Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 13

[p. 153]

Ton Bolland
Van wederverkoper tot uitgever
Henricus Hövekers fonds van 1833 tot 1843

Op 16 november 2005 werd in de Dom van Utrecht door Uitgeversmaatschappij Kok ten Have te Kampen de derde druk gepresenteerd van de Christelijke encyclopedie. De eerste en tweede druk waren in respectievelijk 1925 en 1956 verschenen onder de naam van J.H. Kok te Kampen. Dat J.H. Kok (Kampen) en W. ten Have (Amsterdam) thans samen onder één dak opereren was twintig jaar geleden ondenkbaar geweest. Jarenlang stond het fonds van Kok borg voor uitgaven met een uitgesproken gereformeerd karakter, terwijl het fonds van W. ten Have breed oecumenisch van opzet was. Het samengaan van de gereformeerde met de hervormde kerk werkt blijkbaar door in uitgeverijen die deze kerken jarenlang gescheiden bedienden. Toch bedriegt de schijn. Uitgeverij Kok en uitgeverij Ten Have hebben een gemeenschappelijk verleden, dat diep geworteld is in de gereformeerde traditie. Jan Hendrikus Kok (1871-1940) startte zijn bedrijf in 1894, terwijl de basis van uitgeverij Ten Have wordt gevormd door de ‘N.V. Boekhandel W. ten Have v.h. Hövekers Boekhandel’ te Amsterdam. De naam Höveker was afkomstig van de stichter van de firma Henricus (Hendrik) Höveker. Deze had op 10 mei 1833 in het hartje van de Amsterdamse Jordaan, in de Anjelierstraat 7 (nu 12) een boekhandel en uitgeverij geopend, die naderhand door zijn schoonzoon J.A. Wormser Jr. werd overgenomen. Anno 1907 nam op zijn beurt Wichert ten Have (1872-1966) bij het faillissement van de ‘Boekhandel voorheen Höveker en Wormser’ deze boekhandel waar hij jarenlang hoofdboekhouder was geweest, weer over. Het grootste deel van het fonds - inclusief de bekende vcl-boekenserie - kwam in handen van uitgeverij Kok.¹

In deze bijdrage staat de grondlegger van de firma centraal, waarbij vooral aandacht wordt geschonken aan de eerste tien jaar van haar bestaan en de ontwikkeling van het fonds en de invloed die Hövekers geloofsbeleving daarop heeft gehad. Daarbij moet het Höveker geweldig hebben getroffen dat hij, die toch vooral ‘Godverheerlijkende geschriften’ wilde verspreiden, getroffen werd door de boekencensuur.

1 Zie J.P. Verhave & W. Heijting, ‘Henricus Höveker en zijn theologische boekhandel’, in: A.J.v.d. Berg [e.a.], Aspecten van het Réveil in druk. Zoetermeer 1998, 40-52, vooral 47. Met dank aan Dr. B.P.M. Dongelmans voor zijn adviezen en zijn aandeel in het persklaar maken van dit artikel.

[p. 154]

Afb. 1: H. Höveker.

Jeugdjaren, opleiding en huwelijk

Naast veel ander werk, dat hij vooral na 1855 schreef, heeft Höveker een autobiografie nagelaten. Het werk beslaat drie deeltjes, waarvan het laatste gedateerd is op ‘5 October 1889’, zijn 82^e verjaardag.² Henricus Höveker werd op 5 oktober 1807 te Amsterdam geboren. Zijn vader Maine Frederik Höveker (1772-1815) was afkomstig uit Oost-Friesland en wijzigde zijn naam bij aankomst in Amsterdam in 1794 van Höfker in Höveker. Höveker Sr. had een bloeiende kleermakerij. Na zijn vroegtijdige dood in 1815 werd het bedrijf door de meesterknecht en een neef voortgezet. Malversaties leidden na vier jaar tot de ondergang van het bedrijf, waarop de weduwe met haar zes kinderen in 1819 uit Amsterdam vertrok naar Breukelen. Hendrik was toen twaalf jaar en ging werken bij de dorpskleermaker. In zijn autobiografie schrijft Höveker dat hij er manusjevan-alles was. ‘Naast het kleermakerswerk, moest ik ook schoonmaken en aardappelenschillen en iedere week bij mijn baas de Catechismus opzeggen.’ In 1822 keerde het gezin terug naar Amsterdam. Moeder Höveker werd hulp in de huishouding en baker in het gezin van dominee J. ter Borg, voorganger bij de Doopsgezinde Gemeente, en Hendrik trad in dienst bij boekhandel-uitgeverij D. Onder de Linden. Er ging een wereld voor hem open.

2 H. Höveker, Erfenis der familie Höveker. 3 dln. Z.pl., z.j. In familiebezit. (Fotokopie in vu-bibliotheek); Zie ook Verhave & Heijting, ‘Henricus Höveker’, 40 e.v. Ook: G. Veldman, ‘Henricus Höveker’, in: Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme. Dl. 5, 263-265 (verder: BLGNP); T. Bolland, Geen ander doel dan Godverheerlijkende geschriften verspreiden. Het fonds van H. Höveker (1833-1843) en de toepassing van de boekencensuur. (Ongepubliceerde doctoraalscriptie vu Amsterdam, 2002).

[p. 155]

Bij Onder de Linden kon Höveker zijn leergierigheid combineren met zijn belangstelling voor koopmanschap. De eerste jaren in de boekhandel waren moeilijk. Een oudere collega hield veel werk onder zich en Hendrik fungeerde voornamelijk als loopjongen: ‘Daardoor werd aan mijn onverzadelijke leeslust volledig gelegenheid gegeven, daar de straat mijn leeskabinet was [...] geen boodschappen werden gedaan zonder een boek. Door de volste straten en het drukste gewoel wist ik mij met vaardigheid een weg te banen.’³ Na de plotselinge dood van zijn collega werd Hendrik tot chef aangesteld.⁴ Zijn werkgever, ‘die mij alles wat de firma betrof toevertrouwde’, had een groot vertrouwen in hem.⁵ Hij deed ruime ervaring op, die hem later zeer goed van pas zou komen als zelfstandig boekhandelaar en uitgever.

