1771, met zwierige handtekeningen van de deken van het gilde en de twee vinders, is bewaard gebleven in het Enschedé-archief.19 Uit deze bevestigingsbrief blijkt dat Johannes Enschedé het gedicht van zijn proef niet alleen met het zetten van het gedicht had gedaan, zoals vereist werd volgens het Ghildt Boeck, maar deze ook had gedrukt en tevens diverse formaten had overgeslagen.20



illustratie
Figuur 3. Bewijs inschrijving als gildebroeder van Johannes Enschedé, 1717. Noord-Hollands Archief, toegang 2481 Fdoos d6/30 inv. fam 1121. Foto auteur




illustratie
Figuur 4. Proef van Hercules Koster, de Keure ende ordonnantie van het boeck-druckers ende boeck-binders gilde binnen Haerlem, 1707. Foto auteur


Meesterproeven

De eerste vermelding van een meesterproef in het Ghildt Boeck is direct een interessante. Hercules Koster wordt op 19 december 1707 ingeschreven in het Ghildt Boeck met de vermelding ‘heeft sijn proef gedaan als drukker, herdrukkende de keure en ordinantie van 't Boekdrukkers en verkopers Gilde binnen Haerlem’.21 Hercules Koster staat echter niet ingeschreven in het register van leerjongens en komt niet voor in de Short-Title Catalogue Netherlands (stcn). Hij heeft zijn proef gedaan als drukker, dus is het niet waarschijnlijk dat hij alleen als binder aan de slag is gegaan en om die reden niet in de stcn is te vinden. Hij kan natuurlijk als brooddrukker zijn geld verdiend hebben en op geen enkele uitgave zijn naam hebben gezet, maar hij komt ook niet meer voor in het leerjongensregister als meester. Naar de oorzaken van dit alles kan slechts gegist worden. Wellicht

heeft hij de stad verlaten of is hij kort na het afleggen van zijn proef overleden.22 Er zijn in ieder geval twee exemplaren bewaard gebleven van Kosters meesterproef, een in de Koninklijke Bibliotheek en een in het Noord-Hollands Archief.23 In deze keur worden dezelfde eisen als in 1616 gesteld aan de leerjongen die meester wilde worden. Opvallend is dat Koster zijn naam niet in het impressum heeft gezet en dat beide exemplaren die we kennen slechts een enkel katern omvatten. Het laatste blad eindigt met de custode re-: hierachter zou je dus een volgend katern verwachten, waarbij ‘re-’ vermoedelijk verwijst naar een ‘Renovatie’. Latere drukken van de Keure bevatten althans een Renovatie ende ampliatie vande Keure ende ordonnantie, op het boek-drukkers en boek-verkoopers gilde binnen Haerlem. Deze Renovatie werd echter pas uitgevaardigd op 4 september 1709 en kon dus niet worden meegenomen in de druk van Koster. Mogelijk is er dus een oudere versie van deze Renovatie geweest, die nooit in druk verschenen is, maar het kan ook zijn dat de voorgenomen renovatie pas een kleine twee jaar later zijn beslag gekregen heeft. Het gilde lijkt het drukken van deze wijziging te hebben willen gebruiken als materiaal voor een volgende meesterproef, maar die proef liet nog enige jaren op zich wachten. In 1709 deden alleen twee binders hun proef waarvan niet meer informatie wordt gegeven dan ‘heeft sijn proef met binden gedaen’; pas in 1711 was er weer een drukker die zijn proef deed, de Oost-Indiëvaarder Cornelis Schouten, die inderdaad dit vervolg als meesterproef vervaardigde.24 De Renovatie laat geen wijzigingen zien in de eisen wat betreft de meesterproef, maar bevat een aanscherping van de regels inzake het niet mogen verkopen van boeken en schrijfwaren door niet-gildeleden en met name door degenen die van buiten de stad kwamen om andere goederen te verhandelen en dan ook meteen maar papier en schrijfwaren probeerden te verkopen.

Ook van Schoutens proef is een exemplaar bewaard gebleven, maar dat kan helaas niet van alle meesterproeven gezegd worden. In november 1714 bijvoorbeeld, doet Jan Wyarda zijn proef met het drukken van een blad van het ‘Cijffer-boeck, door Mr. Pieter van den Broecke’.25 Dit moet wel Vanden Broecke's Arithmetica, ofte reken-konst zijn, maar er is tot nu toe nog geen editie opgedoken uit dat betreffende jaar. Er is wel een editie bekend uit 1730 - met een voorwoord gedateerd op 20 februari 1730 - van Michiel (ii) van Leeuwen, niet geheel toevallig de zoon van Jan Wyarda's leermeester Gijsbert van Leeuwen. Een latere editie van de Amsterdamse uitgever Gijsbert de Groot Keur heeft echter een voorwoord gedagtekend: Haarlem, 20 februari 1715. Dat moet De Groot Keur ongewijzigd hebben overgenomen uit een tot nu toe niet gevonden editie, aangezien Dhij pas in 1737 met zijn werkzaamheden begon. Mogelijk betreft dit dus de editie waarop de meesterproef van Jan Wyarda gebaseerd was.26

