Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 24

[p. 7]

[Nummer 24]

Redactioneel

Sinds 1982 organiseert de American Library Association (ala) jaarlijks een ‘Banned Books Week’. Met deze campagne wordt aandacht gevraagd voor censuur en dat is blijkbaar hard nodig, want tot op de dag van vandaag worden boeken vanwege hun inhoud verwijderd uit bibliotheken. In de meeste gevallen gebeurt dit door ouders, sponsors of bibliotheekmedewerkers zelf en de redenen zijn uiteenlopend. Tussen 2000 en 2009 werden meer dan 5000 gevallen van censuur bij de ala gerapporteerd, waarvan iets minder dan een derde vanwege seksueel expliciete scènes en een kwart vanwege aanstootgevend taalgebruik. Ook beschrijvingen van geweld en homoseksualiteit scoren hoog. Over Fifty shades of grey van E.L. James - over een sadomasochistische relatie - werd in 2015 gemeld dat de roman was verwijderd vanwege ‘concerns that a group of teenagers will want to try it’.

De belemmering van vrije meningsuiting kent een lange geschiedenis. In 1121 werd de scholasticus Pierre Abelard gedwongen om zijn eigen boek over de Drie-eenheid te verbranden, omdat hij hierin volgens de Kerk een té rationele uitleg van het christelijke geloof tentoonspreidde. Met de opkomst van de boekdrukkunst werd de verspreiding van teksten groter en daarmee de totale vernietiging van boeken een stuk complexer. Verbieden werd dan ook noodzakelijk. De ban op boeken voedde tegelijkertijd de opkomst van ondergrondse kanalen. Het verbod op Joost van den Vondels Palamedes (1625) heeft er bijvoorbeeld vooral voor gezorgd dat het boek op nog veel grotere schaal illegaal verspreid is geraakt.

Seks, politiek, geloof en geweld zijn door de eeuwen heen de belangrijkste redenen voor persbreidel geweest. In het vierentwintigste Jaarboek, dat als titel ‘Illegaal en ondergronds’ heeft, kan slechts aan enkele aspecten hiervan aandacht worden geschonken. In de bijdragen van Arno Kuipers en Bert Sliggers staat het verbod op onzedelijkheid centraal. Kuipers beschrijft de ontwikkeling van het begrip ‘realistische roman’, bij de oudere lezers ook wel bekend onder de naam prikkellectuur, tussen 1880 en 1970. Doordat deze boeken lange tijd ongeschikt werden beschouwd voor de Nederlandse lezer, zijn ze nooit stelselmatig aangeschaft door bibliotheken, met als gevolg dat er maar weinig exemplaren bewaard zijn gebleven. Sliggers schenkt aandacht aan de gebroeders Taurel, die zich

[p. 8]

in het Amsterdam van de jaren dertig bezighielden met de handel in pornografische literatuur en daarmee de lokale zedenpolitie handenvol werk bezorgden.

Maghiel van Crevel verzamelde jarenlang onofficiële poëzietijdschriften uit de Volksrepubliek China. Zijn collectie is tegenwoordig ondergebracht bij de universiteit Leiden en Chinese onderzoekers komen regelmatig naar Nederland om hier te bestuderen wat in eigen land niet in deze vorm bewaard is gebleven. Met zijn bijdrage laat Van Crevel zien dat wat onofficieel is, zeker niet verboden hoeft te zijn en ook legt hij uit waarom avant-garde dichters liever niet geassocieerd willen worden met ‘officiële poëzie’.

In januari 1989 werd de Koninklijke Bibliotheek benaderd door een antiekhandelaar uit Delft die bij de verbouwing van zijn huis een zestal zestiende-eeuwse reformatorische boekjes had gevonden. Hoewel de vondst alweer van een tijd geleden dateert is er tot nu toe nauwelijks over geschreven. Om wat voor boeken ging het precies en wat kan de reden zijn geweest om ze te verbergen? Marieke van Delft probeert op deze vragen een antwoord te geven.

Sjors de Heuvel ten slotte onderzoekt de geschiedenis van uitgeverij Sijthoff tijdens de bezetting. Hij licht toe waarom de uitgeverij tijdens deze periode niet zozeer illegaal, als wel clandestien opereerde.

Ook enkele bijdragen aan het in juni 2016 gehouden symposium ‘Het boek in Nederland in 1766’ vonden hun neerslag in dit Jaarboek. Dit symposium werd georganiseerd door de Nederlandse Boekhistorische Vereniging ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (mnl). Drie lezingen die tijdens deze dag werden gepresenteerd zijn bewerkt tot een bijdrage voor het Jaarboek en vormen samen een tweede, kleiner, thema. Marja Smolenaars onderwierp de stcn-database aan een statistische analyse. In haar overzicht van de boekproductie rond het jaar 1766 komen zowel stadhouder Willem v, het Medemblikker scharrezoodje, als de uitvinding van de wasmachine aan bod. En mocht u zelf's nachts wel eens worden bezocht door angstaanjagende gedaantes als ‘duivels, katten, [of] oude vrouwen’, dan kan ik u de bijdrage van Joris Oddens van harte aanbevelen. Oddens beschrijft hierin een merkwaardige achttiende-eeuwse pamflettenstrijd met als inzet het al dan niet bestaan van spoken. Lieke van Deinsen schrijft over de relatie tussen literaire en materiële cultuur bij het Leidse dichtgenootschap Kunst Wordt Door Arbeid Verkreegen, dat net als de Maatschappij in 1766 werd opgericht.

De materialiteit van het boek vormt een rode draad door het voorliggende Jaarboek. Karin Scheper bewerkte de lezing die zij gaf ter gelegenheid van het ontvangen van de De la Courtprijs voor haar boekarcheologische studie van de islamitische handschriften van de universitaire bibliotheken Leiden. Femke Prinsen laat ons met haar bijdrage nadenken over de verschillende functies en waarden van maculatuur; stukken bedrukt of beschreven perkament en papier die zijn hergebruikt ter versteviging van een boekband. De laatste twee bijdragen kunnen eveneens als een pleidooi worden gezien voor analyserend kijken. Dit aspect komt terug in het artikel van Hans Spijker. Hij onderwierp de verschillende postume edities van de Beschryving van Japan van Isaac Titsing

[p. 9]

(1745-1812) aan een uitgebreide inspectie, op zoek naar een verklaring voor de negatieve pers die deze uitgaven in de twintigste eeuw hebben gekregen. Ook Henri Defoer gaf zijn ogen goed de kost. Hij analyseert de kunsthistorische aspecten van de houtsneden in de Antwerpse en Delftse drukken van het Ludolphiaanse Leven van Jezus, gedrukt in respectievelijk 1487 en 1488. Kevin Absilis ten slotte bespreekt in de rubriek ‘Stand van zaken’ de recent gepubliceerde biografieën van de uitgevers Emanuel Querido, Geert van Oorschot en Rob van Gennep en schetst daarmee een geschiedenis van de Nederlandse uitgeverij vanaf 1940.

Volgend jaar viert de Nederlandse Boekhistorische Vereniging haar vijfentwintigjarige jubileum. Het Jaarboek 2018 belooft dan ook een bijzondere uitgave te worden, met een bonte parade aan bijdragen. Daarvoor hebben we ook uw hulp nodig. Heeft u verhalen over de roemruchte geschiedenis van de nbv, het Jaarboek, of het boek in het algemeen die u wilt delen? Lang of kort, wetenschappelijk doorwrocht of anekdotisch, alle mogelijke bijdragen zijn welkom.