Zonder dat Höveker het zelf besefte, werd achteraf gezien een bestelling van zijn zwager het begin van colportage en wederverkoop, en van een bescheiden bijverdienste. Zijn zwager bestelde bij Hendrik het boekje Voorbeelden van vroeg bekeerden.⁶ Uiterst correct gaf Höveker de bestelling door ‘aan mijnen patroon’, die het boekje met de gebruikelijke korting voor personeelsleden leverde. De sneeuwbal begon te rollen. Anderen bestelden ook via Hendrik hun boeken en brochures, waardoor de incidentele leveringen uitgroeiden tot een tussenhandel.⁷ Opvallend is dat Höveker geregeld bestellingen kreeg van titels die vermeld stonden op de papieren omslagen. ‘...[M]en werd attent op andere boekjes, die op de keerzijde van den omslag vermeld staan; ook deze zoude men wenschen en nu werd ik uitgenoodigd om die te bezorgen.’⁸

Höveker verkeerde onder een uitgesproken leespubliek. In de kring rond dominee Ter Borg maakte hij ook kennis met vooraanstaande personen uit de kring van het Reveil, zoals Isaac da Costa en Willem de Clercq.⁹ Vooral Willem de Clercq had verwachtingen van Höveker, die door de juiste leveranties goede diensten kon bewijzen aan de zaak van het Reveil.

De Clercq bracht Höveker in contact met Duitse uitgevers van theologische boeken in Elberfeld.¹⁰ Op eigen naam en voor eigen rekening liet De Clercq ook boeken komen uit Parijs en stelde die aan Höveker ter hand, mét een lijst van potentiële afnemers. Het werk groeide zo sterk dat Höveker in 1831 halve dagen ging werken bij Onder de Linden, die Höveker alle ruimte liet en in hem kennelijk geen aankomend concurrent zag.

3 Höveker, Erfenis, dl. 2, 17.

4 Höveker, Erfenis, dl. 2, 18.

5 Höveker, Erfenis, dl. 2, 19.

6 Höveker vermeldt in zijn autobiografie Erfenis, dl. 2, 22 geen informatie over de auteur of uitgever. Mijns inziens moet dit zijn het werkje van Willem Eversdijk, Des Heeren lof verkondigd uit den mond der Kinderen, ofte 28 zonderlinge voorbeelden van vroeg bekeerde, en jong stervende kinderen, die heerlijcke blyken van Genade en Godsaligheit vertoonen, in haar leven en dood. In 1837 brengt Höveker een uitgave op de markt die niet vermeld staat in de J.v.d. Haar, Schatkamer der Gereformeerde theologie in Nederland c. 1600- c. 1800. Bibliografisch onderzoek. Veenendaal 1987. De tweede druk van 1843 wordt wel vermeld.

7 Höveker, Erfenis, dl. 1, 22.

8 Höveker, Erfenis, dl. 1, 23.

9 Zie M.E. Kluit, Het protestantse Réveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865, Amsterdam 1970.

10 Elberfeld is een klein plaatsje in Duitsland aan de rivier de Wupper. Het was in het begin van de negentiende eeuw het centrum van een opwekkingsbeweging. Zie D. Nauta, in: Christelijke encyclopedie. Kampen 1956, dl. 2, 577.

[p. 156]

In het gezin van dominee Ter Borg leerde Hendrik ook zijn toekomstige vrouw, Elisabeth Johanna Christina van Ommen Boddendijk¹¹ kennen, ‘wier buitengewone schoonheid met een uitnemend karakter in juiste harmonie stond’.¹² Het vertrek van de familie Ter Borg naar Nigtevecht was, samen met zakelijke ontwikkelingen, ‘voor ons het juiste tijdstip aangewezen tot ons huwelijk. Den 1sten Mei 1831 traden wij in den echt’.¹³ Zij gingen wonen aan de Anjelierstraat 7.

Afb. 2: Achterzijde Wonderlijke leiding Gods met eene Adellijke Dame. Ex. Theologische School der Gereformeerde Gemeenten in Nederland en Noord-Amerika bl 216.

De eerste huwelijksjaren van Hendrik en Elisabeth verliepen zakelijk gezien voorspoedig. Hendrik werkte nog steeds bij Onder de Linden en 's avonds in zijn eigen boekhandel, terwijl Elisabeth veel vouw- en bindwerk verrichtte.

Op 2 september 1832 werd hun dochtertje Wilhelmina geboren, dat echter maar een paar maanden leefde. In 1833 nam Hendrik ontslag bij Onder de Linden en op 10 mei 1833 vestigde hij zich als zelfstandig boekverkoper met ‘een kleinen handel.’¹⁴ Zijn motief is duidelijk. Met zijn boekhandel wilde hij een bijdrage leveren aan ‘de ontwikkeling van het Godsrijk’.

11 Dochter van Adriaan van Ommen Boddendijk en Jantine Hevels. Elisabeth werd geboren op vrijdag 27 april 1804 te Coevorden en werd op zondag 29 april gedoopt in de hervormde kerk aldaar.

12 Höveker, Erfenis, dl. 2, 16.

13 Höveker, Erfenis, dl. 2, 22.

14 Höveker, Erfenis, dl. 2, 22.

[p. 157]

Boekhandelaar en uitgever

Over Hövekers activiteiten als boekhandelaar in Amsterdam is weinig bekend. Zijn clientèle zal vooral gezocht moeten worden in de kring van het Réveil en orthodox-kerkelijke kringen. Verkoopcijfers zijn er niet, maar het feit dat Höveker al binnen één jaar verhuisde van de Anjelierstraat naar de Leliegracht wijst op een sterke groei, vooral door de uitgeverij. Er waren verschillende uitgevers met theologische publicaties actief, en het was niet billijk wat hij vele jaren later in zijn autobiografie zou schrijven: ‘buiten den boekverkooper Den Ouden, die eenige strijdschriften uitgaf, was er geen boekhandel aan te wijzen, die zich uitsluitend aan de levende Theologie wijdde.’¹⁵ Toch was er voor Höveker voldoende ruimte.

In zijn eerste jaar als zelfstandig boekverkoper en uitgever bracht Höveker niet minder dan vijftien titels op de markt, vooral kleine(re) werken van meditatief-stichtelijke aard. Höveker beschikte nog niet over voldoende contacten om manuscripten te verwerven. De eerste drie publicaties waren preken van dominee Ter Borg, herdrukken van al lang bestaande uitgaven. In de keuze die Höveker maakte, is te zien dat hij de markt goed kende en wist waar behoefte aan was; de keuze markeerde ook zijn eigen positie in de kerkelijk-theologische ontwikkeling van die dagen. Groot opzien baarde Höveker met de uitgave van een bundel preken van dominee J.C.I. Secrétan, predikant van de Waalse gemeente in Den Haag.¹⁶ Da Costa schreef er verwonderd over aan dominee H.P. Scholte en Willem de Clercq vermeldde in zijn Memoires: ‘Höveker heeft met Sec. [rétan] gesproken en zal drukken. Het zal mede een nieuwe epoque wezen.’¹⁷ Jaren later is Höveker zelf nog steeds verbaasd dat hij deze theoloog van naam in zijn fonds mocht opnemen: ‘[...] verwonderd en verbaasd over de snellen voortgang mijner zake’.