De eerste jaren na 1714 worden er geen details vermeld over de afgelegde drukkersproef, maar in 1726 gebeurde er iets bijzonders. In dat jaar doet een drietal jongens hun proef: zij zetten en drukken ieder een katern van de Laurier-krans gevlogten om't hoofd van Laurens Koster, eerste uitvinder der boekdrukkunst binnen Haarlem. Cornelis van Teijlingen verzorgt katern A, Hermanus van Hulkenroy katern B, en Johannes Enschedé katern C. Het uiteindelijke boek bestaat echter uit zes katernen: twee *-katernen voor het voorwerk en de katernen A-D van het hoofdwerk. Het lijkt er op dat het de bedoeling was dat het gehele boekje uiteindelijk op deze manier gezet zou worden als meesterproef, maar op enig moment is blijkbaar besloten dat er niet langer gewacht kon worden op nog drie leerjongens die ook een katern zouden kunnen verzorgen. W. van Kessel en enkele leden van de Enschedé's en Hulkenroys zijn in het gat gesprongen. Op dit moment is het werkje in de stcn bekend met zes verschillende impressa, maar in alle gevallen betreft het hetzelfde zetsel en is alleen de naam op de titelpagina tijdens het drukproces gewijzigd. Vermoedelijk was Mozes van Hulkenroy de drijvende kracht achter het project - hij is de enige met zijn volledige adres in het impressum, ‘aan de Markt in Laurens Koster, eerste Uitvinder der Boekdrukkunst’ -, de anderen moesten genoegen nemen met alleen hun naam.27 Mozes van Hulkenroy was in 1726 en 1727 deken van het gilde en had in die functie zeker kennis van en toegang tot de gildeproeven. Het lijkt daarmee waarschijnlijk dat hij degene is geweest die het zetsel van de leerjongens verder te gelde heeft willen maken.

Specifiek Haarlems

De boekdrukkunst, en zeker het geloof in Laurens Janszoon Coster als de uitvinder van de boekdrukkunst, was een gewaardeerd onderwerp voor de Haarlemse gildeproeven, variërend van zakelijke drukken van ordonnanties betreffende het boekdrukkersgilde tot de hierboven genoemde Laurier-krans en een gedicht van Pieter Langendyk op het standbeeld van Coster. Maar François Bohn ging een stapje verder dan het drukken van een bestaande tekst. Zijn gildeproef uit 1780, Korte en beknopte beschryving der hedendaagsche boekdrukkerye, was een bewerking van de beschrijving van de drukpers in J. Hübners Curieuses Natur- Kunst- Gewerck- und Handlungs-Lexicon van 1712.28 Dat de Firma Bohn de boekdrukkunst een warm hart toedroeg, bleek tien jaar na Bohns gildeproef: toen produceerden de knechts in zijn drukkerij in rode en zwarte letters het gedicht ‘Lof der boekdrukkunst’ ter gelegenheid van koppermaandag.29

Niet iedere leerjongen sloot zijn leertijd af met een gildeproef. Er zijn vele redenen te bedenken waarom hij, of in een enkel geval zij, dat niet deed: verhuizing, ziekte, overlijden, overgang naar een ander beroep of gebrek aan ambitie om zelf een bedrijf te beginnen. Wellicht was ook het betalen van het inschrijfgeld van zes gulden voor sommigen een bezwaar. Weliswaar werd dit bedrag gehalveerd voor ‘in-gebooren burgers’, terwijl zonen van gildebroeders zelfs maar een derde deel hoefden te betalen, maar als men toch niet van plan was een eigen zaak te runnen in Haarlem was er geen enkele reden om de proef af te leggen en dus hield men het voor inschrijving gevraagde geld liever in eigen zak.30 Door het onderzoek voor een recent tv-programma is in ieder geval van Johannes Henrikus Coemans bekend waarom hij zijn meesterproef niet aflegde.31 Johannes werd op 21 april 1789 in het Ghildt Boeck bijgeschreven als leerjongen van de weduwe Nicolaas Beets.32 Hij verhuisde in 1794 naar Schiedam, waar het admissieregister vermeldt dat hij op 30 juni 1794 op borgtocht van zijn vader is toegelaten tot de stad. Er was echter een voorwaarde aan deze admissie verbonden. Johannes mocht niet het beroep van boekdrukker of boekhandelaar gaan uitoefenen. Vermoedelijk had dit te maken met de vrees van de Schiedamse autoriteiten om met een bekwaam drukker ook de mogelijkheid tot het produceren van patriotse geschriften de stad binnen te laten.33 Van veel Haarlemse jongens is echter niet bekend waarom zij geen meesterproef aflegden. Voor de periode waarin informatie over de meesterproef is opgenomen, dus van 1707 tot en met 1795, geldt zelfs dat het overgrote deel van de leerjongens geen proef aflegde: tegenover de 311 personen die als leerjongen ingeschreven stonden bij het gilde staan er slechts 62 die in die periode hun proef hebben afgelegd. Van die 62 staan er ook nog eens 11 niet als leerjongen geregistreerd. Helaas werd bij de registratie van de gildeproef niet vermeld bij wie iemand zijn leertijd had doorgebracht of waarom er überhaupt geen registratie als leerjongen was. Van zonen van gildeleden is dat te begrijpen; zij hoefden niet officieel als leerjongen ingeschreven te staan, alhoewel dat in veel gevallen toch gebeurde. Vermoedelijk is ook een aantal gildeleden uit andere steden gekomen met voldoende referenties om niet de verplichte leertijd te hoeven doorlopen en meteen een proef af te mogen leggen, maar daarvan wordt geen indicatie gegeven.

Registratie

De registratie in het leerlingenregister van het Ghildt Boeck verliep niet altijd vlekkeloos. Soms werd een leerjongen pas veel later ingeschreven dan aan het begin van de leerperiode. Eenmaal vond een vinder het blijkbaar de moeite waard om erbij te zetten dat ‘deeze is verzuimt geweest op zijn tijd op te geven’ in het geval van een leerjongen die al in 1781 begonnen was, maar zich pas een jaar of twee à drie later liet inschrijven. Meestal werd zo'n achterstallige registratie echter zonder enige nadere opmerking in het gil-

deboek opgenomen.34



illustratie
Figuur 5. Inschrijving van Jan Hendrik van Delden als gildebroeder, met aantekening in de marge. Ghildt Boeck (nha 1105-11). Foto auteur


