Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 20

[p. 209]

Samenvattingen

David McKitterick, Het Verenigd Koninkrijk: een nationale geschiedenis van het boek

De boekgeschiedenis in het Verenigd Koninkrijk is de laatste jaren vooral gedomineerd door de uitgave van de zevendelige reeks Cambridge History of the Book in Britain. Grote projecten als deze hebben nooit de pretentie om volledig of definitief te zijn, maar bijzonder is wel dat dit project gebaseerd is op bronnen die eerder niet of nauwelijks zijn onderzocht: de bibliografische database estc, en nog onaangeroerde archieven van drukkers, uitgevers en boekhandelaren.

Het domein van de boekgeschiedenis heeft zich de laatste jaren uitgebreid, en naast de traditionele aandacht voor drukkers en uitgevers gaat er nu ook specifieke belangstelling uit naar vragen over overlevering van teksten en naar de geschiedenis van de smaak. Op welke manier zijn typische en traditionele boekhistorische vragen gerelateerd aan vragen over de interpretatie van teksten? Ook is er een groeiende interesse voor de overgang van manuscript naar gedrukte teksten en bovendien neemt de belangstelling voor internationale aspecten van de boekgeschiedenis toe. In de geschiedenis van bibliotheken en collecties doemen vragen op over de verspreiding van bibliotheken en daarmee komen we tot de meest prangende vraag van allemaal: wat moet er bewaard worden en wat niet? Wat is er verdwenen? Wat betekent dit voor het toekomstige onderzoek in de boekgeschiedenis?

Roger Osborne, Om de beurt in Australazië. Geschiedenissen van het boek in Australië en Nieuw-Zeeland

In de afgelopen twee decennia is het onderzoek naar de rol van boeken en ander drukwerk als betekenisvolle media voor culturele overdracht in Australië en Nieuw-Zeeland sterk gestegen. Tot nu toe is dit vooral gebaseerd op analyses van archiefmateriaal die zich richten op geschiedschrijving die zich beperkt tot een nationaal, zelfs nationalistisch, discours. Een dergelijk discours is recentelijk bekritiseerd door voorvechters van transnationale geschiedschrijving die de culturele productie van Australië en Nieuw Zeeland in een globaal perspectief plaatsen. Dit hield gelijke tred met de ontwikkeling van nationale bibliografische databases en andere digitaliseringsprojecten, waardoor de boekgeschiedenis in Australië en Nieuw Zeeland werd gestimuleerd. Door het plaatsen van grootschalige alternatieven tegenover de microstudies die het onderzoek tot nu toe domineerden, vormt deze digitale omwenteling een uitdaging en een uitbreiding van het veld. Om aan te tonen hoe dit de beoefening van boekgeschiedenis in Australië en Nieuw-Zeeland het komende

[p. 210]

decennium kan beïnvloeden, reflecteert dit essay op de belangrijkste boekhistorische werken uit Australië en Nieuw-Zeeland, resumeert het verscheidene essays die inspelen op de nationale en empirische fundamenten van het veld en overweegt het de methodologische en theoretische uitdagingen van nieuwe studies die gebruikmaken van transnationale thema's en van digitale mogelijkheden.

Frederick Nesta, Het boek in China en de moderne westerse boekgeschiedenis

Dit artikel geeft een overzicht van lopend onderzoek naar de geschiedenis van het boek in China. China heeft een lange traditie in boekhistorisch onderzoek, maar nieuwe richtingen, zoals ontwikkeld door Bourdieu en anderen, worden nu zichtbaar. In het artikel ligt de nadruk op Westers onderzoek, omdat dat toegankelijk is voor hen die geen Chinees kunnen lezen en omdat de bredere opzet van dat onderzoek tot op zekere hoogte een vergelijking met de Westerse boekcultuur mogelijk maakt. Het werk van Westerse geleerden zoals Brokaw, Chow, Chia en Reed wordt tegen het licht gehouden om iets te laten zien van de omvang van de Chinese boekgeschiedenis en de mogelijkheden van toekomstig onderzoek.

In de negende eeuw kwam het drukken met houtblokken op in China, en dit bleef het meestgebruikte procedé tot in de late negentiende eeuw. Om te kunnen blokdrukken waren geen grote investeringen of speciale vaardigheden nodig, en het Chinese examensysteem voor ambtenaren ten behoeve van de uitgebreide nationale bureaucratie zorgde voor een grote geletterde bevolking. Het in kaart brengen van de geschiedenis van het boek in China kent de nodige uitdagingen, vooral omdat zoveel verloren is gegaan in de twaalf eeuwen dat er in het land gedrukt wordt, waardoor veel gereconstrueerd moet worden aan de hand van fragmenten. Chia's onderzoek naar uitgevers in de provincie Fuijan richt zich slechts op drie families, maar die families vertegenwoordigen een traditie die meer dan zeshonderd jaar standhield.