Helaas groeide Hövekers financiële positie niet in gelijke mate als zijn uitgeverij. De productie van vijftien titels in het eerste jaar, werken variërend van 4 tot 32 pagina's, vroeg hoge investeringen. Veel titels stonden jaren later nog op de omslagen van andere uitgaven. Er ontstond grote behoefte aan kapitaal. Ook nu was Willem de Clercq Hövekers adviseur, die hem in contact bracht met zijn vriend Willem Messchert uit Rotterdam. Messchert had zijn bierbrouwerij verkocht en was toe aan een nieuwe uitdaging.¹⁸

Bewust zocht hij naar mogelijkheden in de boekenwereld. Messchert plaatste zelfs een advertentie dat hij een drukkerij wil overnemen, liefst in Rotterdam of Amsterdam.¹⁹ Vanaf het eerste contact aarzelde Messchert of Höveker wel de compagnon is die hij zoekt. Hij laat zich erg kleinerend over Höveker uit. ‘Bij den boekverkooper Höveker, Anjelierstraat 7 is een theologische leesbibliotheek [curs. TB] opgericht. Is dat een goede geest’, vraagt hij aan De Clercq. Later uit hij zijn aarzeling omdat hij

15 J. Vree, ‘J.H. den Ouden (1768-1864): uitgever van het vroege Réveil en de eerste hervormd-gereformeerden’, in: V.d. Berg, Aspecten, 19-29.

16 P.L. Schram, ‘J.C.I. Secrétan’, in: BLGNP, dl. 1, 338.

17 W. de Clercq aan H.J. Koenen, brief 16 december 1833 (Réveil-archief, ub Amsterdam, F. xxi).

18 Kluit, Het protestantse Réveil, 206-208; NNBW, dl. 2, kol. 907.

19 Messchert aan De Clercq, 16 september 1832. (Réveil-archief, nr. 338).

[p. 158]

negatieve geluiden hoort over Hövekers boekhandel: ‘het is een “domper-boekhandel”’.²⁰ Höveker daarentegen is zeer enthousiast, maar uiterst onkritisch. Hij had ook weinig keus. Hij had maar één wens: een investeerder! In zijn autobiografie beschrijft Höveker jaren later dat hij in een jubelstemming was ‘dronken van vreugde... wie was er gelukkiger dan ik’.²¹

De samenwerking heeft precies acht maanden standgehouden, van 1 mei tot 31 december 1834. Het was een periode waarin de ene teleurstelling de andere opvolgde. Höveker was financieel volkomen afhankelijk van Messchert en zag geweldig tegen hem op. ‘Het aanzien van dezen strengen compagnon was genoeg om mij van alle tegenwoordigheid van geest te beroven.’²² Anderzijds was Messchert zeer dominant. Hij onderhield de contacten en Höveker mocht vouwen en inbinden.²³ Zelfs een contract dat Höveker gesloten had, moest hij annuleren. Het ging om een grote opdracht, namelijk de uitgave van het tijdschrift Nederlandsche stemmen, onder redactie van Da Costa, H.J. Koenen en A.M.C. van Hall. Jaren later voelde Höveker nog de pijn van de vernederingen: ‘Hoe verpletterend deze slag ook voor mij mocht zijn, ik gehoorzaamde.’²⁴

Een slechtere start dan na het annuleren van de overeenkomst voor de uitgave van de Nederlandsche stemmen is nauwelijks denkbaar. Vanaf het eerste moment was de samenwerking tussen Höveker en Messchert stroef. De naamgeving van de firma was ook een rangorde. ‘Messchert zou in waarheid de eerste, de alles beheerschende naam zijn, waarbij Höveker slechts een toevoegsel was.’²⁵ Messchert onderhield het contact met de relaties. Höveker schrijft: ‘het werd door den Heer Messchert overgenomen en daar ik toch iets moest doen kon ik vouwen en innaaien!’

Door het afstandelijke optreden van Messchert loopt de boekhandel terug. Als uitgevers hebben Messchert & Höveker in 1834 enkele titels op de markt gebracht. Ieder van de firmanten brengt lopend werk in en reeds verschenen titels. Van de negen verschenen titels in 1834, staan er vier uitgegeven op naam van Messchert en Höveker en de vijf andere op naam van Höveker. De Sermons van dominee Secrétan had Höveker al in 1833 aangenomen. De preken van Ter Borg zijn een bundeling van eerder verschenen losse preken. De uitgave van de Psalmen, met naschrift van Scholte staat op naam van Messchert & Höveker, maar is door Höveker ingebracht, zoals blijkt uit een brief van Da Costa aan Scholte.²⁶ De Kerkredenen van Merle d'Aubigné zijn waarschijnlijk door Messchert ingebracht. De eerste uitgave van de Kerkredenen verscheen bij Immerzeel.²⁷ De uitgave van de Eenvoudige leerredenen van dominee H.R. van Lier is een initiatief van Messchert. Op 17 juli 1834 schrijft De Clercq in zijn Memoires: ‘Messchert diep teneer

20 Messchert aan De Clercq, 25 februari 1834 (Réveil-archief, nr. 407). Enkele weken voor het aangaan van de samenwerking met Messchert was het gezin Höveker van de Anjelierstraat naar de Leliegracht verhuisd. Daar werd op 4 maart 1834 een zoon geboren, Frederik, die kort voor zijn tweede verjaardag op 2 februari 1836 overleed (Erfenis, dl. 2, 36).

21 Höveker, Erfenis, dl. 2, 27.

22 Höveker, Erfenis, dl. 2, 29.

23 Höveker, Erfenis, dl. 2, 29.

24 Höveker, Erfenis, dl. 2, 29).

25 Höveker, Erfenis, dl. 2, 29.

26 C. Smits, De Afscheiding van 1834. Dl. 5: Documenten uit het archief van ds. H.P. Scholte bewaard te Pella, Iowa (U.S.A.). Dordrecht 1987, 82.

27 B.P.M. Dongelmans, Johannes Immerzeel Junior (1776-1841), Het bedrijf van een uitgever-boekhandelaar uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Amstelveen 1992, 408, no. 331117a. Het werk verscheen in 1833.