Een aantal jaren later worden bijvoorbeeld enkele late registraties zonder commentaar verwerkt: de jaartallen van inschrijvingen springen van 1786 naar 1788, terug naar 1782, en dan weer terug naar 1787. De eerste vijftig jaar is het toevoegen van een exacte datum uitzondering; meestal wordt volstaan met alleen een jaartal. Vanaf 1752 wordt een complete datering usance en wordt daar slechts in een heel enkel geval van afgeweken. Dit alles betekent dat het niet in alle gevallen mogelijk is om de precieze leerperiode vast te stellen. Het eerste artikel van de Keure van 1616 schrijft voor dat wie een boekhandel wil beginnen in Haarlem twee jaar bij een meesterdrukker of -binder in de leer moest zijn geweest alvorens de meesterproef mocht worden afgelegd. In de meeste gevallen zat er echter meer tijd tussen de inschrijving als leerjongen en het afleggen van de meesterproef, waarschijnlijk omdat betrokkene het lidmaatschap van het gilde pas nodig had als hij zelfstandig een zaak wilde beginnen. Bleef je bij je meester werken, of bij een ander, dan was er geen noodzaak om de leges te betalen en de vinders te trakteren. Zoons van gildeleden deden vaak pas hun proef als hun vader overleden was en zij de zaak zelfstandig moesten gaan runnen. Een mooi voorbeeld is Jacobus van Delden die in 1775 in de leer ging bij zijn vader Jan Hendrik van Delden, maar pas in 1784 zijn proef aflegde. In dat jaar kocht Jan Hendrik zich, na de dood van zijn vrouw, in in het Oude

Mannenhuis35 en deed zijn zaak over aan zijn zoon. Toen pas ontstond voor Jacobus de noodzaak een proef af te leggen.

Per jaar werden er slechts enkele leerjongens ingeschreven, soms geen enkele, maar vanaf 1789 verandert dat. De Nieuwe keur van 1788 stipuleert dat ‘een knegt of leerling’ die voor zichzelf wilde beginnen de gildeproef moest doen. De uitbreiding met knechts is nieuw. Dit hadden de autoriteiten van de stad niet zelf bedacht, maar overgenomen uit het concept dat zij van het gilde hadden gekregen. In de bijeenkomst van het gilde waarbij de Nieuwe keur aan de leden werd kenbaar gemaakt, vroeg de heer Enschedé of hij de knechts die hij al in dienst had ook allemaal moest registreren. Na deliberatie werd besloten dat diegenen die al in dienst waren op het moment dat de keur werd vastgesteld, vrij waren zich wel of niet te laten registreren, met dien verstande, dat knechten die in de toekomst eventueel voor zichzelf wilden beginnen alleen een proef mochten afleggen indien ze geregistreerd waren.36 In het leerlingenregister worden vervolgens in 1790 ineens veel meer ‘leerlingen’ ingeschreven dan in voorgaande jaren, alleen al voor Johannes Enschedé 21 en voor François Bohn 17. Er waren dus blijkbaar nogal wat knechts die een eventuele zelfstandige loopbaan in het boekenvak wilden veiligstellen. Geen van deze jongens lijkt overigens een gildeproef gedaan te hebben, maar de laatste inschrijving als gildebroeder in het register is van 1795. Tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806) werden de gilden afgeschaft, maar mogelijk hebben deze knechts zich later direct tot de stadsautoriteiten gewend voor permissie om een eigen zaak te beginnen.

Zoals al aan de orde kwam, komen niet alle boekbinders en -drukkers die als gildebroeder werden ingeschreven, en dus hun proef hadden moeten doen, voor in de lijst van leerjongens. De gildereglementen van 1616 geven in artikel ix al aan dat een gildebroeder zijn eigen kinderen het ambacht mag leren zonder daarvoor leergeld aan het gilde te betalen. Ondanks deze bepaling zijn sommigen van deze kinderen soms toch in het leerjongensregister terecht gekomen. Als zij niet bij hun vader in de leer gingen bijvoorbeeld, maar bij een andere meester, werd wel geregistreerd, zoals in het geval van Abraham van Hulkenroy die in 1713 ingeschreven werd als leerjongen ‘bij de courantier’, oftewel bij de erven van Abraham Casteleyn die tot 1737 de Opregte Haerlemsche Courant drukten. Abraham van Hulkenroy liet zich pas ruim dertig jaar later, na de dood van zijn vader Isaac in 1744, inschrijven als gildelid.37 Hij gaf geen werken uit onder eigen naam, maar publiceerde deze samen met zijn zus Maria als ‘de erven Isaac van Hulkenroy’. Ook de Casteleyns waren niet altijd even consequent in het inschrijven van hun kinderen. Vincent Casteleyn was een van de gildebroeders die al in 1616 lid waren en dus geen aparte inschrijving behoefden. Zijn oudste zoon Pieter werd in 1645 ingeschreven in het register als zijnde leerjongen ‘bij sijn vader Vincent Casteleijn’ en legde in 1649 de meesterproef af.38 Zijn jongere broer Abraham, de latere courantier, komt daarentegen niet voor in het leerjon-

gensregister, maar wel in de lijst met gildebroeders. Hij legde in 1653 zijn niet nader gespecificeerde proef af.39 Hij overleed in 1680, maar in 1723 schreef iemand bij de inschrijving als gildebroeder: ‘deze heeft sich allermeest vermaart gemaakt door de Haerlemsche Courant in zoo grooten achting te brengen dat tot heden toe nog op sijnen naam wordt gedrukt’. Later schreef iemand daar weer onder dat de krant in 1737 overgegaan was in handen van de Enschedé's. Ook de zoon van Abraham, Gerrit of Gerhard, Casteleijn, werd niet als leerjongen ingeschreven, maar deed wel zijn proef als drukker in 1693, waarschijnlijk toen pas omdat zijn moeder Margaretha van Bancken, die de drukkerij had gerund vanaf het moment dat zij weduwe geworden was, in dat jaar overleed.40 De wijziging van het keur in 1788 waarbij ook knechts de gelegenheid kregen om zich in te schrijven, doet vermoeden dat zij zich voor die tijd niet lieten registreren, maar wel op grond van hun ruime ervaring een proef konden doen. Het is dus niet onmogelijk dat enkele van de nieuwe gildebroeders die niet als leerjongen in de boeken terug te vinden zijn al voor kortere of langere tijd als knecht voor iemand hadden gewerkt.