Hoewel de Chinezen ook, eeuwen voor Gutenberg, ‘los’ zetsel uitvonden en gebruikten, werd het drukken met houtblokken er pas aan het eind van de negentiende eeuw door verdrongen. Westerse missionarissen brachten de drukpers naar China omdat ze hem beschouwden als de meest efficiënte manier om de miljoenen Chinezen te bereiken met hun bijbels en andere publicaties. Nieuwe technologieën maakten drukken in het Chinees betaalbaar; in zijn zucht naar modernisering begon China zijn eigen persen en moderne uitgeverijen te ontwikkelen om kranten en vertalingen van Westerse teksten te kunnen drukken.

Christine Haug, Slávka Rude-Porubská, Wolfgang Schmitz,
‘Buchwissenschaft’ in Duitsland. Een overzicht

Dit essay beschrijft de ontwikkeling van de boekwetenschap in Duitsland als een academische discipline. De verschillende instellingen en voorzieningen komen aan bod, zowel binnen als buiten de universiteiten: gespecialiseerde en onderzoeksbibliotheken, wetenschappelijke verenigingen, het netwerk van de verschillende universiteiten die opleidingen op het gebied van de boekwetenschap aanbieden en de talrijke wetenschappelijke organisaties in de Duitstalige landen. Er wordt verder ingegaan op het onderzoek en publicaties binnen het ‘Buchwissenschaft-programma’ op de Ludwig-Maximilians-Universiteit in München. Ook wordt aandacht besteed aan het ‘mission statement’ van de Internationale Buchwissenschaftliche Gesellschaft (IBG) in München die zich voornamelijk bezighoudt met zaken met betrekking tot de hedendaagse boekenmarkt, met de tegenwoordige transformatieprocessen in de boekhandel en de gevolgen van de verschuivingen in het gebruik van media.

[p. 211]

Peter R. Frank, Johannes Frimmel & Murray G. Hall, Boekgeschiedenis in Oostenrijk

Als erfgenaam van het immense, multi-etnische Habsburgse rijk voelt de Oostenrijkse (boek)geschiedenis, meer dan in andere landen, de uitdaging van een transnationale aanpak. In tegenstelling tot ondermeer buurland Duitsland is de boekgeschiedenis hier echter niet tot een aparte academische discipline uitgegroeid. Wel bestaat er een grote bibliografische traditie. Sinds 1998 zorgt de Gesellschaft für Buchforschung voor een gemeenschappelijk forum voor iedereen die het boek onderzoekt. Een belangrijke impuls kwam er ook van de wet op de kunstrestitutie, die zorgde voor een grote aandacht voor herkomstonderzoek. Door een gebrek aan methodologische discussie blijft de inbedding van het boekhistorisch onderzoek in de cultuurgeschiedenis echter beperkt, en wordt er geen verband gelegd tussen het bibliografische werk en de sociale geschiedenis, zoals dat in andere landen wel gebeurde. De Oostenrijkse situatie is echter juist uitermate geschikt voor een internationale blik om, bijvoorbeeld, de relatie tussen de groei van nationale identiteiten en de boekdrukkunst te onderzoeken.

Benito Rial Costas, Bibliografie en de geschiedenis van het gedrukte boek in Spanje. Beschouwingen over een oud en een nieuw onderzoeksgebied

Dit artikel beschrijft de geschiedenis van de bibliografie van het gedrukte boek in Spanje evenals haar doelstellingen en benaderingen. Sinds de negentiende eeuw wordt de bibliografie als hulpwetenschap gedoceerd aan vele Spaanse universiteiten. In 1956 besloot de universiteit van Madrid het vak ‘bibliografie van de Spaanse literatuur’ in te stellen. Deze leerstoel werd ingenomen door José Simón Díaz, een charismatisch bibliograaf die decennialang een grote invloed op het vakgebied heeft uitgeoefend. In 1979 introduceerde Jaime Moll de bibliografische principes van Fredson Bowers, waardoor er naast pure bibliografie meer belangstelling groeide voor haar potentieel voor een literair-historische studie van het boek.

In de jaren 1983-1984 werd het Tipobibliografía Española-project opgericht. Zijn doel was de samenstelling van zogenaamde typobibliografieën voor Spanje. Dat zijn specifieke bibliografieën van bepaalde plaatsen en regio's op het Spaanse grondgebied. In 1987 zag de Asociación Española de Bibliografía het licht. Deze vereniging wilde verscheidene experts met elkaar in contact brengen om zo de studie van het Spaanse boek uit de handpersperiode te bevorderen. Maar de Asociación richtte zich in hoofdzaak op de samenstelling van bibliografieën en catalogi, en sloot daardoor vele onderzoekers uit die een ander en nieuw boekhistorisch onderzoek voorstonden.

Uit de traditionele samenwerking tussen bibliografie, bibliotheekwetenschap en literatuurwetenschap zijn talrijke publicaties voortgekomen. Tegelijkertijd zijn meer en meer historische studies beginnen verschijnen met andere invalshoeken. Deze handelen over de drukpers, de boekhandel en privébibliotheken, en baseren zich, in tegenstelling tot het werk van de typobibliografen, naast de boeken zelf ook op verscheidene archiefbronnen. Ze brengen een analyse van het boek binnen een sociale, politieke, economische en culturele context, maar vaak blijven deze studies door de klassieke typobibliografen ongelezen.

Het huidige landschap van de bibliografie in Spanje is diepgaand bepaald door haar geschiedenis. Het vak blijft sterk verankerd in opleidingen voor bibliotheek- en informatiewetenschap, en de Tipobibliografía Española gaat nog steeds verder op het ingeslagen pad. De traditionele typobibliografie blijft het landschap overheersen. Maar er is tegelijk ook een groot gebrek aan een theoretisch kader en voorals nog blijft de vraag onbeantwoord welke richting de bibliografie in Spanje in de toekomst uit wil gaan. Parallel daarmee groeit

[p. 212]

de belangstelling voor nieuwe benaderingen en een nieuw soort onderzoek waarin een bredere geschiedenis van het schrijven, drukken, verkopen en lezen van boeken een belangrijke plaats bekleedt. Soms is dit onderzoek bibliografisch van aard, maar vaak ook niet. Het lijkt erop dat de tegenstellingen tussen het oude paradigma van de bibliotheek- en literatuurwetenschappen en dat van de breder geörienteerde boekgeschiedenis aan het vervagen is. Maar de houding die de diepgewortelde discipline van de Spaanse typobibliografie aanneemt zal voor de toekomst bepalend zijn. Voorals nog is het onduidelijk in welke mate het traditionele vakgebied en de nieuwe boekhistorische stromingen in elkaar zullen overvloeien dan wel verder naast elkaar blijven bestaan.

Stijn van Rossem, Boekgeschiedenis in België. Wie huisvest de thuislozen?

Dit paper onderzoekt de boekhistorische verwezenlijkingen in België (met de nadruk op Vlaanderen) van de laatste tien jaar. Het congres Boekgeschiedenis in Vlaanderen. Nieuwe instrumenten en benaderingen uit 2003 dient hiervoor als toetssteen. Verschillende van de inhoudelijke uitdagingen die de Vlaamse en Nederlandse professoren boekwetenschap toen naar voren schoven zijn in de tien jaar die volgden verwezenlijkt. Belgische wetenschappers hebben hun blik verlegd naar een internationale horizon, zowel wat betreft methodiek, onderwerp en de verspreiding van hun onderzoek. De samenwerking tussen Vlaanderen en Wallonië en die tussen België en Nederland intensifieerde, boekhistorische tijdschriften verwetenschappelijkten en buitenlandse autoriteiten vonden de weg naar Antwerpen en Brussel. De Belgische ‘renaissance’ werd in belangrijke mate gedragen door een nieuwe generatie boekwetenschappers. Deze bijdrage wil er echter voor waarschuwen dat deze boost evenwel van korte duur zou kunnen zijn. De belangrijkste verzuchting uit 2003 is tien jaar later nog steeds niet opgelost. Boekwetenschap heeft immers nog steeds geen institutionele haven gevonden en verliest zelfs terrein. Binnen de wetenschappelijke bibliotheken is er steeds minder plaats voor onderzoek en ook op de Vlaamse universiteiten zijn cursussen boekwetenschap zo goed als onbestaande; een onderzoeksgroep of een opleiding boekwetenschap bestaat al helemaal niet.

Rikard Wingård, Boekhistorisch onderzoek in Zweden, 2006-2012. Een overzicht

Dit artikel geeft een overzicht van het boekhistorisch onderzoek in Zweden in de laatste zes jaar en van de instituten en infrastructuur die daarbij betrokken zijn. De afdeling voor Archieven, Bibliotheken en Musea en Boekgeschiedenis van de universiteit van Lund is het belangrijkste centrum; in samenwerking met de universiteit van Kopenhagen onderhoudt zij een internetforum voor boekhistorici uit de Scandinavische landen.

In het overzicht worden de onderwerpen en resultaten genoemd van belangrijke publicaties, bundels en artikelen uitgezonderd. De conclusie luidt dat de boekgeschiedenis als onderwerp een groei doormaakt, zeker als gelet wordt op de aandacht die ze krijgt van jonge onderzoekers. Een groot deel van de besproken werken zijn proefschriften die tezamen met de andere studies in dit overzicht de meeste deelgebieden van de boekwetenschap omvatten - auteursonderzoek, leesgeschiedenis, druk- en uitgeverijgeschiedenis, geschiedenis van vormgeving, tekstkritiek, bibliografie etc. Hoewel de ambities zeker niet ontbreken, zouden de mogelijkheden voor onderwijs in de boekgeschiedenis kunnen worden verbeterd: cursussen in ande-

[p. 213]

re plaatsen dan Lund en een handboek in het Zweeds en toegespitsts op de Zweedse situatie zijn desiderata; voor de toekomstige uitbreiding van het boekhistorisch onderzoek in Zweden zijn ze noodzakelijk.

Peter Kornicki, Recent onderzoek naar de geschiedenis van het boek in Japan

Dit overzicht vat het onderzoek samen naar de boekgeschiedenis in Japan gedurende het laatse decennium. Na een korte introductie van enkele belangrijke nieuwe databases, catalogi en bibliografieën, behandelt de auteur veelbelovende ontwikkelingen op boekhistorisch gebied in de Edoperiode (1603-1868): de bestudering van productie en verspreiding van handschriften, van boekconsumptie op het platteland, en van de stroom boeken afkomstig van het Aziatische vasteland. Hoewel Japanse wetenschappers het meeste werk hebben verzet, is een toenemend aantal studies gepubliceerd door Europese en Amerikaanse collega's. Zij hielden zich bijvoorbeeld bezig met marginalia in medische boeken, met boekhandelscatalogi, met de censuur, en met de sociale gevolgen van het drukkersbedrijf. Nieuwe terreinen worden ontgonnen: schrijfsystemen, leesgewoonten, de provenance van boeken en het gebruik van papier. Het belang van boekgeschiedenis voor de sociale en politieke geschiedenis is met succes gepropageerd; economische aspecten moet evenwel nog beter worden onderzocht. Hetzelfde geldt voor de boekcultuur vóór het Edotijdvak, hoewel ook hier wel enige vooruitgang is geboekt.

Aina Nøding, Boekgeschiedenis in Noorwegen. Van lezende boeren tot lezers van Ibsen

De belangstelling voor boekgeschiedenis in Noorwegen is gestaag gegroeid in de afgelopen tien jaar, en het is nu een interdisciplinair onderzoeksveld voor academici, bibliothecarissen en archivarissen uit het hele land. Er is tot op heden geen boekhistorische vereniging; samenwerking is georganiseerd in informele nationale en internationale netwerken en interdisciplinaire onderzoeksprojecten. Het onderzoek variëert van kernonderwerpen zoals de geschiedenis van het lezen, de markt voor boeken en bibliotheken, tot censuur, tekstuitgaven en mediageschiedenis, waar boekgeschiedenis één van de mogelijke perspectieven biedt. Studies naar de receptiegeschiedenis en die van het lezen hebben de meeste aandacht gekregen, naast onderzoek naar de boekhandel.

In de laatste jaren is er een tendens om over de nationale grenzen heen te kijken en vragen naar receptie, verspreiding en de markt voor boeken in een wijdere, internationale context te zien. Voorbeelden zijn onderzoek naar de contemporaine receptie van Ibsens werken op de Europese markt, censuur, de rol van tijdschriften in de internationale verspreiding van teksten en ideeën, maar ook de geschiedenis van het lezen in Noorwegen vergeleken met andere landen.

Archie L. Dick, Boekgeschiedenis in Zuid-Afrika. Recente ontwikkelingen en vooruitzichten

Dit artikel biedt een overzicht van de boekgeschiedenis in Zuid-Afrika tussen 2010 en 2012. Er wordt ingegaan op belangrijke thema's in de boekwetenschap in Zuid-Afrika, waarbij enkele relevante onderzoeksprojecten worden besproken. Er wordt een selectie gegeven van de meest relevante publicaties over boekgeschiedenis die in de afgelopen tien jaar verschenen. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan de bijdragen

[p. 214]

van wetenschappers die zichzelf niet in de eerste plaats beschouwen als boekhistorici, maar wier werk wel relevant is voor de boekwetenschap en het boekhistorische veld.

Anders Toftgaard, Vorstelijke bibliotheken, boeken voor de gewone man en de komst van het omslag in de literatuurwetenschap. Trends in boekhistorisch onderzoek in Denemarken

Dit artikel geeft een overzicht van de trends in het lopende boekhistorisch onderzoek in Denemarken. Hoewel de geschiedenis van het Deense boek al sinds de negentiende eeuw onderzocht wordt, is er sinds het eind van de twintigste eeuw sprake van een opleving.

De twee belangrijkste recente bijdragen tot de Deense boekgeschiedenis zijn de dissertaties Menigmands medie (1999) van Henrik Horstbøll en Laesning og bogmarked i 1600-tallets Danmark (2001) van Charlotte Appel. Beide richten zich op het leesgedrag van de ‘gewone man’ en beide combineren belangstelling voor sociaal-culturele geschiedenis en boekgeschiedenis. Sindsdien zijn er verscheidene andere boekhistorische proefschriften en een handboek verschenen en heeft het Nordisk Forum for Boghistorie zich ontpopt als een levendig platform voor de uitwisseling van ideeën. Het omslag heeft zijn entree gemaakt in de literatuurwetenschap, in de zin dat een aantal onderzoekers op het snijvlak van filologie, tekstwetenschap, literatuursociologie en boekgeschiedenis de functie van het omslag en paratekst in de literatuurgeschiedenis onder de loep nemen. Het onderzoek naar herkomsten is steeds belangrijker geworden in de Kongelige Bibliotek te Kopenhagen en elders. De oorsprong, geschiedenis en teloorgang van een aantal verzamelingen, zoals bijvoorbeeld die van Slot Gottorp, zijn beschreven in tijdschriftartikelen en bundels.

Een echte vernieuwing in het boekhistorisch onderzoek is de infrastructuur die samengaat met digitalisering. De Kongelige Bibliotek was de eerste bibliotheek die een samenwerking aanging met ProQuest voor de massadigitalisering van oude drukken voor de Early European Books database. Alle Deense boeken van voor 1601 in de collectie van de KB zijn nu online beschikbaar, terwijl alle zeventiende-eeuwse Deense boeken in etappes online komen. Het is te hopen dat de voor het project verbeterde catalogusbeschrijvingen uiteindelijk zullen leiden tot een vervanging van de nationale gedrukte bibliografie Bibliotheca Danica.

Het artikel besluit met een aantal mogelijke toekomstige onderwerpen voor onderzoek. De auteur concludeert dat boekgeschiedenis in Denemarken een levendige discipline is in het spanningsveld tussen geschiedenis, bibliografie en literatuurwetenschap, waar de traditionele bibliografie plotseling de zwakste schakel is.

César Manrique Figueroa, De studie van het boek in Spaanstalig Amerika. Over de consolidering van nationale identiteiten

De boekgeschiedenis in Latijns Amerika, tenminste voor zover ze bekeken wordt vanuit een Westers perspectief, begon onder het Spaanse koloniale bewind dat de Europeanisatie, of liever de Hispanisatie van Latijns Amerika in gang zette. De perifere positie van het gebied ten opzichte van Europa in de vroegmoderne tijd, samen met de verschillende onafhankelijkheidsprocessen van de negentiende eeuw, en de modernisering van de meeste Latijns-Amerikaanse staten in de laatste honderd jaar, bepaalden mede de onderzoekslijnen van de boekwetenschappers. Het huidige artikel biedt een overzicht van de boekgeschiedenis van Latijns Amerika, van Mexico tot Argentinië maar zonder Brazilië, vanaf de koloniale periode tot

[p. 215]

vandaag. Daarbij komen de onderwerpen en trends aan bod die het boekhistorisch onderzoek in deze immense culturele en geografische regio hebben bepaald. Ten slotte worden de modernisering en professionalisatie van de huidige onderzoekslijnen besproken, en wordt een idee gegeven van de uitdagingen die de toekomst brengt.