[p. 159]

geslagen. Alles scheen hem mis te loopen. Hij had de herdruk van de preeken van Van Lier begonnen en hoorde nu dat er nog een overvloed van verkrijgbaar was. Op den volgende dag kwam ik bij hem en ziet daar was juist het tegendeel gebleken. Nu was alles weder levendig bij hem.’²⁸

Al na enkele maanden komt naar buiten dat de samenwerking tussen Messchert en Höveker een mislukking is en gesproken wordt over beëindiging. Het initiatief gaat van Höveker uit. Hij had wel geschreven dat de aanwezigheid van Messchert hem ‘van alle tegenwoordigheid van geest beroofde’, maar die tegenwoordigheid van geest kreeg Höveker al snel weer terug. Op 22 augustus schrijft De Clercq in zijn Memoires: ‘Messchert had Höveker voorstellen gedaan, maar deze wilde scheiden, volkomen en krachtig.’²⁹ Höveker beschrijft die situatie ook in zijn De erfenis der familie Höveker: ‘De onhoudbare positie eischte eene beslissing; en nu veranderde het tooneel. De zoo ontstelde machtelooze tweede compagnon werd nu standvastig en onbewegelijk en de sterke, onverzettelijke, statige man werd machteloos en weifelend.’³⁰

Zakelijk werkte het fiasco ook door. Er werden geen nieuwe titels aangenomen. Messchert schrijft op 3 november 1834 aan dominee H.P. Scholte dat een uitgave niet gedaan kan worden. ‘Wij verzoeken U dus vriendelijk in dit geval een anderen Uitgever te kiezen.’³¹ In deze brief komt dezelfde irritatie naar voren als bij de uitgave van de Nederlandsche Stemmen. Messchert schrijft Scholte: ‘Wij hebben tijdens Uw hier zijn U reeds deze bedenkingen medegedeeld en het was daarop, dat U met Höveker in particulier over Uitgave spraakt.’³² De ‘bedenkingen’ betroffen de op handen zijnde scheiding. In de laatste maanden van de samenwerking hebben Messchert en Höveker reeds voorbereidingen getroffen om zelfstandig verder te gaan. De Clercq schrijft op 6 december 1834 in zijn Memoires: ‘Conferentie met Messchert over de uitgaven van de brieven van Bilderdijk.’ En op 8 januari 1835: ‘Gezegend en treffend was het mij dees zelfde dag nog te mogen ontfangen het eerste stukje van Höveker's Geestelijk Magazijn.’ Met een circulaire van 31 december 1834 berichten Messchert en Höveker dat ‘met 1^o Januarij aanstaande onze Associatie zal eindigen...’.

Höveker ging echter niet bij de pakken neerzitten en maakte een doorstart aan de Warmoesgracht. Hoewel hij over het boekjaar 1835 weinig informatie geeft, floreert de boekhandel: ‘Nauwelijks was de winkel geopend, of hoezeer werden wij verrast door den toevloed onzer vroegere vrienden.’³³ De uitgeverij brengt elf titels op de markt. Er zijn nogal omvangrijke werken bij, zoals B. Smytegelt Keurstoffen (646 p.), R. Hill Diepten Gods, of Melk en vaste Spijzen (210 p.) en W. á Brakel Brief aan den heer N.N., behelzende eene Opwekking en bestiering tot en in de bekeering, heiligmaking en het leven door het geloof op de beloften (80 p.). Het valt op dat er enkele werken bij zijn uit de traditie van de Nadere Reformatie. Belangstelling uit de kring van Afgescheidenen, waar Höveker en zijn vrouw

28 Zie correspondentie W. de Clercq aan H.J. Koenen vice versa in het Réveil-archief, F. xxi.

29 Ibidem.

30 Höveker, Erfenis, dl. 2, 32.

31 C. Smits, De Afscheiding van 1834. Dl. 6: Het Réveil en ds. H.P. Scholte. Correspondentie. Dordrecht 1984, 244.

32 Ibidem.

33 Höveker, Erfenis, dl. 2, 34.

[p. 160]

toen lid van waren, zal daar debet aan zijn. De Keurstoffen van Smytegelt werden in de leesdiensten bij de Afgescheidenen gelezen. Dat er ook een werkje van Bilderdijk bij is (Aan den heer Lesage ten Broek, in antwoord op zijn Openbare brief), is opvallend.³⁴

34 Het is een herdruk van een uitgave van Den Hengst uit Leiden, óf een fondsrestant. Het kan ook in voorbereiding geweest zijn bij Messchert & Höveker, maar dan had het meer voor de hand gelegen dat deze titel naar Messchert was overgegaan.

Uitgever van de afgescheidenen

Met zijn uitgeverij stond Höveker midden in de kerkelijke en theologische ontwikkelingen van zijn dagen. Enerzijds had hij zijn contacten in het Amsterdamse Réveil, maar anderzijds ontgingen hem de kerkelijke problemen niet. In Ulrum werd in oktober 1834 dominee Hendrik de Cock geschorst en afgezet. Het werd het begin van het ontstaan van de gereformeerde kerken.³⁵ Ook in Amsterdam kwam het tot een afscheiding. In 1835 ontstond er een kleine gemeente van circa zestig leden; een jaar later waren het reeds 280 leden.³⁶ Ook Höveker en zijn vrouw sloten zich bij de nieuwe gemeente aan en na enkele maanden werd Höveker gekozen tot diaken. In zijn persoonlijke leven waren het jaren van grote spanningen en problemen. Midden in die spanningen werd in 1838 een derde kind geboren, Jansje, dat in 1840 overleed.³⁷ In 1839 werd het gezin verblijd met de geboorte van Elisabeth. In 1840 waren de spanningen in de afgescheiden gemeente zo hoog opgelopen dat Höveker en zijn vrouw zich aan de gemeente onttrokken en zich weer aansloten bij de hervormde kerk.

Zijn betrokkenheid als lid van de afgescheiden kerken van 1836 tot 1840 is in de fondslijst overduidelijk terug te vinden. In die jaren gaf hij ruim honderd titels uit, waarvan er ruim dertig gaan over het ‘goed recht van de Afscheiding’, en ruim veertig prekenbundels. Aan preken was een schreeuwende behoefte. Er waren vier predikanten die de afgescheiden kerken dienden, zodat in de meeste gemeenten iedere zondag een preek werd voorgelezen.³⁸ Het zijn vooral preken uit de traditie van de Nadere Reformatie, zoals Brakel, Smytegelt, Lodensteyn en vertalingen van Engelse puriteinen.³⁹ Landelijk nam Höveker snel een vooraanstaande plaats in. Hij gaf in 1836 samen met J. van Golverdinge uit Den Haag de Handelingen van de opzieners der Gemeente Jesu Christi uit van de eerste synode van de afgescheiden kerken, maar daarnaast onder meer ook de adressen aan de koning en pleitredes voor rechtbanken.