Hoewel de noodzaak tot het doen van de meesterproef voor iemand die bij zijn vader in dienst was zich pas voordeed op het moment dat de vader overleed, deden sommige leerjongens toch al eerder hun proef. Michiel van Leeuwen, de zoon van Gijsbert van Leeuwen, deed al in 1718 zijn proef, zeven jaar nadat hij als leerjongen door zijn vader was geregistreerd.41 Zijn naam komt echter pas voor in impressa vanaf 1730. Zijn vader was op dat moment nog niet overleden - hij was in de jaren 1732 en 1733 nog vinder van het gilde - maar mogelijk had hij de boekdrukkerij al wel overgedaan aan zijn zoon. Er zijn tenminste geen uitgaven bekend met Gijsberts naam op de titelpagina na 1729.

Uitzonderingen

Er zijn twee uitzonderingen in het gildeboek te vinden waarin afgeweken wordt van het gebruikelijke stelsel van een aankomend gildebroeder die een proef af moest leggen. De eerste uitzondering is de dochter van Wilhelmus van Kessel, Geertruijd, die gildezuster werd zonder een proef te doen. Van Kessel had een verzoek ingediend bij de burgemeesters van de stad om zijn recht van boekdrukken en -verkopen over te mogen doen aan zijn dochter. Dit verzoek had ongetwijfeld te maken met de dood van zoon Wilhelmus junior. Deze had in 1719 zijn gildeproef gedaan en was vervolgens bij zijn vader in de zaak blijven werken. Volgens een aantekening bij zijn gilde-inschrijving was hij echter in augustus 1723 overleden.42 Van Kessel had ineens geen opvolger meer voor zijn zaak en bedacht de list om zijn dochter naar voren te schuiven. Is het toeval dat hij daarmee wachtte tot 1726 toen hij zelf weer tot vinder van het gilde was gekozen? Het gilde kon echter niet zomaar akkoord gaan met het negeren van de reglementen aangaande de meesterproef en er moest een verzoek aan het stadsbestuur gezonden worden. De magistraten reageerden

positief op 28 augustus 1727 en nog diezelfde dag werd Geertruijd als gildezuster ingeschreven met de vermelding dat zij twee gulden voor het privilege moest betalen, eenzelfde bedrag als een zoon van een gildebroeder zou moeten fourneren.43 Geertruijd van Kessel was eerder dat jaar, op 4 mei 1727, getrouwd met Pieter van Assendelft, de conrector van de Latijnse school, maar zij bleef haar eigen naam gebruiken in de impressa van haar fonds. Van Assendelft liet zich in 1731 inschrijven als leerling van zijn vrouw en werd in 1733 zelf ook gildebroeder.44 In 1734 en 1735 kwam er een aantal werken van de pers met in het impressum zijn naam en dat van de erve Van Kessel. Geertruijd overleed in juni 1735 en vanaf 1736 staat alleen Van Assendelfts naam op de titelbladen.45

Een andere uitzondering op het gildeproefsysteem waren Jan en Maria van den Berg. Zij waren de vader en zuster van Barend van den Berg die in 1789 was overleden. Zij verzochten de heren burgemeesters en regeerders van de stad om diens boekwinkel te mogen continueren aangezien zij door het overlijden van Barend ‘in de uiterste ongeleegendheid waaren geraakt, vermits de gemelde overleedene de eenige was die voor hun het bestaan verzorgde’. De burgemeesters hielden ruggenspraak met het gilde en besloten dat Jan en Maria van den Berg van dezelfde regeling gebruik konden maken als weduwen, dat wil zeggen, ze konden lid worden van het gilde en handel drijven als ‘Firma van de erven van Barend van den Berg’ zonder een proef af te leggen. Deze positieve beslissing werd ‘alleen vergund... om de smertelijke en allerongelukkigste omstandigheeden waarinne de supplianten zig bevinden’ en mocht zeker geen precedentswerking inhouden. De beslissing gaf ook een eventuele latere huwelijkspartner of erfgenaam geen enkel recht op een gildelidmaatschap.46 De beslissing van de autoriteiten werd netjes in de kantlijn van Barends inschrijving als gildebroeder genoteerd. Wat wellicht meehielp in de beslissing is het feit dat Jan Louis Casaubon, een van de vinders van het gilde in 1789, een leerling van Van den Berg was geweest en vader Jan en zuster Maria ongetwijfeld goed kende.47 Een advertentie van de erven in de Haarlemse Courant van 20 februari 1796 betreffende de verhuur van twee kamers situeert ze in de Korte Begijnestraat. Waarschijnlijk was Jan van den Berg toen al overleden, want er wordt gesproken over de erve als ‘boekhandelaares’. In zijn autobiografie spreekt de Haarlemse schoolmeester Willem van den Hull (1778-1858) van een rooms-katholieke Mietje van den Berg die in de Korte Begijnestraat een boek- en papierwinkeltje had waar Van den Hull weleens vellen papier kocht en waar hij zijn zakgeld kon aanvullen met het slijpen van potloden voor haar.48 Dit moet wel om dezelfde Maria van den Berg gaan; het zou wel al te toevallig zijn als er twee dames met dezelfde naam in dezelfde periode een boekwinkeltje in het kleine straatje hadden.

Aantallen en percentages

Het is niet direct mogelijk om de aantallen gildebroeders in het Ghildt Boeck af te zetten tegen het aantal leerjongens om te zien welk percentage uiteindelijk hun meesterproef deed, aangezien lang niet alle leerjongens geregistreerd werden. Het register vermeldt in totaal 486 leerjongens (de nummers 88 en 271 zijn dubbel gebruikt) en de gildebroederlijst 17 (de oorspronkelijke uit 1616) + 127 = 144 namen. Tellen we bij de leerjongens diegenen op die wel gildebroeder zijn geworden, maar geen inschrijving als leerjongen hadden, dan komen we op 486 + 49 = 535. De 17 oorspronkelijke gildebroeders mogen niet meegerekend worden om een percentage te bepalen, aangezien zij nooit in de lijst leerjongens na 1616 hebben kunnen voorkomen. De uiteindelijke berekening is dus 127 op 535 = 23,74%; slechts een kwart van de leerjongens deed de meesterproef. Dit cijfer zou iets hoger moeten worden bijgesteld aangezien leerjongens en knechts die in de laatste jaren dat het register werd bijgehouden geregistreerd werden wellicht hun proef daarna hebben gedaan. Aangezien het register maar tot 1795 loopt is de proef van bijvoorbeeld Joost (of Joseph) de Graaff niet genoteerd, terwijl hij vanaf 1798 wel vertegenwoordigd is in de stcn.49 In een map met aanstellingen van de vinders van het gilde door burgemeesters en regeerders der stad Haarlem bevinden zich achterin drie admissies tot boekbinder en boekverkoper uitgereikt in 1800 door het Comité van Algemeen Belang binnen Haarlem, waaronder een voor Joseph de Graaff.50 En hoewel het gildesysteem op de schop was gegaan, werd betreffende De Graaff gemaand zich te houden aan de regels die ‘ten opzichte van dat ambacht voorhanden zyn’. Hij moest zich in voorkomende gevallen adresseren aan de Provisionele Commissarissen van het ontbonden boekverkopersgilde die een afschrift van de admissie ontvingen. Veel was er dus niet veranderd in het zesde jaar van de Bataafse Vrijheid.

Van de 62 gildebroeders die vanaf 1707 hun proef hebben gedaan, waren er 20 die een bindproef deden, Geertruijd van Kessel hoefde geen proef te doen en van de 41 resterende proeven zijn er 13 waar geen enkele informatie over de inhoud van de proef wordt gegeven. Van de 28 proeven met - soms heel summiere - informatie betreffende het te drukken werk zijn er 11 met zekerheid geïdentificeerd. Van een tiental kon wel een vermoedelijke titel worden achterhaald, maar niet met zekerheid de juiste editie. Van 7 proeven was de informatie te summier voor identificatie, zoals het ‘vers in folio’ van Harmanus van Brussel of ‘een blad uit een boek van de sterrekunde’ van Jan Huytink.

Hoewel achttiende-eeuwse Haarlemse drukkers ervan uit konden gaan dat hun nieuwe collega's hun vakbekwaamheid hadden bewezen met hun meesterproef, is het voor ons niet meer zo eenvoudig om in alle gevallen te achterhalen wat dat bewijs nu precies was. In de bijlage is een overzicht te vinden van de informatie die nu bekend is over de proeven die vanaf 1707 vermeld staan in het Ghildt Boeck. In de betreffende edities valt op dat de meesterproeven veelal wel de naam van de aspirant-drukker in het impressum hebben, maar geen adres. Dit is eenvoudig te verklaren, aangezien ze volgens de gilderegels op het moment van beproeving nog geen zelfstandig bedrijf konden heb-

ben. Een uitzondering zijn de drukken van het gildekeur van 1709 en de renovatie van 1711 die geen drukkersnaam in het impressum hebben. De enige als drukkersproef geidentificeerde titel met een adres is wellicht een latere heruitgave (Jan Bosch, nummer 84). Een soortgelijk onderzoek voor andere steden kan veel duidelijk maken over de praktijk van het boekdrukkerswezen in de vroegmoderne tijd, met name over de eisen die gesteld werden aan de kennis en vaardigheden van jonge boekdrukkers, die de ambitie hadden de sprong naar een eigen bedrijf te wagen.



illustratie
Figuur 6. Laurier-krans. Haarlem, J. Enschedé, 1726 (ub Amsterdam og 06-50:4). Foto auteur


Bijlage

Lijst gildebroeders vanaf 1707 met informatie over de afgelegde proef. De nummering en datering van de inschrijving als leerjongen en de naam van zijn meester zijn overgenomen uit de lijst leerjongens. De rest van de informatie is afkomstig van de lijst van gildebroeders.51 In de laatste kolom het stcn-recordnummer van de geïdentificeerde meesterproeven of gegevens over een mogelijke identificatie.

Nummer
gildebroeder		 Datum
inschrijving
als gildebroeder		 Naam Proef Extra
informatie gegeven
in de gildebroederslijst		 Datum en nummer
als leerjongen
+ naam meester		 Identificatie
waar mogelijk met
stcn recordnummer
66 1707-12-19 Hercules Koster ‘heeft sijn proef gedaan als drukker, herdrukkende de keure en ordinantie van't Boekdrukkers en verkopers gilde binnen Haerlem’ Obiit niet in lijst leerjongens Keure ende ordonnantie van het boeck-druckers ende boeck-binders gilde binnen Haerlem, 1707 (stcn 217870104)
67 1709-05-07 Jacob Boekaart Proef met binden obiit 25-09-1736 begraven 1-10 Wees-kerk 1699 (153) bij I. van der Vinne  
68 1709-11-30 Wouter Verdonk Proef met binden obiit 03-06-1715 Tussen 1701 en 1707 (167) bij zijn vader Thomas Verdonck  
69 1711-03-21 Cornelis Schouten ‘heeft sijne proef gedaan met drukken, drukkende ten dienste van 't gild, de Renovatie en Ampliatie van des gilds keure en ordonnantje, in dato den 4 septemb. 1709’ na een jaar naar Oost-Indië gegaan; zie verder tekst artikel niet in lijst leerjongens Renovatie ende ampliatie vande Keure ende ordonnantie, op het boek-drukkers en boek-verkoopers gilde binnen Haerlem, 1711 (stcn 377737774)
70 1714-11-30 Jan Wyarda ‘Heeft sijn proef gedaan met een blad van't Cijffer-boeck, door Mr Pieter van den Broecke’ obiit Tussen 1701 en 1707 (168) bij Gijsbert van Leeuwen Ongeïdentificeerde editie van Arithmetica, ofte reken-konst, maar zie tekst artikel voor mogelijke bijdrage aan de 1730 editie
71 1715-11-11 Aäron van Hulkenroy ‘...en hebben de proef gesloten’ obiit 19 sept 1733 1713 (183) Bij decourantier [= erven Abraham Casteleyn] Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
72 1718-00-13 Mighiel van Leeuwen ‘Heeft sijn proef gedaan met setten en drukken, dat na een geschreven copij en deselve afgetelt hebbende hebben wij de proef extra goet bevonden’ obiit 17' 1711 (179) bij zijn vader [= Gijsbert van Leeuwen] Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck

73 1718-11-17 Anthonij Hoorens ‘Heeft sijn proef met drucken en setten gedaen, na dat hy het selve eerst afgetelt had’   1-5-1714 (189) bij zijn moeder [=schoonmoeder] wed. J.G. Geldorp Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
74 1719-10-28 Wilhelmus van Kessel junior ‘heeft sijn proef met drukken en setten gedaan met een blad in 8-ten aan weer sijden’ Overleden 1723 1713 (188) bij bij zijn vader [= W. Van Kessel] Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
75 1719-11-13 Jan Marshoorn ‘heeft sijn proef na een geschreven copij van setten en drucken gedaan een vel in 8’   Tussen 1701 en 1707 (166) bij W. Van Kessel Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
76 1726-05-15 Cornelis van Teijlingen ‘heeft zijn proef gedaan met zetten en drukken vande Laurierkrans van Laurens Koster. Een blad in quarto, signatura A’   1717(197) bij [Gijsbert] van Leeuwen Laurier-krans, gevlogten om't hoofd van Laurens Koster, eerste uitvinder der boekdrukkunst binnen Haarlem, 1726, katern A. Zie tekst artikel en voetnoot 27
77 1726-05-30 Hermanus van Hulkenroy ‘heeft zijn proef gedaan met zetten en drukken van een blad in quarto vande Laurier Krans van Laurens Koster, signatura B’ overleden 24-10-1726 niet in lijst leerjongens Laurier-krans, gevlogten om't hoofd van Laurens Koster, eerste uitvinder der boekdrukkunst binnen Haarlem, 1726 (stcn 31883 6955], katern B
78 1726-07-30 Johannes Enschedé ‘heeft zijn proef gedaan met zetten en drukken van een blad van de Laurier-krans van Laurens Koster, signatura C in quarto’ Obiit 21 nov. 1780 1719 (204) bij zijn vader Laurier-krans, gevlogten om't hoofd van Laurens Koster, eerste uitvinder der boekdrukkunst binnen Haarlem, 1726 (stcn 420771832), katern C
79 1727-08-28 Geertruijd van Kessel Hoefde geen proef te doen, maar wel de betaling als ware zij een zoon van een gildelid, dit alles volgens besluit van burgemeesteren. Hiermee mocht zij het fonds overnemen van Wilhelmus van Kessel      

80 1731-08-24 Wilhelmus Ryp ‘sijnen proef met lettersetten, met 1 blad in quarto af te tellen, overslaan en drukken etc. Alles naar de ordonnantie behalven dat hy in plaats van descendiaan of mediaan letter heeft gebruikt augustijn romein, met goedvinden van de overluyden, op de winkel van sijnen meester Izaak Enschedé. Deesen proef) of dit proefblad, diende tot vermeerdering van Laurens Kosters Laurier Krans, zijnde gedigt door W. Hessen’ in de zomer van 1736 is W. Ryp naar Oost Indië gevaren, ‘alles verzuimt en verwaarloost hebbende was in een doodarmelijke staat geraakt, nog ongetrouwt’. Tijdens de reis bij Kaap de Goede Hoop overleden 1714 (192) by I. Enschedé Mogelijk een andere editie van Willem Hessens Parnas vreuchden, over het derde eeuwjaar van de geboorte der dnikkonst [...] door Laurens Koster. Haarlem, M. van Hulkenroy, 1731 (stcn 314874062)
81 1732-03-00 Jan van Lee Proef binden boek van Olfert Dapper in hoorn met platen   niet in lijst leerjongens  
82 1733-04-23 Petrus van Assendelft ‘heeft zijn proef gedaan met zetten van een blad in quarto in 't Latijn uit Ovidius’ Conrector der Latijnse scholen. Overleden 19 mei 1770, 86 jaar oud 1-1-1731 (225) bij mej. G. van Kessel Niet geïdentificeerd
83 1733-10-06 Isaac van Hulkenroy ‘heeft zijn proef gedaan met zetten en drukken van een blad in quarto’   1714 (171) bij zijn moeder Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
84 1734-05-15 Jan Bosch ‘heeft zijn proef gedaan met een blad in quarto te zetten, over te slaan en te drukken, zijnde eerste Heldinnebrief van P. Ovidius Naso, Penelopé aan Ulysses’ overleden 10 okt. 1782 mei 1721 (206) bij I vd Vinne Publius Ovidius Naso, Eerste heldinnebrief. Penelopé aan Ulysse, 1735? (stcn 153221771). Mogelijk is dit een iets latere druk aangezien het adres van Bosch al in het impressum staat wat bij een gildeproefniet gebruikelijk was
85 1738-06-13 Gerrit van der Weert ‘heeft zijn proef gedaan met zetten en drukken van een blad in quarto’ Geen informatie over de inhoud van de proef Is blijven werken als knecht voor M. van Leeuwen. Later ‘door de diaconij aangeslagen’. 1-5-1727 (224) bij G. van Leeuwen Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck

86 1739-09-28 Izaac van der Vinne ‘heeft zijn proef gedaan met een blad in quarto te zetten en te drukken’ C.H. Bohn heeft in 1752 de zaak overgenomen, Van der Vinne wordt fabrikant van Florette garens. Weigerde in 1765 het gildegeld nog verder te betalen 1728 (221) bij I. vander Vinne Vincentsz Mogelijk De mens, het zotste dier. In naavolginge van het achste schimpdigt van den heet Boileau Despteaux, 1739 (stcn 293054150). Dit is het enige drukwerk van een kwarto blad van Van der Vinne uit 1739
87 1743-05-00 Jan Nieuwenhuyzen ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten van onze gildekeur, zijnde 1 blad in quarto met mediaan en dessendiaan letter’ In 1758 als mennoniet leraar naar Middelhamis beroepen. Boekwinkel en drukkerij verkocht 1-1-1735 (236) bij Jan Bosch Keure ende ordinantie van het boeck-druckers ende boeck-binders gilde binnen Haerlem, 1734 (stcn 395608554; blad B ontbreekt)
88 1744-08-09 Abraham van Hulkenroy ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van een blad in quarto, met mediaan letter’ Overleden 1758 in Beverwijk, woonde bij zijn dochter die met een chirurgijn getrouwd was niet in lijst leerjongens Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
89 1744-09-20 Nicolaas Met ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van een blad in octavo met dessendiaan en mediaan letter’ Obiit 30 december 1759 niet in lijst leerjongens Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
90 1745-04-11 Everhardus van Hulkenroy ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van een blad in quarto’ Obiit in 1768 juni 1732 (228) bij zijn vader Mozes van Hulkenroy Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
91 1746-05-22 Jacobus Laurentius ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken, nageschreeven copij afgeteld in octavo, genaamt Aanmerkelijke voorzeggingen van Jacobus Usher’ ‘1763 heeft deze Laurentius by gelee genheid van 't ophalen van het gildegeld bedankt, wijl nu geen boeckwinkel meer doet en een couse winckel in de Spekstraat opgezet en daar in handelt’ 1737 (251) bij Jan Enschedé Latere editie van Vreemde en aanmerkelyke voorzeggingen van [..] Jacobus Usher, 1688?

92 1746-05-30 Jan van Varelen ‘heeft zijn proef gedaan met zetten van een blad in groot octavo genaamt Aantekeningen over de huizen Breederoode en Aelbrichtsberg’ ‘Deze heeft maar weinig tijds de winkel gedaan, maar blijft als gildebroeder continueren’ 1740 (262) bij P. van Assendelft Waarschijnlijk separate uitgave van Pieter Langendijks hoofdstuk ‘Aantekeningen over de huizen Breederoode en Aelbrechtsberg’ uit L. Smidt, Schatkamer der Nederlandsse oudheden, 1737
93 1750-04-11 Jan Huytink ‘heeft zijn proef gedaan met zetten van een blad in groot octavo uit een boek van de sterrekunde’ Heeft zich in 1765 ingekocht in het Diaconessenhuis, maar blijft zijn zaak waarnemen 1738 (255) bij Jan Bosch Niet geïdentificeerd
94 1752-04-01 Ferdinandus Appelman Jansz. ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van en blad in quarto’ Overleden 1779 1743 (278) bij J. van Lee Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
95 1752-09-23 Hubrigt Müteler Binden van een bijbel en 2 franse banden ‘In 1755 naar Hoorn vertrokken vermits de winkel en het binden hier geen opgang had’ niet in lijst leerjongens  
96 1752-11-08 J. Christoffel Bhon [sic] Binden van een bijbel in eene curieuse france band Overleden 1 december 1784 1751 (312) bij I. vander Vinne  
97 1754-10-24 Jan Hendrik van Delden Binden van een bijbel in quarto france band Heeft zich in 1784 ingekocht in het oude mannenhuis niet in lijst leerjongens  
98 1758-02-27 Jan van Lee ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten van een tractaatje Lof der letteren in groot octavo’   4-6-1753 (315) bij zijn vader [= Matthijs van Lee?] Latere editie van D. van Beke's De lof der letteren, 1728 (STCN 157363404)?
99 1760-11-24 Harmanus van Brussel ‘heeft zijn proef gedaan met een vers in folio’ Woont in het huis van Laurens Coster, over- leden 1768, zaak voortgezet door weduwe 1742 (271) bij iz van Hulkenroy Niet geïdentificeerd

100 1761-03-20 Hermanus van Hulkenroy, zoon van Mozes ‘heeft zijn proef gedaan met een Vers van Orgelwerk door Abr: van Beaumont berijmt’ Overleden 1779 1746 (295) bij zijn vader Mozes van Hulkenroy Abraham van Beaumont, Lauw'ren-krans gevlogten voor het extraordinair konstig orgel-werk, gebouwd in de [...] groote kerk binnen Haarlem, 1761 (stcn 384121977)
101 1761-04-24 Aris Tolk ‘heeft zijn proef gedaan met een Vers de Lof der vriendschap, 8 pag. In 4to’ [in 1780/1] naar Edam vertrokken 1758 (331) bij Jan Huytink Latere editie van Adriaan Spinnikers Lof der vriendschap, 1711 (stcn 227455789)?
102 1765-03-23 Nicolaas Beets ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten van een blad in ordinaris octavo handelende over de nieuwe exercitie’ Op 23 mei 1792 heeft de weduwe de zaak gesloten 30-7-1764 (340) bij C.H. Bohn Latere editie in octavo van Verhandeling van de nieuwe exercitie [...] voor de schutterye der stad Haarlem, 1752 (stcn 393203794)?
103 1766-05-24 Barend van den Berg ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten van een blad in octavo descendiaan letter, zijnde een uitbreiding van den 1e psalm’ 5 feb. 1789 overleden ‘dog word die winkel gecontinueerd door deszelfs vader en zuster, onder de Firma van de Erven van den Berg. Volgens appointement van H.H. B.B. te vinden onder de stukken no. 6’ 6-8-1763 (332) bij de wed. [Nicolaas] Met Niet geïdentificeerd
104 1768-03-18 Johannes Met ‘heeft zijn proef gedaan met een blad in octavo muzijk van de negen zanggodinnen’   31-7-1757 (323) bij zijn vader [= Nicolaas Met] Waarschijnlijk de muziek bij het werk van Jan van Elsland
105 1771-12-20 Jan Enschedé junior ‘heeft zijn proef gedaan met het setten van een Latijnsch gedigt in plano genaemt Boëthius De inconstantia fortunae’   27-10-1759 (326) bij Iz & J. Enschedé Niet geïdentificeerd
106 1771-12-20 Jacobus Enschedé ‘het [sic] zijn proef meede met het setten van een plano Latijnsch gedicht genaemt Horatius ad Aristium gedaen’ Overleden 1 jan 1783 27-10-1757(327). bij Iz & J. Enschedé Niet geïdentificeerd