Hövekers kerkelijke activiteiten zijn de zaak niet ten goede gekomen. Höveker besteedde zeer veel tijd aan kerkelijk werk, tijd die hij eigenlijk niet aan zijn zaak kon onttrekken. Na het verbreken van de samenwerking met Willem Messchert moest hij

35 G. Keizer, De Afscheiding van 1834. Kampen 1934; R.B. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam. Dl. 5: De Kerk der Hervorming in de 19e eeuw. Baarn 1978.

36 Notulen Kerkenraad Gereformeerde Kerk Amsterdam 1835-1840. (Gemeentearchief Amsterdam, pa. 743, 34-55).

37 Höveker, Erfenis, dl. 2, 41.

38 In de gereformeerde kerken werd tot circa 1875 's zondags driemaal kerk gehouden, om 10.00 uur, 14.00 uur en 18.00 uur. In een aantal Zeeuwse gemeenten is die gewoonte tot aan de Tweede Wereldoorlog volgehouden. J.J. Buskes schrijft daar uitvoerig over in zijn autobiografie Hoera voor het leven. Amsterdam 1959.

39 O.J. de Jong [e.a.], Het eigene van de Nederlandse Nadere Reformatie. Houten 1992; A.v.d. Meiden, De zwarte kousen kerken. Baarn 1968.

[p. 161]

alle zeilen bijzetten. Daarnaast werd Höveker door de rechtbank veroordeeld tot een boete van 300 gulden, wegens het houden van een godsdienstoefening in zijn huis die door meer dan twintig personen bezocht werd.⁴⁰ Dat was een zeer zware aanslag op zijn liquide middelen.

Maar de zorgen van financiële en persoonlijke aard bleven. Voortdurend waren er problemen doordat aflossingen van (onderhandse) leningen niet tijdig voldaan konden worden.⁴¹ Desondanks weigerde Höveker principieel een boekje van H.F. Kohlbrügge uit te geven, een voorwaarde van zijn financier Westendorp voor het verkrijgen van uitstel van betaling.⁴² Verdriet bleef het gezin Höveker achtervolgen, al werd in 1842 wederom een dochter geboren: Catharina.⁴³ Vooral 1843 was zeer zwaar: zowel Höveker, zijn vrouw als hun dochter Elisabeth was zeer ernstig ziek. Voor hun leven werd gevreesd, maar ze herstelden: ‘Was er in den morgen des jaars 1843 geween geweest, aan den avond was er gejuich.’⁴⁴

Het geween en gejuich betrof ook zakelijke omstandigheden. Belangrijke aflossingen konden niet op tijd gedaan worden, anderzijds werd in dat jaar de vcl-serie opgericht. Na 1843 trad er consolidatie op en groeide het eigen vermogen, zodat er steeds minder een beroep gedaan hoefde te worden op vreemd kapitaal. De oprichting van de vcl-serie markeert een nieuwe ontwikkeling in het fonds van Höveker.

40 Gemeentearchief Amsterdam, Rechtelijke Vonnissen 1837, 5074, nr. 70-73.

41 Höveker, Erfenis, dl. 2, 50-51. Het betreft hier Hövekers pand aan de Warmoesgracht, thans Raadhuisstraat. Met de verbreding van de Raadhuisstraat is het pand gesloopt.

42 Höveker, Erfenis, dl. 2, 34-35.

43 Höveker, Erfenis, dl. 2, 45.

44 Höveker, Erfenis, dl. 2, 59.

Het fonds 1833-1843

Het fonds in het licht van Hóvekers geloofsbeleving

Het geestelijk klimaat waar Höveker uit voortkomt, is duidelijk gestempeld door de geest van het Réveil. Sporen daarvan zijn in de eerste drie jaar duidelijk in het fonds aanwezig. Höveker werd geadviseerd door W. de Clercq en J. van Eik. Na zijn aansluiting bij de afgescheiden gemeente (1836-1840) veranderde het fonds. Höveker gaf onder andere de Handelingen van de Synode uit (samen met J. van Golverdinge) en het tijdschrift De Reformatie, alsmede brochures die het recht van de afscheiding verdedigen en veel stichtelijke en meditatieve werken uit de traditie van de Nadere Reformatie, geschikt voor de leesdiensten en persoonlijke stichting.

De terugkeer tot de Nederlands hervormde kerk in 1840 brengt een verbreding in het fonds van Höveker. In het eerste jaar geeft Höveker enkele polemische werkjes uit tegen de afscheiding, gevolgd door de mildere toon van auteurs die in de hervormde kerk streden voor de gereformeerde richting.⁴⁵ Uiteindelijk geeft Höveker werken uit van auteurs uit de hele breedte van de kerk, maar met een duidelijk confessionele inslag.

45 Zie Höveker fondslijst 1840-1841.

[p. 162]

Afb. 3: Titelpagina van De Reformatie. Tijdschrift der Christelijk Gereformeerde Kerk. Eerste deel. Ex. ub Leiden 589 E 15.

De boekencensuur in de afgescheiden kerken

Na de scheiding van Kerk en Staat in 1795 werd de boekencensuur een zuiver binnenkerkelijke aangelegenheid, zowel bij katholieken als protestanten. De terugkeer tot de ‘leer, dienst en tucht der vaderen’, zoals geformuleerd in de Acte van Afscheiding of Wederkeering⁴⁶ hield ook in dat het kerkelijk leven geordend werd naar de regels van de Dordtse Kerkenorde. De eerste synode na de afscheiding werd in 1836 in Amsterdam gehouden en nam geen strenge maatregelen. De procedure was als volgt. In iedere provincie moest een commissie van drie leden gevormd worden, die na lezing van een manuscript het werk doorstuurde naar ‘eenen Leeraar in eene andere Provincie’.⁴⁷ In één adem werd eraan toegevoegd: ‘zullende een iegelijk gehouden zijn, na bekendmaking dezer bepaling, zich hiernaar te gedragen, zullende bij wederstreving censurabel zijn’.⁴⁸ Dominee A. Brummelkamp formuleerde de instructie voor de visitatores librorum. Duidelijk wordt omschreven waaraan een werk moet voldoen:

Helderheid, regtzinnigheid, vrijmoedigheid en rondborstigheid in het verde-

46 G. Keizer, De Afscheiding van 1834. Kampen 1934, 575 geeft de tekst van de ‘Acte van Afscheiding of Wederkeering’ en een kopie van het handgeschreven exemplaar.

47 Handelingen der algemeene Synode, zamengesteld uit de opzieners en afgevaardigden uit de onderscheidene provinciën van Nederland 1836, art. 38, p. 16

48 Handelingen 1836, art. 38, 21.

[p. 163]

digen der waarheid, die naar de Godzaligheid is, juistheid en duidelijke voorstelling van zaken; gepaard met bescheidenheid, zo dat het blijkt, dat de waarheid betracht wordt in de Liefde.

Willekeur wordt uitgesloten:

Aan de geschriften die de bovengenoemde vereischten missen, zal de kerkelijke goedkeuring stellig moeten worden geweigerd, onverschillig wie de schrijver zij.’ Wordt een werk dat is afgewezen toch gepubliceerd, dat zal ‘de kerkelijke tucht deswege onverwijld op hem worden toegepast.’ Is de uitgever ook lid van een afgescheiden gemeente, zal ‘hij insgelijks censurabel zijn.⁴⁹

Deze hoge eisen waren bij voorbaat onuitvoerbaar. Waren er per provincie capabele mensen te vinden? Was het voor een ‘leeraar in eene andere provincie’ mogelijk dit werk er nog bij te doen? Blijkens de Handelingen van de synode van Utrecht uit 1837 was er weinig van terecht gekomen. Zo is er in het fonds van Höveker een groot aantal werken te vinden dat past in de ideologie van de afgescheiden kerken. Van de 81 uitgaven - alle theologische verhandelingen, waarvoor volgens de bepalingen kerkelijke approbatie nodig was - zijn er evenwel slechts 23 met zo'n approbatie aangetroffen. Een paar voorbeelden laten zien dat de goedkeuring ook in steeds wisselende bewoordingen werd verleend:

1836/5-6-7:	Uitgegeeven na voorgaande visitatie en approbatie van de Eerw. Classis van Schieland, in dato den 20 October 1761
1836/8:	Uitgegeven volgens de Kerk-Orde
1836/10:	‘Op dit werk is geene Kerkelijke Approbatie gevraagd, dewijl de Synode, gehouden in Maart l.l. besloten was, dat het zonder dezelve in het licht zou verschijnen.’ H.P. Scholte, v.d.m.
1837/2:	Kerkelijk goedgekeurd. G.F. Gezelle Meerburg; A. van't Hoof; A. Dekker
1837/4:	Kerkelijk goedgekeurd. Door Visitatores Librorum in de provincie Groningen. In aller naam: H. de Cock. Gereformeerd Leeraar onder 't kruis
1837/6:	Uitgegeeven na voorgaande visitatie en approbatie van de Eerw. Classis van Schieland.
1837/7:	‘De Censores Librorum in de provincie Zuid-Holland hebben in dezelve niets gevonden strijdig met de Formulieren van Eenigheid der Christelijke Gereformeerde Kerk in Nederland.’

Over één uitgave, van Bekeering van Abraham Capadose (1795-1874), is iets meer te zeggen, omdat Höveker hierbij de boekencensuur aan den lijve moet hebben ondervonden. Het betreft de Nederlandse vertaling van Conversion (1837). Capadose, een Amsterdamse

49 Handelingen 1836, art. 38, 21.

[p. 164]

arts afkomstig uit een Portugees-joodse familie, had zich onder invloed van onder anderen Bilderdijk en Da Costa tot het christendom bekeerd.⁵⁰ Voor de gezondheid van zijn vrouw Adriana van der Houven (1804-1837) vertrokken zij in 1836 naar Clarens (Kanton Vaud) in Zwitserland. In zijn eerste brief uit Zwitserland aan Da Costa vertelt Capadose over een samenkomst met Abraham Francois Pétavel:⁵¹

Pettavel las in het Woord en gaf een korte verklaring van 't gebed. Toen zongen we een Cantique van Malan en nadat de heer Adolph Portales eenige berichten van zendelingen had voorgelezen, gaf hij mij het verlangen van de vergadering te kennen om hen te willen mededelen den weg langs welke mij de Heere had tot zich zeer opwekt en gevoelde dat de Heere mij hierin zeer ondersteunde.⁵²

De getuigenis van Capadose maakte veel indruk. Er ontstond een correspondentie en vriendschap tussen Capadose en Pétavel. In de voorrede op de Bekeering schrijft Pétavel:

Zijne zwakke gezondheid was onder het bestuur der Goddelijke Voorzienigheid oorzaak, dat hij in den herfst van het jaar 1836 met zijn gezin in Zwitzerland kwam. Ik mogt het genoegen smaken hem eenige weken onder de mijnen te zien. De bijzonderheden omtrent zijn leven en zijne bekeering, welke de Heer Capadose wel de goedheid had ons mondeling mede te deelen, kwamen ons allen zóó stichtelijk en belangrijk voor, dat wij hem bij herhaalde keeren den wensch te kennen gaven, om dezelve in geschrifte te hebben en in druk te zien.⁵³

Capadose gaf daaraan toe en schreef enkele maanden later aan Da Costa:

[...] het kleine opstel dat ik op aanhoudend verzoek van onze lieve vrienden Pettavel en anderen gemaakt heb (betreffende mijne uitleidinge uit de Synagoge) waaraan ik allerzaligste uuren te danken heb onder den zegen Gods, heb ik besloten met eenige aanmerkingen over Israëls verwachtingen.⁵⁴

De opgewektheid van Capadose sloeg enkele weken later om, na het overlijden van zijn vrouw.⁵⁵ Capadose was gebroken en tot weinig in staat. Hij schreef aan Da Costa: ‘Het schrijven gaat mij heden zeer bezwaarlijk, ik ben afgemat en uitgeteerd, ik verminder oogenschijnlijk en weet niet, wat de Heere met mij voor heeft! Wellicht zal de schild-

50 Vele jaren later, in 1836, zou Capadose aan zijn neef Isaac da Costa, met wie hij op zondag 20 oktober 1822 gedoopt werd, schrijven: ‘... den 20 October: dag van eeuwige herinnering: Dag van onuitwisbare indrukken, gegraveerd in 't binnenste onzer zielen, terwijl de besprenkinge deez' Godgeheiligte wateren onze voorhoofden tekenden’ (correspondentie A. Capadose aan W. de Clercq, Réveil-archief, H. xvii, nr. 187, 13 oktober 1837).

51 Kluit, Het protestantse Réveil, 322. Merkwaardig is het verschil in spelling van de naam Pétavel. Capadose schrijft Pettavel en zo ondertekent Pettavel ook de ‘Voorrede’ van de Bekeering, terwijl Kluit, Het protestantse Réveil, D. Kalmijn, Abraham Capadose. 's Gravenhage, 1934 en anderen Pétavel schrijven. Ik volg hun schrijfwijze.

52 Correspondentie A. Capadose, Réveil-archief, H. xvii, nr. 172, 11 september 1837.

53 Pétavel, Voorrede, XIII. Hier maakt Pétavel een merkwaardige vergissing. Niet vanwege de gezondheid van Capadose vertrekken zij naar Zwitserland, maar van zijn vrouw.

54 Correspondentie A. Capadose aan W. de Clercq, Réveil-archief, H. xvii, nr. 192, 11 februari 1837.

55 De datum van het overlijden heb ik niet kunnen vinden. Kalmijn, Abraham Capadose, noemt hem niet. In M.E. Kluit, Het Réveil in Nederland 1817-1854. Amsterdam, 1936, 243 staat april 1837. Veel medeleven ondervindt Capadose van zijn Hollandse vrienden, maar met bitterheid schrijft hij over zijn vroegere Haagse predikant J.C.I. Secrétan: ‘Secrétan heb ik één en andermaal gezien, maar ach! zoo levendig als zijn hoofd is, zoo koud, ik zal niet zeggen is, maar althans schijnt zijn hart.’ Correspondentie A. Capadose aan W. de Clercq, Réveil-archief, H. xvii, nr. 197, 18 mei 1837. Enkele weken later schrijft Capadose aan Da Costa over Secrétan: ‘Daarna is hij nog bij mij geweest, maar is ingekomen zonder mij één enkel woord over 't verlies van mijn dierbare, onvergetelijke Jeane te spreken.’ Réveil-archief, H. xvii, nr. 198, 11 juni 1837. In dezelfde brief (nr. 198) spreekt Capadose ook zijn verbazing uit dat hij van Koenen niets gehoord heeft: ‘Zeg mij toch lieve Vriend, weet gij ook vanwaar 't kome, dat terwijl ik van alle mijne vrienden, tot zelfs van Ds. Molenaar en van Mevrouw Collet ik een brief mocht ontvangen ten bewijze hunner deelnemende liefde, onze Koenen letterlijk de eenige is van wien ik na mijn verlies geen lettertje gehad heb. Bij gelegenheid informeer U eens wat daarvan de oorzaak zij.’

[p. 165]

wacht spoedig worden afgelost.’⁵⁶ Toch heeft Capadose de Conversion kort daarna kunnen voltooien.⁵⁷ Van het boekje verschenen diverse vertalingen - in het Nederlands van de hand van M.J. Chevallier. Hoe de contacten over de uitgave zijn gelopen, is aan de hand van de correspondentie niet te traceren. Kalmijn rept met geen woord over de totstandkoming van de uitgave.⁵⁸

Afb. 4: Titelpagina van de Bekeering van Doctor A. Capadose die aan Hövekers neus voorbijging. Ex. ubl 2438 D 22.

De uitgave zou verschijnen bij Höveker. In zijn Erfenis wijdt Höveker er enkele woorden aan. Hij schrijft over zijn aansluiting bij de afgescheiden gemeente in Amsterdam en vervolgt:

56 Réveil-archief, H. xvii, nr. 200, 24 juni 1837.

57 Conversion de M. le Docteur Capadose, Israélite portugais. Publiée par la Société des amis d'Israël de Neuchatel. Neuchatel 1837.

58 Dat is merkwaardig want Kalmijn citeert achtmaal Gewin, die als eerste vermeldt dat de uitgave aan Höveker verboden werd.

[p. 166]

Thans begon een tijdkring van veel strijd en worsteling, die mijn boekhandel met den ondergang bedreigde. Boekencensuur, die werd ingevoerd belette mij onder anderen het uitnemend geschrift van de bekeering van Dr. Capadose uit te geven.⁵⁹

Höveker doet geen verdere mededelingen, ook niet over andere titels die blijkens het ‘onder anderen’ niet uitgegeven mochten worden. Uit de vervolgzin kan afgeleid worden dat het om een eenmalige blokkade ging, want ‘Deze censuur duurde echter slechts kort.’ De opmerking van Höveker dat hem belet werd de bekeringsgeschiedenis van Capadose uit te geven is raadselachtig. De Höveker-bibliografie telt 24 uitgaven in 1837, waarvan er tien een kerkelijk approbatie hebben gekregen. De andere titels hadden geen approbatie nodig, zoals de uitgave van de Dordtse Leerregels, Kerkenordening en enkele herdrukken van Oude Schrijvers. Waarom Höveker dit werk niet mocht uitgeven wordt niet duidelijk. Höveker zegt niet wie het hem belette: de kerkenraad of de visitatores librorum. Ook vermeldt Höveker niet welke werken hij nog meer niet mocht uitgeven. Voor de toepassing van de boekencensuur op het fonds van Höveker zijn in de notulen van de Amsterdamse kerkenraad en in de Handelingen van de Provinciale Synode geen bewijzen te vinden. Het is nauwelijks denkbaar dat de visitatores librorum het hem verboden hebben. In 1837 waren dat dominee H.P. Scholte, J.A. Wormser en D.A. Budde. Zowel Scholte als Wormser had goede contacten in de kring van het Reveil. Wel zou het kunnen zijn dat H.P. Scholte tegen een uitgave was, omdat Capadose niet tot afscheiding overging. Maar daar staat zijn bekering tot het christendom feitelijk buiten.

Het verbod tot uitgave is volgens E. Gewin via Da Costa bekend geworden. ‘Merkwaardiger wijze kon de uitgave niet bij Höveker geschieden, omdat deze, naar Da Costa's mededeeling, [curs. TB] al wat hij uitgaf aan de kerkelijke censuur moest onderwerpen.’⁶⁰ In de intensieve correspondentie tussen Capadose en Da Costa is daarover opmerkelijk genoeg niets over te vinden, behalve een korte opmerking van Capadose: ‘Höveker zal niet drukken.’⁶¹ Ook in de correspondentie van Chevallier met Capadose en van Chevallier met Da Costa komt de uitgave niet ter sprake. Het is mogelijk dat Da Costa veel later eens met iemand hierover correspondeerde, maar in de periode 1837-1838 in elk geval niet.

Capadose schrijft ‘Höveker zal niet drukken’, niet: ‘mag niet drukken’. Ligt in dat kleine verschil de oplossing? Het jaar waarin dit speelt (1837) is financieel een zeer moeilijk jaar voor Höveker. Hij had moeite om rente en aflossing te voldoen. Het is niet denkbeeldig dat Höveker zich teruggetrokken heeft om financiële redenen. Het is dan te begrijpen dat hij juist dit boekje noemt, want in korte tijd beleefde het verschillende herdrukken. Per saldo heeft Höveker geen enkele instantie of personen direct beschuldigd hem belet te hebben om Capadoses werkje uit te geven. Hij noemt alleen de ‘Boekencensuur’. De opmerking van E. Gewin is helaas niet te verifiëren. Dat Da Costa

59 Höveker, Erfenis, dl. 2, 37.

60 E. Gewin, In den Réveilkring. Baarn 1920, 97.

61 Réveil-archief, H.XVII, nr. 204, 24 november 1837.

[p. 167]

het bericht de wereld in geholpen heeft, is uit de correspondentie van Da Costa niet te bewijzen. En de mededeling kan niet steunen op enig kerkelijk besluit.

Epiloog

Na deze turbulente periode in zowel zijn persoonlijke als werkzame leven is zijn bestaan er aanvankelijk niet lichter op geworden. In 1847 werd ‘tot onze onbeschrijfelijke vreugde nog een zoon, die Henricus werd genoemd, geboren.’⁶² De wijze waarop Höveker dit beschrijft geeft een scherp beeld van de verhoudingen in het gezin en de sociale positie. De hoop op verdere gezinsuitbreiding hadden zij opgegeven: ‘Nu hadden wij een drietal bijeen, terwijl wij zoo dikwijls hadden gevreesd geen kinderen te zullen overhouden. Drie malen toch waren onze oudsten gestorven. O, wat was mijne lieve vrouw verheugd, nu had dan toch haar man zijn wensch verkregen. Een stamhouder en een opvolger in den boekhandel. Deze zal de kroon zetten op de geheele Godsregering met mij!’⁶³

Echter, na tweeënhalf jaar overleed deze zoon. Het bracht Höveker in een diepe geestelijke crisis: ‘Helaas, al deze plannen en droomen der toekomst, al deze vergezichten, alles viel in duigen. Ik kwam tot de ontroerende ontdekking dat mijne affaire een afgod was geworden en ik een ijverige priester voor dien afgod.’⁶⁴ Enkele jaren later, in 1856 overleed Elisabeth Höveker-van Ommen Boddendijk, 52 jaar oud, na een ziekbed van slechts één week.

62 Höveker, Erfenis, dl. 2, 59.

63 Höveker, Erfenis, dl. 2, 60.

64 Höveker, Erfenis, dl. 2, 60.

Nieuwe levensfase - zakelijke uitbouw en neergang (1859-1889)

Na de dood van zijn echtgenote namen de nog thuis wonende dochters Elisabeth en Catharina de zorg voor hun vader op zich, maar ruim twee jaar na het overlijden van Elisabeth, hertrouwde Hendrik Höveker, op 5 juli 1859, met Wilhelmina Hendrika van der Linden (1815-1904). In zakelijk opzicht brak er een periode van bloei aan, die versterkt werd toen in 1869 zijn schoonzoon Johan Adam Wormser op 24-jarige leeftijd in dienst trad.⁶⁵ Een jaar later al werd Wormser officieel firmant en de firmanaam gewijzigd in: Höveker & Zoon. Hoewel Höveker zich niet terugtrok, liet hij steeds meer aan hem over. Maar scherp bleef hij alle ontwikkelingen volgen, zoals de steeds toenemende spanningen op kerkelijk terrein, die uiteindelijk uitliepen op de Doleantie van 1886.

Wormser was volgeling van Abraham Kuyper. Höveker zag niets in een nieuwe afscheiding. In het Doleantiejaar 1886 trad Höveker terug uit de zaak, maar ‘zonder zijn goedkeuring zou geen enkel geschrift door de firma Höveker & Zoon mogen worden uitgegeven. Höveker wilde niet, dat zijn firma geschriften zou uitgeven van de voormannen der Doleantie.’⁶⁶

65 BGLPN, dl. 5, 579.

66 W. ten Have, 4 Generaties rondom een boekhandel en uitgeverij (1831-1956). Gedenkschrift van boekhandel en uitgeverij W. ten Have v/h Hövekers boekhandel. Amsterdam 1956, 22-23.

[p. 168]

De groei van de firma en het (eindelijk) zorgenvrij zaken doen, heeft Höveker aangegrepen om op andere terreinen actief te worden. Nauw was hij betrokken bij de oprichting van De Vereeniging - Christelijke Stemmen.⁶⁷ In de kerkenraad van de hervormde gemeente nam hij een belangrijke plaats in. Aanvankelijk was hij medestander van Abraham Kuyper.⁶⁸ Toen Kuypers activiteiten steeds meer gingen in de richting van het ‘afwerpen van het synodale juk’, keerde Höveker zich van hem af.⁶⁹ Niet onvermeld mag blijven dat Höveker in de tweede helft van de negentiende eeuw actief werd op zendingsgebied. Hij behoorde tot de oprichters van het Java-comité en gaf het Geïllustreerd zendingsblad uit.

Drie weken na zijn 82^e verjaardag, op zondag 28 oktober, werd Höveker op weg naar de Koepelkerk getroffen door een attaque en overleed dezelfde dag.

De uitgebreide Höveker-fondslijst 1833-1843 is te vinden op http://nbv.kb.nl/index.html (onder Jaarboek 2006).

67 M.E. Kluit, Het protestantse Réveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865. Amsterdam 1970, 447.

68 Höveker plaatst zijn handtekening onder de brief aan de Kerkenraad der Nederlands hervormde gemeente te Amsterdam van 27 maart 1872, opgenomen in A. Kuyper, Het vergrijp der zeventien Ouderlingen. Amsterdam 1872, 7

69 Höveker was in 1886 lid van de classis Amsterdam en stemde in met de schorsing van de Amsterdamse kerkenraad, terwijl zijn schoonzoon Wormser lid was van het Kiescollege en Kuyper c.s. volgde en in Doleantie ging.