107 1773-02-27 Jacobus Tijdgaat Binden van een quarto blad hoorne band Naar Leerdam vertrokken niet in lijst leerjongens  
108 1779-05-29 Cornelis van der Aa Binden van een folio geribde hoorne band   3-11-1774 (352) bij J. Bosch  
109 1780-08-10 François Bohn ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van een halv blad groot 8o met garmont letter en interlienen 'er tusschen, zijnde een korte en beknopte Beschrijving der Hedendaagsche Boekdrukkerije’   15-8-1769 (349) bij C.H. Bohn Korte en beknopte beschryving der hedendaagsche boekdrukkerye, 1780 (stcn 296200557)
110 1780-11-21 Jan van Walré jr ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken heel blad, met mediaan letter, en brevier quadraten tusschen de regels, zijnde twee dichtproeven, waarvan het eene genaamd is Maria aan Ada, en het andere Veel hoofden veel zinnen, aen een vriend onder de zinspreuk Ingenium versu vivit’   1775 (353) bij J. Bosch Twee dichtproeven; Maria aan Ada; en Veel hoofden, veel zinnen, 178 (stcn 317235109)
111 1781-06-23 Cornelis de Vries Binden van Fl. Josephus 2 deelen folio in een frans singelband Naar Amsterdam vertrokken 1787 12-9-1775 (355) bij J. Tijdgaat  
112 1783-08-12 Adriaan Loosjes Petrusz. Binden van een beschrijving van Haerlem fol in een ribbenband   1781 (365) bij C. vander Aa ‘deze is verzuimt geweest op zijn tijd op te geven’  
113 1784-02-28 Jan David Vreugdewater Binden van de Keuren en ordonnantien deeser stad met de vervolgen in een ribbenband   1-6-1779 (357) bij J. Bosch  
114 1784-05-22 Jacobus van Delden Binden van een beschrijving van Haarlem in folio in een ribbenband 26 mei 1787 bedankt voor het gilde 17-8-1775 (354) bij H. van Delden  

115 1784-06-14 Albert Kampman Binden van een folio bijbel van Keur in jugtleer met koperen sloten en hoeken   10-12-1768 (348) bij J. van Lee  
116 1784-12-14 Abraham Enschedé ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van een blad gr. Quarto met augustijn letter, zijnde een gedicht van P. Langendijk op het standbeeld van L. Koster’   6-11-1768 (343) bij zijn vader als vinder J. Enschedé Pieter Langendijk, Lofdicht op het eerebeeld van Laurens Koster [...]. In den Artseny-hof opgerecht binnen Haarlem mdccxxn, 1784 (stcn 15144014x)
117 1787-02-22 Johan Louis Cassebon Binden van een folio ribbeband   30-8-1780 (358) bij B. vd Berg  
118 1788-01-26 Cornelis Bartholomeus van Brussel Binden van een ribbeband   10-3-1779 (371) bij J. van Lee  
119 1788-03-10 Jan Tetmans Heeft zijn proef gedaan met [niet verder aangevuld in Ghildt Boeck]   12-7-1775 (356) bij J. Tijdgaat  
120 1788-04-05 Johannes Meylink ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van een dichtstuk de Lof van 't orgel’   20-7-1781 (360) bij C. vander Aa Een latere editie van J. Buma, Lof van het konstryk en pragtig orgel, in de Groote kerk te Haarlem; gemaakt [...] den jaare 1738 door Christiaan Muller, 1768 (stcn 261862782)?
121 1787-05-23 Johannes Hubertus Brands ‘heeft zijn proef gedaan, met het zetten en drukken van zeker dichtstuk zijnde 8 bladzijden in groot octavo’ ‘Deze heeft vier maanden na het doen zijner proef de stad verlaaten en sintsdien tijd het Gilde niet gecontinueerd’ 16-5-1787(378) bij J. Enschedé en zoonen Geen informatie over de inhoud van de proef in het Ghildt Boeck
122 1789-10-10 Christiaan Plaat Binden van een groote folio fransche band   29-12-1787 (379) bij A. Loosjes  

123 1790-08-05 Johannes Jacobus Beets ‘heeft zijn proef gedaan met het zetten en drukken van zeker dichtstuk geintituleerd De hoop, groot 8 bladzijden in groot octavo’   21-1-1783 (363) bij N. Beets Niet geïdentificeerd
124 1790-08-14 Johannes Boltjes Binden van een groot folio fransche band   8-5-1788 (382) bij J. van Delden  
125 1792-01-17 Ernst Willem Cramerus junior Binden van de costumen der stad Utrecht in folio in een ribbe band   1-1-1782 (372) bij J. van Walré  
126 1793-08-10 Cornelis van Abs Binden van een hoorneband   9-8-1790 (446) bij J.L. Casubon  
127 1795-10-16 Roelof Mostert Binden van een fransche band verguld op snee en plat   28-8-1790 (450) bij J. Tetmans  


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen