Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 13

[p. 33]

W.C.M. Wüstefeld
Boeken, brieven, charters en manuscripten
De verzameling Van Sypesteyn

Kasteelmuseum Sypesteyn in Loosdrecht huisvest de verzameling (kunst)voorwerpen die jonkheer Catharinus Henri Cornelis Ascanius van Sypesteyn (1857-1937) in 1902 in een stichting onderbracht. Het kasteel werd hiervoor zelfs speciaal gebouwd: als huisvesting voor de collectie en als monument ter herinnering aan het geslacht Van Sypesteyn waarvan de jonkheer de laatste mannelijke telg was. Sinds 1924 functioneert het kasteel als openbaar museum met een rijke verzameling van allerlei soorten objecten. Hiervan zijn de zeventiende-eeuwse familieportretten, de prachtige kasten en de bijzondere verzameling porselein het meest in het oog springend. In de zogeheten gotische kamer treft de bezoeker, behalve enkele middeleeuwse panelen en beelden en andere voorwerpen, ook twee middeleeuwse handschriften aan. Het ene is een klein getijden- en gebedenboekje op perkament uit de tweede helft van de vijftiende eeuw, het andere is een groot formaat graduale op papier dat dateert uit het begin van de zestiende eeuw.¹ Beide zijn niet of nauwelijks versierd en dat zal er toe hebben bijgedragen dat ze in de collectie zijn gebleven, want verkoop zou niet zo veel hebben opgebracht. Dit zijn de enige boeken die bezoekers te zien krijgen, maar zoals de rondleiders laten weten, er is ook nog een grote verzameling pamfletten ‘in de bibliotheek’, die niet tentoongesteld wordt. Deze collectie heeft vooral betrekking op de geschiedenis van de gebroeders De Witt, die verwant waren aan de Van Sypesteyns, en van wie een aantal portretten wel in het kasteel tentoongesteld wordt.

1 Gebedenboekje, Loosdrecht, vss (zie volgende noot), inv.nr. B256, en Graduale, inv.nr. B257.

Nieuwsgierig?

Omdat er weinig over de Van Sypesteyn-verzameling gepubliceerd is,² en al helemaal niets over de ooit aanwezige boeken- en handschriftencollectie, is de nieuwsgierigheid

2 Dit jaar verschijnt van de hand van C.G. Bogaard, voormalig conservator van Sypesteyn: Bepaald maar niet beperkt. Herwaardering voor historische verzamelaarshuizen met een museale functie. Zwolle 2006. De studie van Bogaard werd mede mogelijk gemaakt door de Mondriaan Stichting. Van het onderzoeksmateriaal is ook voor dit artikel dankbaar gebruikgemaakt. Het familiearchief Van Sypesteyn bevindt zich in het Noord-Hollands Archief te Haarlem, voorheen Archiefdienst voor Kennemerland. Zie: S.M. van Zanten Jut, Inventaris van het Familiearchief van Sypesteyn. Nieuw-Loosdrecht 1969 (in het archief digitaal raadpleegbaar). Naar inventarisnummers in het familiearchief verwijzen we als volgt: Haarlem, vss, inv.nr.; van de verzamelingen in het kasteel in Loosdrecht bestaat geen gedrukte inventaris, hier verwijzen we naar: Loosdrecht, vss, inv.nr. Zie ook: C.B. Bogaard, ‘Sypesteyn castle: a special kind of collector's house in the Netherlands’, in: Open Museum Journal (July 2002) (www.amol.au).

[p. 34]

van de rechtgeaarde onderzoeker al gauw geprikkeld. Wat is er zoal in de verzameling geweest en wat is er nu nog in bezit? Deze nieuwsgierigheid wordt des te meer aangewakkerd door de woorden van André van der Goes, die in 1989 in een kleine handleiding over de geschiedenis van het kasteelmuseum schreef:

Van Sypesteyn stamde uit een geslacht van verzamelaars. Zijn voorouders hadden vanaf het begin van de zeventiende eeuw verzamelingen op diverse gebieden aangelegd. De omvangrijkste van deze was ongetwijfeld de verzameling brieven en manuscripten; deze bevatte stukken die van groot belang waren voor de Nederlandse geschiedenis. Helaas moest deze collectie wegens financiële problemen in 1825 verkocht worden.³

3 Kasteel-Museum Sypesteyn. Nieuw-Loosdrecht 1989, 7. In zijn doctoraalscriptie (Universiteit van Amsterdam 1989) ‘Langs paden daar men lauren stroyt.’ De politieke, financiële en maatschappelijke carrière van een Haarlems regent in de eerste helft van de 18de eeuw, Mr. Cornelis Ascanius IV van Sypesteyn (1694-1744), 50-64 gaat Van der Goes dieper in op de bibliotheek en de inhoud ervan.

Oudste gegevens

De oorsprong van het geslacht Van Sypesteyn kan worden teruggevoerd tot het begin van de zestiende eeuw. Als stamvader geldt de Utrechtse lakenkoopman Evert Lambertsz van Sypesteyn, die in 1529 trouwde met Geertruid Hoyer.⁴ Hij overleed in Utrecht in 1577. Hun zoon Maarten Evertsz (1537-1614), gehuwd met Beatrix Schade (1541-1591), werd de stamvader van de Haarlemse tak. Zijn kinderen verbonden zich door goed gesloten huwelijken met Hollandse regentenfamilies, waardoor zij hun aanzien en vermogen wisten te vermeerderen. Dankzij het huwelijk van Johan Maartensz van Sypesteyn (1564-1625) met een erfdochter uit het geslacht Van Nijenrode kon de buitenplaats het ‘Hof van Hillegom’ aan het familiebezit worden toegevoegd.⁵ Zijn dochter Beatrijs (1589-1663) huwde Jacob van der Does, raad en griffier van Frederik Hendrik.⁶ Via het stadhouderlijk hof kwamen de Van Sypesteyns in contact met Constantijn

4 Zijn vader Lambert is verder nier bekend. Verwantschap met het riddermatige geslacht Van Sypesteyn is niet bewezen; leden van onze tak werden in 1815 in de adelstand verheven. Zie ook Haarlem, vss, inv.nr. 91, Geslachtsregister; Loosdrecht, inv.nr. 5232. In het familiearchief worden achttiende-eeuwse tekeningen bewaard van de grafzerken in de Buurkerk te Utrecht van mr. Willem van Sypesteyn en van Evert van Sypesteyn en Geertruid Hoyer (Haarlem, vss, inv.nr. 164). Tevens zijn er aantekeningen van Evert Lambertsz. bewaard over de jaren 1530-1549 betreffende de geboorte van zijn kinderen (Haarlem, vss, inv.nr. 197 en 198) en kwitanties van hem over de jaren 1547-1553 (Haarlem, vss, inv.nr. 224). Van vrijwel alle in dit artikel genoemde familieleden zijn portretten in het Loosdrechtse kasteel aanwezig.

5 Van hem zijn twee almanakken bewaard gebleven, die behoren tot de oudste van Nederland (Haarlem, vss, inv.nr. 244; (a) Sak almanach van mijn out-over-grootvader Johan van Sijpesteijn van den jare 1595; (b) Sak almanach van mijn out-over-grootvader Johan van Sijpesteijn van den jare 1599. Met aantekeningen van dagelijkse activiteiten, de plaatsen waar men verbleef in Utrecht en Zuid-Holland, en incidentele betalingen (zie ook Van der Aa, xvii, 2, 694; nnbw, vii, 1202). Zie: R. Dekker, Egodocumentenchronologische lijst (www.egodocument.nl), nr. 46.

6 In 1615 werden hun portretten door de Haagse schilder Van Ravesteyn vastgelegd; zij behoren tot de mooiste in de collectie (Loosdrecht, vss, inv.nr. Q-5 en Q-6). Zie E. de Jongh, Portretten van echt en trouw. Huwelijk en gezin in de Noord-Nederlandse kunst van de 17de eeuw. Haarlem 1986, nr. 16.

[p. 35]

Huygens (1596-1687) en zijn kring. Cornelis van Sypesteyn (1595-1665), zoon van Johan Maartensz en broer van Beatrijs, trouwde met Geertruyd van den Corput (1605-1649). Hun kinderen waren Jan (1633-1669), Cornelis Ascanius 1 (1638-1673), Maria (1642-1701) en Maerten (1645-1681). Neven van moederszijde waren Cornelis (1623-1672) en Johan de Witt (1625-1672). Hoewel hemzelf geen lang leven beschoren was, zou Cornelis Ascanius 1 de stamvader worden van een actief verzamelaarsgeslacht.

De grondlegger: Cornelis Ascanius 1

Cornelis Ascanius 1 van Sypesteyn kocht in 1664 voor 2600 gulden het leengoed Sypesteyn in Loosdrecht, toentertijd een stuk land met een ruïne. Twee jaar daarvoor was hij getrouwd met de Haarlemse burgemeestersdochter Maria van der Horn (1639-1704). Behalve ‘Heer van Hillegom’ noemde hij zich ook ‘Heer van Sypesteyn’ en begon te zoeken naar gegevens die een verband moesten aantonen tussen het leengoed en zijn eigen familienaam. Omdat de oudste leenregisters niet bewaard zijn, kon hij hierover echter geen uitsluitsel krijgen. Een familiestamboom die hij vermoedelijk zelf rond 1670 liet schilderen, toont het Loosdrechtse kasteel met schuin er tegenover de kerk, zoals ook de tegenwoordige situatie is.⁷

Van Sypesteyn besloot het huis te laten herstellen op basis van de oudst gevonden gegevens. Welke informatie hij precies ter beschikking had, is niet bekend. In het kasteel wordt een aquarel tentoongesteld met daaronder handgeschreven ‘'t huijs Sijpesteijn anno 1568’.⁸ In het rampjaar 1672, toen hij als wagenmeester-generaal bij het leger van Staat vertoefde, werd zijn Haarlemse woonhuis het doelwit van woedende Oranjegezinden die hem er, ten onrechte, van verdachten zijn neef, raadpensionaris Johan de Witt, te verbergen.⁹ Het huis werd geplunderd, waarbij waardevolle documenten en familiepapieren verloren zijn gegaan. Een jaar later was Cornelis Ascanius bij Gorinchem gelegerd. Daar is hij, vermoedelijk aan verwondingen opgelopen bij een soldatenoproer, op 35-jarige leeftijd overleden.

Ondertussen waren ook het Vechtgebied en Loosdrecht een centrum van strijd geworden waarbij menig huis verwoest werd. Het pas herbouwde Huis Sypesteyn werd tijdens gevechten tussen Franse troepen en soldaten van de prins van Oranje zwaar beschadigd. Een zeventiende-eeuwse anonieme schets¹⁰ herinnert nog aan deze periode, samen met de wapenstenen van Cornelis Ascanius van Sypesteyn en Maria van der Horn uit het toegangshek. Ook hun portretten van de hand van Nicolaas Maes hebben de tand des tijds overleefd. Het leen Sypesteyn bleef tot het in 1804 werd verkocht in familiebezit. Toen de laatste jonkheer Van Sypesteyn in 1884 pogingen in het werk

7 Loosdrecht, vss, inv.nr. 6933.

8 Loosdrecht, vss, toegeschreven aan Jan de Beijer (1749).

9 Vermoedelijk zijn toen ook de brieven van Johan de Witt aan de familie Van Sypesteyn verloren gegaan. Hiervan wordt in 1844 gezegd dat er geen originelen meer van voorhanden zijn. De door jhr. J.W. van Sypesteyn gesignaleerde verzameling afschriften van alle op het Algemeen Rijksarchief (nu Nationaal Archief) voorhanden brieven is niet meer aanwezig. Van Zanten Jut, Inventaris..., 7; zie ook Haarlem, vss, inv.nr. 733.

10 Utrechts Archief, Topografische Atlas.

[p. 36]

begon te stellen om het oude landgoed weer in handen te krijgen, trof hij er enkele boerderijen aan. Korte tijd later toonden zijn archeologische opgravingen aan dat de oudste resten van huis en grachten vermoedelijk uit de vijftiende eeuw dateren.

Verzamelaars: Cornelis Ascanius iv en v

Cornelis Ascanius iv (1694-1744) was de achterkleinzoon van Cornelis Ascanius 1. Hij zou zich behalve als burgemeester van Haarlem ook doen gelden als verzamelaar, historicus en oudheidkenner. Zijn deskundigheid bleek niet alleen uit zijn collectievorming, maar ook uit de publicaties van zijn hand.¹¹ Daarbij hield hij zich onder meer bezig met het kopiëren en doen opstellen van familiestukken die in 1672 verloren waren gegaan. Generaties na hem hebben deze verzameling nog uitgebreid door kopie, aankoop of schenking van familiestukken. Op deze wijze ontstond het uitgebreide familiearchief dat door de laatste telg, jonkheer C.H.C.A. van Sypesteyn, in 1902 in een stichting werd ondergebracht en dat nu bewaard wordt in het archief te Haarlem.

Afb. 2: Portret van Cornelis Ascanius iv van Sypesteyn (1694-1744) van Frans Decker (Loosdrecht, vss, inv. nr. Q19, 1732).

Cornelis Ascanius iv studeerde rechten aan de universiteit te Leiden waar hij in 1716 zijn doctorsbul haalde. Er volgde een carrière waarin hij diverse regentenambten bekleedde en het bracht tot burgemeester van Haarlem. Aan kunst besteedde hij veel tijd en geld.¹² Zo liet hij, in lijn met de traditie, nieuwe familieportretten maken, onder meer door zijn vooraanstaande stadgenoten Frans Decker (1684-1751) en Cornelis Troost (1697-1750). Het fraaie schilderij dat Troost in 1727 maakte van Van Sypesteyns echtgenote

11 Zie voor de aard en samenstelling van deze collectie: Van der Goes, Langs paden, 50-63.

12 Zie hiervoor vooral Van der Goes, Langs paden.

[p. 37]

Maria de Lange (1696-1744) en hun drie kinderen siert de schoorsteen in de Hoge Zaal van het Loosdrechtse kasteel.¹³ Van hemzelf maakte de miniatuurschilderes Henriëtta Wolters-van Pee (1692-1741) een portretje (1739), waarop dichter Pieter de la Rue vervolgens een gelegenheidsgedichtje componeerde.¹⁴ Zijn belangstelling voor ‘rariteiten’ of exotische objecten uit de natuur is eveneens gedocumenteerd. In Haarlem had hij een kabinet met dertig laatjes waarin een ‘zindelyk partytje van Hoorns, Schulpen en andere Zeegewassen’ was opgeborgen.¹⁵ De gedrukte veilingcatalogus die kort na zijn overlijden is opgesteld, vermeldt verder (per laatje opgesomd) onder andere: ‘Kaap hoorens, Pausen Kroonen, Bisschop Myters of Oranje pennen, Staaten Vlaggetjes en Venus hartjes’, die tezamen met enkele wetenschappelijke instrumenten ter verkoop werden aangeboden (1744, 1745).¹⁶ Ook zijn uitgebreide collectie portretten van geleerde en beroemde personen werd geveild.¹⁷

Naast dit alles bracht Cornelis Ascanius iv van Sypesteyn een enorme verzameling boeken en handschriften, vooral brieven, bijeen. In 1735 heeft hij van zijn eigen collectie een ‘Catalogus Librorum’ samengesteld, die later door zijn schoondochter met belangrijke aanwinsten zou worden aangevuld.¹⁸ Er zijn 1196 titels in opgenomen, waarvan vele uit meerdere delen bestaan.

Hij lijkt een echte liefhebber te zijn geweest, ook al zal een zekere ijdelheid hem niet vreemd zijn geweest. In zijn bibliotheek is niet alleen de universele, ‘encyclopedische’ verzameltraditie uit de zeventiende eeuw terug te vinden, maar ook zijn persoonlijke interesse. Zijn belangstelling voor oudheidkunde, geschiedenis en biografie blijkt niet alleen uit de boeken op deze gebieden, maar ook uit zijn activiteiten als verzamelaar van munten en penningen, en publicaties over geslacht- en wapenkunde.

Cornelis Ascanius iv bezat ook enkele middeleeuwse handschriften en incunabelen. Naast een handschrift Van der Vaderen Collacien (‘heeft behoort aan't clooster van St. Maria ten Clarenwater bij Hattum’), bezat hij vroege drukken, zoals Onser Liever Vrouwen Croon, Salter, Roosencrans en Mantel (Deventer 1492), een exemplaar van de Delftse bijbel (1477),¹⁹ een exemplaar van Van den proprieteyten der dinghen, in 1485 gedrukt te Haarlem (volgens zijn eigen aantekening was deze afkomstig uit de boedel van de knecht van Laurens Jansz Koster!),²⁰ Albrecht Dürers Underweysung der Messung (Nürnberg 1525)

13 Loosdrecht, inv.nr. Q-19.

14 Haarlem, vss, inv.nr. 408; het portret van Wolters-van Pee: Loosdrecht, vss, inv.nr. Q-94.

15 Van der Goes, Langs paden, 5.

16 Haarlem, vss, inv.nr. 446: Veilingcatalogus van een kabinet medailles en een verzameling rariteiten nagelaten door mr. Cornelis Ascanius van Sypesteyn, 1745. De collectie medailles, die meer dan 2300 nummers telde, werd vanaf 22 februari 1745 in de zaal van het Prinsenhof geveild door J. Bosch, boek- en papierverkoper in de Grote Hourstraat. Onder de rariteiten bevonden zich ook enkele items met betrekking tot Laurens Jansz Koster.

17 Van der Goes, Langs paden, 59.

18 Haarlem, vss, inv.nr. 447.

19 Uiteindelijk verkocht op de veiling Sotheby 1825, en in de catalogus vermeld onder nr. 597 als ‘Biblia Belgica... Tom. 1 Delftse bijbel, Delft in Hollant by ons Jacob Jacobssoen 1477’.

20 Dit exemplaar berust thans in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam (UvA), Ned. Inc. 29a. Zie: S. Bogaart, Geleerde kennis in de volkstaal. Van den proprieteyten der dinghen (Haarlem 1485) in perspectief. Hilversum 2004, 179. Van der Goes, Langs paden, 53: ‘versierd met houtsneden in 1485 gedrukt door Jacob Bellaert... is in Mey 1492 in de Kruisstraat te Haarlem gekocht uit den boedel van Cornelis Boekbinder, welke een knegt is geweest bij Laurens Janszoon Koster’. Dürers boek staat in de catalogus van 1783 op p. 18: ‘Onderweysing in de meetkonst door Albrecht Dürer Hoogd. Met syn eyge hand gecorrigeert & vermeerdert 1525.’

[p. 38]

‘met syn eyge hand gecorrigeert & vermeerdert’ en een Bijbel gedrukt door Lenaert der Kinderen (vermoedelijk de bijbel gedrukt in Kampen, 1563).

Ascanius' bijzondere belangstelling voor ‘alba amicorum’ of vriendschapsalbums, waarvan hij er meer dan twintig bezat, is in de literatuur al eerder belicht.²¹ Talloze bekende en minder bekende personen hebben in deze alba een persoonlijke herinnering achtergelaten. Cornelius Ascanius iv vond de handschriften blijkbaar zelf zo interessant dat hij er eigenhandig een namenregister op gemaakt heeft. De boeken werden als zeer waardevol beschouwd en staan apart vermeld in het testament dat in 1744 voor Van Sypesteyns weduwe Maria de Lange werd opgesteld.²² Zij bepaalde dat de boeken, handschriften en brieven van haar echtgenoot na haar dood zouden worden verdeeld onder haar zoon Cornelis Ascanius v (1722-1783) en haar schoonzoon mr. Pieter van Schuylenburch. De bibliotheek raakte op die manier verspreid, maar omdat het echtpaar Van Schuylenburch-Van Sypesteyn eerder overleed dan Cornelis Ascanius v kwam hun erfdeel na dertig jaar alsnog bij hem terecht. Daarmee kreeg hij het oorspronkelijke boekenbezit van zijn vader compleet in handen, inclusief de alba amicorum. De door de vader opgebouwde bezittingen kreeg een zoon niet vanzelfsprekend in zijn schoot geworpen. De gewoonte om na het overlijden boedels te veilen opdat de opbrengst ervan onder de verschillende erfgenamen kon worden verdeeld, werd ook door de Van Sypesteyns in praktijk gebracht. Maar het lot was Cornelis Ascanius v van Sypesteyn hierin gunstig gezind.²³

Cornelis Ascanius v trad in de voetsporen van zijn vader. Ook hij studeerde rechten, behaalde de doctorstitel in Utrecht (1744) en werd advocaat aan het Hof van Holland.²⁴ Interessant is dat zijn eigen album amicorum uit deze periode (1744-1764) in het familiearchief bewaard is gebleven.²⁵ In 1760 werd hij schout van Haarlem; daarna bekleedde hij nog verschillende andere regentenfuncties. Behalve als burgemeester van Haarlem en prominent lid van de vroedschap zou hij de geschiedenis ingaan als medeoprichter van de Hollandse Maatschappij der Wetenschappen, het oudste wetenschappelijke genootschap van Nederland (Haarlem, 1752).²⁶ Cornelis Ascanius v is er vijftien keer voorzitter van geweest.²⁷ Voor de ‘Oeconomische Tak’ (later ‘Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel’, 1778), opgericht om ‘de Welvaart van het Land te... helpen bevorderen’, heeft Cornelis Ascanius v zich vooral beziggehouden met economische vraagstukken. Deze praktische belangstelling ging gepaard met een grote interesse in oudheidkunde en een enorme verzameldrang op diverse terreinen.

21 K. Thomassen (ed.), Alba amicorum. Vijf eeuwen vriendschap op papier gezet: Het album amicorum en het poëziealbum in de Nederlanden. Maarssen (etc.) 1990, 34.

22 Haarlem, vss, inv.nr. 453.

23 Zie Bogaard, Bepaald maar niet beperkt (in voorbereiding).

24 Haarlem, vss, inv.nr. 489-491.

25 Haarlem, vss, inv.nr. 514; met vooral handtekeningen uit de Utrechtse studieperiode (ongefol.), later ook die van J.M. Quinkhard, pictor... (ongedat.), tot slot een pentekening en gedicht op Sypesteyn ‘Lof der deugd’, 7 februari 1755, Haarlem, K.W. Kiers.

26 J.A. Bierens de Haan, De Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen 1752-1952. Haarlem 1952.

27 Bierens de Haan, De Hollandsche Maatschappij, 294.

[p. 39]

Op de veiling van de verzamelingen van zijn vader kwam de toen 22-jarige Cornelis Ascanius v in het bezit van verschillende delen uit de collectie. Zo kon hij uit de uitgebreide verzameling portretten belangrijke stukken verwerven.²⁸ Deze zouden vervolgens tezamen met de boeken, manuscripten, miniaturen en overige tekeningen, prenten, portretten, schilderijen en rariteiten zijn eigen nalatenschap vormen, waarvan na zijn overlijden in 1783 weer delen zouden worden verkocht.²⁹ Een van de kopers op die veiling was, hoe kan het anders, Cornelis Ascanius vi van Sypesteyn (1753-1797), een Leids jurist (doctor in 1776) en eveneens een fervent verzamelaar. Zijn functie als curator van de Latijnse en andere scholen in Haarlem (1780) verraadt tevens zijn intellectuele belangstelling en zorg voor het onderwijs.³⁰

28 Haarlem, vss, inv.nr. 445. Van der Goes, Langs paden, 58, schrijft over de collectie prenten met portretten van ‘geleerde en andere voorname mannen en illustre personagien’: ‘de veilingcatalogus uit 1744 telde 2483 nummers die in totaal 3500 gedrukte portretten betrof van uiteenlopende personen, met een kleine verzameling “voorname vrouwen”. De collectie werd van 20 t/m 24 oktober 1744 geveild en bracht f 1.848:07:00 op. Daarnaast brachten de tegelijkertijd geveilde landkaarten en 50 schilderijen (waaronder portretten van geleerde mannen) en enkele diversen nog eens f 443.06:00 op, tesamen f 2.291:13:00. Hiervan werd voor f 478:05:06 op de veiling gekocht door C.A. v, zoon van C.A. iv en Maria de Lange.’

29 Haarlem, vss, inv.nr. 510. Catalogus van een uitmuntende verzaameling wel geconditioneerde boeken in allerleye weetenschapen en taalen. In welke behalve veele der beste en voornaamste werken, verscheidene oude en raare zeldzame manuscripten op perkament, met gouden miniatuuren, benevens verscheidene boeken in de 15^de eeuw, kort na de uitvinding der boekdrukkonst gedrukt, extra fraay geconditioneerd, voorkomen: Benevens eene collectie van fraaije teekeningen, prenten, pourtraiten, schilderyen, rariteiten, etc. etc. alles nagelaten door wylen de wel. Ed. gestr. Heere Mr. Cornelis Ascanius van Sypesteyn. In zyn wel.-eds. leven Heere van Moermont en Renesse... al het welke publiek verkogt zal worden te Haarlem op de Zaal van het Prinsenhof, op dinsdag den 11 november 1783, en volgende dagen. De boeken door den Boekverkooper Cornelis van der Aa, en de prenten, teekeningen &c door den konstschilder Vincent van der Vinne. Alles daags te vooren tezien. Haarlem: C. van der Aa (Haarlem, vss, inv.nr. 510; doorschoten exemplaar met prijsnotities). Hierop volgde een afzonderlijke lijst van de alba amicorum die ook geveild werden (ontbreekt in de catalogus in Haarlem). De bladen zijn wel aanwezig in de collectie in Loosdrecht; Alba Amicorum nagelaaten door wylen den weled. Gestr. Heere Mr. C.A. van Sypesteyn,.... Welke verkocht zullen worden op dinsdag den 11. november 1783, des morgens ten half twaalf uuren, op de zaal van het Prinsenhof te Haarlem door Cornelis van der Aa, boek- en papierverkoper (Loosdrecht, vss, inv.nr. B-197).

30 Haarlem, vss, inv.nr. 560; een functie die niet nieuw was in de familie, zie inv.nr. 443 (1743).

Latere generaties

De cultuurhistorische interesse is ook bij volgende generaties, tot aan de beide grootvaders en vader van jhr. C.H.C.A. van Sypesteyn, terug te vinden. Grootvader Cornelis Ascanius vii van Sypesteyn (1785-1841) bracht weliswaar de oude handschriften en boekencollectie in 1825 naar de veiling, maar hij verzamelde zelf ook en was actief betrokken bij verscheidene historische en nijverheidstentoonstellingen. Grootvader van moederszijde J.W. van Vredenburch (1782-1849) was zo trots op zijn eigen verzameling dat hij zijn woonhuis, compleet met interieur en familiestukken, na zijn dood intact wenste te houden.³¹ De vader van de jonkheer verdiende zijn sporen onder andere in het Koninklijk Huisarchief, waarvan hij in 1863, onder Groen van Prinsterer, archivaris zou worden. ‘Een sterk gevoel van gemeenschapszin gecombineerd met een nostalgische hang naar verleden’, zo schrijft voormalig conservator Bogaard, ‘is met name aan te treffen bij Van Sypesteyns vader, jhr. J.W. van Sypesteyn (1816-1866) die in zijn publicaties een welhaast blinde verering voor het vaderland tentoonspreidde. Diens zoon jhr. C.H.C.A. van Sypesteyn borduurde hierop voort en beschouwde het uiteindelijk als zijn

31 Dit werd ook zodanig vastgelegd: Haarlem, vss, inv.nr. 649-652, en inv.nr. 1349.

[p. 40]

levenstaak om voor zichzelf en zijn roemrijke voorvaderen een blijvende plaats te creëren, verwezenlijkt in het kasteel museum Sypesteyn.’

Van grootvader Cornelis Ascanius vii is correspondentie met verschillende tijdgenoten bekend. Brieven aan hem van Graswinckel, Van Lennep (een zwager) en Van Zuylen-van Nyevelt berusten in het familiearchief.³² In 1823 stond hij een aantal stukken met betrekking tot Laurens Jansz. Koster in bruikleen af aan de tentoonstelling voor de viering van het vierde eeuwfeest van de boekdrukkunst in Haarlem (27 mei 1823).³³ Toch was hij ook degene die de collectie in 1825 bij Sotheby's in Londen ter veiling bracht. Lang niet alles werd verkocht of verdween naar het buitenland. Sypesteyn zelf informeerde de auteur Paul Henri Marron (1754-1832) kort na de veiling over de hoogte van de opbrengst (2000 pond sterling): ‘on avait calculé qu'elle rapporterait d'avantage, mais enfin c'est toujours une somme que je puis placer utilement pour le bien de mes enfants’. Hij meldde ook dat er een kleine collectie van 700 à 800 brieven over was, die hij wilde aanvullen. Tegelijkertijd probeerde hij handtekeningen van beroemde Fransen te krijgen.³⁴ Betreffende de veiling en latere verkopen in 1828 en 1839 wordt een goed gevulde portefeuille in het familiearchief bewaard.³⁵

32 Haarlem, vss, inv.nr. 629.

33 Haarlem, vss, inv.nr. 651; hierin onder andere een lijst van boeken die de burgemeester in 1654 kocht van Adriaan Matham, uitnodigingen, programma's, cantates, bewijzen van toegang, bedankbrief voor bruiklenen en diverse contemporaine publicaties.

34 Haarlem, vss, inv.nr. 631.

35 Haarlem, vss, inv.nr. 657. Hierin ook ‘Overzigt van het Nederlandsche Rijksarchief’ en de aflevering van het tijdschrift Notes and Queries met betrekking tot de verkoop. Ook een brief d.d. 22 maart 1826 ('s-Gravenhage) van archivaris De Jonge waarin de ontvangst van de door de koning gekochte stukken (charters en andere stukken) wordt bevestigd en waarvoor tevens bij deze de betaling wordt voldaan (f 4000,-); tevens diverse brieven over de onderhandelingen.

Waarde van de bibliotheek

Hoewel zij uiteindelijk grotendeels verkocht werd, is de bibliotheek door de familie toch wel zo belangrijk gevonden dat ze drie generaties overleefde. In 1825 viel echter het doek voor belangrijke onderdelen. Uit de veilingcatalogus blijkt hoe bijzonder de verzameling was. Jonkheer mr. J.C. de Jonge, Substituut Archivaris van het Rijk,³⁶ schrijft dat in het algemeen van deze verzameling gezegd mag worden, ‘dat zij eene der rijkste en uitgebreidste verzamelingen van handschriften was, welk eenig bijzonder persoon in Nederland bezat...’ Dat de collectie werd verkocht en niet voor het land behouden werd, lag volgens De Jonge niet aan het feit dat het belang ervan niet onderkend werd, maar aan de prijs die Van Sypesteyn ervoor vroeg. De Jonge wist ‘dat Zijne Majesteit ten volle van het gewigt dier Verzameling is overtuigd geweest, maar dat alleen de prijs, welke voor dezelve gevraagd werd, den aankoop verhinderd heeft. Het spreekwoord,

36 J.C. de Jonge, Verslag omtrent de verzameling van handschriften toebehoord hebbende aan Jonkhr. C.A. van Sypesteyn. [1826] Gevolgd door: A catalogue of an invaluable and highly interesting collection of unpublished manuscript historical documents... which will be sold by Mr. Sotheby, at his house, no. 3, Wellington street, Strand on Monday, May 30, 1825 and six following days. De veiling trok de aandacht van verschillende verzamelaars, onder wie Sir Thomas Philipps, die van de catalogus een geannoteerd exemplaar bewaarde, nu in New York, Grolier Club, zie M. Antonetti en E. Holzenberg, ‘The Horblit Phillipps Collection at the Grolier Club. A revised version of the article originally published in The Gazette of the Grolier Club 48 (1997), 51-72, www.grolierclub.org/Phillipps.htm (20 maart 2006).

[p. 41]

Goud zelfs kan te duur gekocht worden, geldt hier.’³⁷ De keuze voor Sotheby's was in meerdere opzichten ongelukkig, zo schrijven Heesakkers en Thomassen,³⁸ want niet alleen bleef de opbrengst ver achter bij de optimistische verwachtingen, maar vanwege verkoop in het buitenland is ook een aantal boeken (met name alba amicorum) sindsdien spoorloos verdwenen.

37 De Jonge, Verslag, 39.

38 Thomassen, Alba amicorum, 34.

De collectie volgens de veilingcatalogus uit 1825

Van de veiling in Londen werd door archivaris De Jonge een analyse gemaakt die hij samen met de veilingcatalogus publiceerde. De collectie handschriften, charters en gedrukte boeken was in vier onderdelen verdeeld: charters, handschriften en brieven met betrekking tot de Nederlandse geschiedenis, brieven van en aan vorsten uit het huis Nassau van en aan keizers, koningen en vorsten, en tenslotte verschillende stukken niet betrekking hebbend op Nederland en brieven van en aan geleerden en kunstenaars, alba, enzovoort.

De chartercollectie bestond uit meer dan vijfhonderd exemplaren. Daarvan hadden er 440 betrekking op de geschiedenis van het Utrechtse geslacht van Montfoort. Slechts vier charters uit het totale aantal behoorden tot de algemene Nederlandse geschiedenis,³⁹ de overige waren van verschillende aard.⁴⁰ De oudste charter uit het Montfoortarchief dateert van 1317, de jongste van 1640. Het was een belangrijke collectie over deze Stichtse burggraven, die ook veel betrekkingen hadden tot Gelderland en Holland. Een aantal charters was ten tijde van de veiling nog niet gepubliceerd. Ook de zegels, soms wel twintig aan een enkel stuk en ‘voor het grootste gedeelte zeer gaaf’, werden door De Jonge van groot belang geacht.⁴¹ Vooral de veertiende-eeuwse op koper gegraveerde zegels waren volgens hem ware kunstwerken.

De afdeling ‘Handschriften en Brieven tot de Nederlandsche Geschiedenis betrekking hebbende’ werd door De Jonge in zestien categorieën beschreven en bestond uit honderden brieven. De archivaris ontleende het belang van de stukken deels aan het feit of ze al dan niet gepubliceerd waren; zo dit wel het geval was, achtte hij ze van minder

39 Drie ervan betroffen de respectievelijke huwelijken van Jacoba van Beieren; deze waren reeds uit de Van Sijpensteijnverzameling door Van Mieris uitgegeven. De vierde betrof een brief van Philips van Kleef, geschreven tijdens de voogdij van Maximiliaan tijdens de minderjarigheid van Philips de Schone, ter verdediging van zijn gedrag tijdens de onlusten van 24 mei 1489 (De Jonge, Verslag, 11).

40 De Jonge, Verslag, 6. Het betrof vijftig tot zestig charters, waaronder pauselijke bullen (‘van gering aanbelang’) maar ook stukken betreffende de Hollandse en Utrechtse adel, onder wie Van Zuylen en uitgiften van het eiland Urk. Een schepenbrief van Laurens Jansz Koster, anno 1431 ‘mag in het bijzonder vermeld worden... de Heer van Sypesteyn heeft te regt begrepen, dat dit laatste charter niet op vreemden bodem mogt verkocht worden, en heeft hetzelfde edelmoediglijk aan zijne Vaderstad ten geschenke gegeven’ (De Jonge, Verslag, 13). In de Sotheby's catalogus staat slechts een klein gedeelte van de charters vermeld; de collectie werd van nationaal belang geacht en is door Van Sypesteyn aan de koning aangeboden die ze inderdaad verworven heeft en daarna ten geschenke heeft gegeven aan ‘het Archief van het Rijk, alwaar zij thans berusten’. Ook de collectie charters van Montfoort is grotendeels bijeengebleven. Zie: R. Fruin Th. Azn. en A. le Cosquino de Bussy, Catalogus van het archief der Heeren van Montfoort (1282-1649). Utrecht [z.j.].

41 De Jonge, Verslag, 9, onder andere een exemplaar van de Utrechtse kerk van St. Marie, d.d. 21 december 1421, p. 156, nr. 621.

[p. 42]

belang. Hoewel De Jonge schreef: ‘De waarde van de Sijpesteijnsche Verzameling was dus slechts betrekkelijk; want in dezelfde kwam weinig voor, hetwelk niet reeds in de kostbare Staatsstukken van het Archief bevonden werd’, vond hij ze toch van belang, daar de collectie:

vele brieven bevatte, geschreeven in gemeenzamen stijl, door bijzondere personen, die minder aan vormen gebonden, den geest des tijds en de drijfveren der gebeurtenissen beter deden kennen, dan wel de brieven eenen Staatsman aan zijne Souvereinen. Uit dit oogpunt beschouwd, moest de verzameling wezenlijk als eene belangrijke bijdrage voor de Geschiedenis aangemerkt worden.... Van deze Handschriften en Brieven is ook veel voor het Vaderland behouden.⁴²

Afb. 3: A catalogue of an invaluable and highly interesting collection of unpublished manuscript historical documents... which will be sold by Mr. Sotheby, at his house, no. 3, Wellington street, Strand on Monday, May 30, 1825 and six following days... Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Verz. Cat. 15523.

42 De Jonge, Verslag, 22-23. De stukken werden op de veiling dan wel daarna bij ‘onderhandsche aankoop’ verworven Verschillende zijn door de koning aan het Rijksarchief geschonken, andere zijn in het Koninklijk Huisarchief terechtgekomen.

[p. 43]

De derde categorie waren de brieven geschreven door keizers, koningen, vorsten en aanzienlijke personen uit allerlei landen aan vorsten uit het huis van Nassau. De Jonge ging er uitgebreid op in.⁴³ De catalogus van Sotheby's heeft een geografische indeling, uiteraard ten behoeve van de verkoop. Maar het belang voor De Jonge was een ander. In de catalogus zijn de nrs. 1-97 brieven van Engelsen, inclusief brieven aan Huygens als secretaris van de prins van Oranje; nrs. 226-288 zijn brieven van soevereinen en eminente Fransen; nrs. 353-381 brieven van Spaanse en Portugese koningen, vorsten en edelen; nrs. 395-459 brieven geschreven door keizers, koningen, vorsten en edelen uit Rusland, Pruisen, Denemarken, Zweden, Polen, Turkije en Duitsland aan vorsten en vorstinnen van Nassau.

De categorie ‘Holland’ noemt brieven van Jacob Cats (nr. 382), Johan van Oldebarneveldt (nr. 383), Johannes en Cornelis de Witt (nr. 384-385), en van diverse admiraals vooral aan Huygens (nr. 386-387), van François d'Aersen (nr. 388) en anderen (nr. 389-394). Originele brieven van leden van het Huis van Oranje zijn te vinden onder de nrs. 294-352. Het betreft hier zowel brieven aan familieleden als aan buitenlandse vorsten en aan staatslieden van de provinciën.

Brieven aan de Nassaus zijn vooral gericht aan Willem i, Maurits en Frederik Hendrik. De Jonge telde er 320, waarvan tachtig uit Frankrijk, onder anderen van Hendrik ii, Hendrik iv, Maria de Medici en Lodewijk xiii, maar ook van de kardinalen Richelieu en Mazarin. Uit Engeland kwamen ongeveer veertig brieven, van Elisabeth, Leicester, Essex, Buckingham, Warwick en Karel i; uit Duitsland 52, onder anderen van Maximiliaan ii, Rudolf ii en Frederik de Grote. De inhoud was zeer verschillend van aard, maar De Jonge achtte de collectie van belang, zowel voor de geschiedenis van het vaderland, de kennis van de geschiedenis als de familiebetrekkingen van de Nassaus.⁴⁴ Zo waren er tachtig brieven die Maurits in april en mei 1586 tijdens zijn verblijf in Zeeland had geschreven. En zelfs de laatste brief die hij schreef, op 21 april 1625, twee dagen voor zijn dood en niet meer door hem ondertekend, was onderdeel van de collectie. Een zeer aanzienlijk deel van de ter veiling gebrachte brieven werd gekocht door de gezant van de koning, A.R. Falck. Wel gingen volgens De Jonge belangrijke brieven voor het land verloren, maar het belangrijkste deel kwam terecht in het Koninklijk Huisarchief.⁴⁵

43 De Jonge, Verslag, 23-34.

44 De Jonge, Verslag, 28.

45 De Jonge, Verslag, 33; voor de correspondentie van Willem van Oranje, zie de website van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis: www.inghist.nl.

‘Literary Men’

Een bijzondere categorie in Sotheby's catalogus zijn de brieven van ‘Literary men’, die alfabetisch op naam van de auteur zijn geordend (nrs. 98-225). Een vrij groot aantal daarvan is in de British Library, de Koninklijke Bibliotheek en de universiteitsbibliotheken van Leiden en Amsterdam terechtgekomen. Deze zijn via de catalogi op auteur (datum en plaats van afzender) vrij gemakkelijk te achterhalen. We noemen er enkele.

[p. 44]

Onder nr. 100 in Sotheby's catalogus (p. 14) worden brieven van Bannius, Bacher, Bardin, Barlaeius en De la Barre genoemd, geschreven in de periode 1634 tot 1648. De eerste zijn drie Latijnse brieven van Joan Albert Ban of Albertus Bannius,⁴⁶ waarvan een van aanzienlijke lengte aan Anna Maria van Schurman, over verschillende ‘specimens of musical composition’, en twee aan Constantijn Huygens (1640, 1641), nu Leiden, ub, bpl 2212. De brief van Bardin, eveneens aan Huygens, is eveneens in Leiden, ub, hug 37. Van de ‘Carmina’ van Caspar Barlaeus maken ten minste elf deel uit van Londen, bl, Add. 23719.⁴⁷ Brieven van Bilius, Blom, Blumenthal en Boddens (genoemd onder cat. nr. 102) zijn nu in Londen, bl, Add. 23102, waarin ook (fol. 88, 90) een brief (Groningen, 25 september 1619) voorkomt van Ubbo Emmius (cat. nr. 131) aan prins Maurits van Oranje, ter begeleiding van een exemplaar van zijn Opus chronologicum novum.⁴⁸

De Sypesteynse collectie bevatte talloze brieven, gedichten en andere werken van Constantijn Huygens, onder anderen ‘Aan Joffrone Tesselschade Visscher met myne Heilighe daghen’ 1645 (cat.nr. 157)⁴⁹ en zijn ‘Meterorologiae Peripateticae adversus Aristotelem Liber singularis: ad summum Philosophum et Poetam Casparum Barlaeum’ (nr. 158). Brieven van Michael Floris van Langren (1622-1661), cosmograaf van Frederik Hendrik (1584-1647, cat.nr. 166) zijn nu in Den Haag, kb, 135 B 181 en van Christiaan Huygens aan Anthonie van Leeuwenhoek (1690) in Leiden, ub, hug 45. Een brief van Benedictus Spinoza (1632-1677) aan Lodewijk Meyer (cat.nr. 205), is ondergebracht in Amsterdam, ub, Hss. Mag. Gx18; maar de brieven en gedichten van Willem Staackmans aan Huygens die in de Sotheby-catalogus onder hetzelfde cat. nr. 205 zijn geveild, bevinden zich in Leiden, ub, hug 37.⁵⁰

46 Joan Albert Ban (1597/8-1644) was priester, rechtsgeleerde en kannunik in Haarlem. Ook componeerde hij en schreef over muziek. Hij was onder anderen bevriend met Descartes, Hooft, Constantijn Huygens en Anna Maria van Schurman. De brieven van Ban aan Van Schurman, nu: Leiden, ub, Brieven-hug 37 en bpl 2212, in beide ook brieven van Ban aan Huygens. Ook brieven van Van Schurman aan Huygens in Den Haag, kb, 135 C 91 en 133 B 8.

47 Nu: Londen, bl, Add. 23719. Het handschrift werd gekocht door Dawson Turner (1775-1858), bankier, botanist en antiquaar. Zijn collectie raakte in 1859 verspreid.

48 Ook een handschrift van Dawson Turner. Er is meer te identificeren: Latijnse verzen van Dousa, en een brief van dezelfde aan Huygens (cat.nr. 128) met een epigram, geschreven in Leiden en gedateerd ‘prid.id. Febr. 1660’ is nu nr. 35 in Londen, bl, Add. 21524 (f. 95). Onder cat.nr. 132 staan twee Latijnse brieven van Vincentius Fabricius aan Constantijn Huygens genoemd ‘Hagae, 22 Maij, 1634’ en ‘Ultraj. 11 kal. Januar. 1639’, waarvan de eerste nu te vinden is in Londen bl, Add. 24212 (f. 32). Onder nr. 179 worden twee Latijnse brieven vermeld van Michael Oldisworth aan Constantijn Huygens, 24 mei en 15 oktober 1627, beide nu ook in Londen, bl, Add. 22953 (fol. 129 en 131). In hetzelfde handschrift brieven van Brovaert, Brückman, Bruno, Bübbenius, Buch, Costius, Cotton, Deloges, Detrouguet of Detronquet, Deusingius, J. Dias, I. Dias, Foscarini, Gacon, Anthoine, Garden, en zo gaat het verder...

49 Cat. nr. 156. Maria Tesselschade Visscher (1594-1649), de jongste dochter van Roemer, was bevriend met Hooft, Huygens, Barlaeus en Vondel, en was een welkome gast op het Muiderslot. Verscheidene van haar brieven aan Huygens zijn te vinden in Leiden, ub, hug 37.

50 Zie over Staackmans: F.R.E. Blom, ‘Constantijn Huygens en de Friese dichter Willem Staackmans’, in: De zeventiende eeuw 20 (2004), 122-132.

Stukken van verschillende aard

Onder de stukken van verschillende aard zijn brieven van geleerden en kunstenaars en de alba amicorum. De brieven van geleerden en kunstenaars achtte De Jonge van min-

[p. 45]

der belang - het ging wederom vooral om brieven aan Constantijn Huygens - en hij bestudeerde ze minder nauwkeurig. Van Huygens en Descartes waren er wel 113 brieven, en ook de brieven van Anna Maria van Schurman waren talrijk.

In twintig catalogusnummers (nr. 460-479) worden 49 brieven van kunstenaars beschreven, waaronder vier van Rembrandt van Rhijn (nr. 460),⁵¹ drie van Jordaens (nr. 469) en een van Rubens. Ook was er een van Pieter Saenredam aan Huygens, van Cornelis Vroom,⁵² Henricus Hondius, Samuel de Bray, Pieter Soutman en Adriaen van der Venne aan dezelfde (nr. 461-469).⁵³

De collectie alba amicorum (nr. 503-545) wordt in de catalogus het meest uitgebreid beschreven (p. 109-145). De Sypesteyn-collectie is heel bijzonder en ook deels nog te traceren.⁵⁴

51 De brieven van Rembrandt aan Huygens zijn gepubliceerd in: H. Gerson, Seven letters by Rembrandt. Transcr. I.H. van Eeghen, transl. Y.D. Ovink. The Hague 1961. De brieven uit de collectie C.A. Sypesteyn die in 1825 zijn geveild, worden nu bewaard in de Fondation Custodia te Parijs (brieven 4, 5), Musée de Mariemont (Hainaut), België (brief 6) en het British Museum, London (brief 7). Met dank aan dr. A. Leerintveld (kb Den Haag) voor deze verwijzing.

52 Cornelis Vroom aan Huygens, Amsterdam, ub (UvA), Hss. Mag. 29 Bv.

53 Een groot aantal brieven uit de Sypesteyn-collectie is te traceren. Het merendeel van de correspondentie van Huygens is met het knaw-bruikleen in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek opgenomen. De brieven van Huygens zijn, voor zover in Nederland aanwezig, ook opgenomen in cen, Catalogus epistolarum Neerlandicarum, maar deze zijn hierin niet op herkomst te zoeken. In de Koninklijke Bibliotheek zijn wel een aantal brieven uit de Sypesteyn-verzameling van 1825 terug te vinden; we noemen enkele signaturen als 72 D 22 (cat. 1825, nr. 304), 72 D 41 (cat. 1825, nr. 394), 72 D 42 (cat. 1825, nr. 274), 72 D 45 (cat. 1825, nr. 160).

54 In 1744 bezat de familie 22 alba, de catalogus van 1783 noemt er 56 (maar het zijn niet allemaal dezelfde), en die van 1825, 43 waaronder een aantal opmerkelijke. Elders hoop ik op deze alba nader in te gaan.

‘Miscellaneous’

Na de alba volgt nog een categorie ‘Miscellaneous’ (nr. 546-560) met daarna enkele handgeschreven boeken (nr. 561-567) waaronder ‘Nieuwe plannen en projecten van fortificatie door de heer van Landberg, ingenieur in dienst van de overheid van Amsterdam’, 1722 (nr. 565), ‘Een chinees boek met figuren, met 35 tekeningen’ (nr. 566) en een Hebreeuws manuscript (nr. 567). Ook de verzameling middeleeuwse handschriften en oude drukken, die in 1783 al eerder geveild werd maar voor een groot deel weer was teruggekocht, werd in 1825 alsnog verkocht. Ze wordt in de catalogus van 1825 slechts summier vermeld. Vooral de middeleeuwse handschriften komen er bekaaid af: ze worden gerangschikt als missalen, vermoedelijk in de betekenis van gebedenboeken, waaronder een brevier. Toch zijn er enkele ‘illuminated with coloured miniatures’.⁵⁵ De belangstelling van veilinghuis en kopers in 1825 lag kennelijk veel meer bij de brieven. Op de laatste bladzijden van de veilingcatalogus worden nog ongeveer 36 gedrukte boeken opgesomd, die alle dateren uit de late vijftiende tot in de achttiende eeuw. Zo is er de Biblia Belgica (nr. 597, de Delftse bijbel uit 1477) en ‘Boecius De Consolatione Philosophiae cum expositione... gheprent te Ghend by me Arend de Keysere, denderdach in may etc. 1485’ (nr. 598), drie kleine psalteria in het Nederlands gedrukt te Antwerpen,

55 In de catalogus van 1783 worden ten minste 33 bijzondere handschriften en incunabelen beschreven. Een aantal daarvan is te identificeren. Helaas ontbreekt daarvoor hier de ruimte, zie echter ook W.C.M. Wüstefeld, ‘De oudste boeken uit de voormalige verzameling Van Sypesteyn (1744, 1783 en 1825)’ (in voorbereiding).

[p. 46]

1508, en twee te Delft in 1498 (nr. 599-601). Ook zijn er enkele Liesveltbijbels (nr. 568-570), twee grote delen met afbeeldingen gedrukt door Doen Pieters., Amsterdam 1527 (nr. 572), ‘zeer zeldzaam want verboden door Karel v in 1546’ (nr. 572). Onder de postincunabelen vinden we onder andere Qui sequitur me... in het Nederlands, [Thomas a Kempis], Antwerpen 1505 (nr. 576), werken van Bonaventura (Leiden, 1502) en Johannes Chrysostomos (Leiden 1502). Uiteraard zijn er ook diverse boeken over genealogie en wapenkunde (nrs. 580-584, 587-591, 594). Het aantal boeken met Haarlemse reminiscenties wekt ook geen verbazing in een collectie van een familie die jaren in die stad geleefd heeft. We vinden er van Petrus Scriverius Beschrijving van Oud Batavien met de Antiquiteiten van dien... Arnhem 1612, de ‘eerste uitgave van Scriverius zelf met zijn aantekeningen’ (nr. 578)⁵⁶ en een boekje met de Fabula comica van de schoolmeester Schonaeus (nr. 550).

De veiling eindigde met pauselijke bullen, prenten en tekeningen. De prenten waren vooral portretten van historische figuren door Goltzius, Suyderhoef, Houbraken en Visser. Ten slotte werden ook nog bijna twintig tekeningen geveild, waaronder portretten (nr. 685-693) van de hand van C.A. Nachtegaal (ca. 1685-na 1729, onder andere ‘highly finished miniatures’ in pen op ivoor van Maurits, Hugo de Groot, Egidius van Ledenberg), Gerard Ter Borg (1583-1662, Karel ii van Engeland en Casimir van Polen) en een zelfportret van Cornelis Pronk (1691-1759).

Het grootste deel van de collectie zoals beschreven in de catalogus van 1825 ging op de veiling niet van de hand, maar werd later door de koning voor de Nederlandse staat gekocht en kwam in het ‘Archief van het Rijk’ terecht.⁵⁷ Nog geen honderd jaar later zou de laatste jonkheer Van Sypesteyn opnieuw beginnen met het verzamelen van kunstvoorwerpen en historische documenten, waaronder die over zijn eigen familieleden, de gebroeders Johan en Cornelis de Witt.

56 Gedrukt in Arnhem door Jan Janssoon, 1612. Haarlem, Stadsbibliotheek, 38D2.

57 De Jonge, Verslag, 13.

‘Familieperikelen’: Cornelis en Johan de Witt, neven

Zonder verder in te gaan op andere verzamelactiviteiten van de laatste C.A. van Sypesteyn wordt hier nog wel de collectie Wittiana aangestipt die nu in Kasteel Sypesteyn wordt bewaard. De Van Sypesteyns raakten gelieerd aan de familie De Witt door het huwelijk van Cornelis van Sypesteyn (1596-1665) met Geertruid van den Corput. Zij was de zuster van Anna, de moeder van Cornelis (1623-1672) en Johan de Witt (1625-1672). De banden tussen de kinderen van beide zusters zullen nauw geweest zijn. De jonge Johan bezocht de familie in Hillegom met enige regelmaat, stond in nauw contact met zijn oom en zette zijn neef en eigenaar van Sypesteyn, Cornelis Ascanius i, in voor diplomatieke missies, onder andere naar het Franse Hof en naar Keulen.⁵⁸ Dat hij, eenmaal in zijn invloedrijke positie (1653), zijn familie niet zomaar gunsten schonk, blijkt uit de bewaard gebleven correspondentie, want toen ‘neef Sypesteyn bij hem (= Johan de Witt) verscheen en zonder enige militaire ervaring naar een kapiteinsplaats

58 L. Panhuysen, De ware vrijheid. De levens van Johan en Cornelis de Witt. Amsterdam 2005, 80.

[p. 47]

dong, had hij hem te verstaan gegeven dat hij eerst maar eens vijf of zes jaar officierservaring moest opdoen’. Later had de arbeidzame De Witt overigens weinig tijd voor familie en vrienden, zoals ook blijkt uit een brief van zijn oom Cornelis van Sypesteyn.⁵⁹

In zijn recente boek over de gebroeders De Witt geeft Panhuysen een aardige kijk op de dagelijkse schrijfcultuur van de raadpensionaris, waarbij klerken uiteraard ook een rol speelden.⁶⁰ Niet alleen brieven, maar ook resoluties, boekhouding en zakboekjes vormden zijn steeds maar groeiend archief. In 1668 rekende De Witt uit dat hij in vijftien jaar tijd alleen al 22.191 bladen aan resoluties had geschreven, en daarbij nog 534 rapporten.⁶¹ Zijn brieven worden op duizenden geschat.⁶² En het is niet verwonderlijk dat een familie met een grote liefde voor brieven, zoals de Van Sypesteyns, ook brieven van Johan de Witt heeft bewaard en gekoesterd.⁶³

Dat de familie nauw betrokken was en meegeleefd heeft met de gang van zaken omtrent de moord op beide neven lijdt geen twijfel. Hun Haarlemse huis werd immers al kort daarvoor geplunderd in verband met de vijandelijkheden jegens de raadpensionaris en zijn broer. Tot overmaat van ramp viel ook het Loosdrechtse huis in vijandelijke handen en overleed de jonge Cornelis Ascanius i niet lang na de gruwelijke dood van de twee eens zo machtige neven. Zijn liefde voor de familie en zijn sterke historische belangstelling heeft de laatste jonkheer uiteraard ook gevoed in zijn wil om de nagedachtenis aan de De Witten in leven te houden, de reden waarom er nu op Sypesteyn zowel schilderijen, brieven, pamfletten als treurspelen over de zaak-De Witt bewaard worden. Al in 1913 wordt in een artikel in de Haagse De Nieuwe Courant deze ‘uitstekend geordende bibliotheek van boeken en handschriften betrekking hebbende op het leven en de werken en den tijd der De Witten’ gememoreerd. Hoewel er altijd Wittiana in de Van Sypesteynse verzamelingen te vinden zijn geweest (ze staan vermeld in diverse lijsten en veilingcatalogi) is de huidige collectie vooral opgebouwd door de laatste jonkheer.

1672 is de Nederlandse geschiedenis ingegaan als het Rampjaar, een jaar vol calamiteiten. De oorlog met Frankrijk, Engeland en de legers van Münster en Keulen vormden een grote bedreiging, de handel stagneerde en de moord op de gebroeders De Witt door het Haagse gepeupel geldt nog steeds als een dieptepunt van deze periode. De moord was het gevolg van de grote verdeeldheid die de Republiek der Verenigde Nederlanden in de zeventiende eeuw kenmerkte. Ze leed aan ‘de Hollandse ziekte’, de voortdurende strijd om de macht tussen de staatsgezinde (republikeinse) en de prinsgezinde (Oranje)-partij, een kwaal die de patiënt verschillende keren in een zware crisis heeft gestort, met Oldebarneveldt en de gebroeders De Witt als slachtoffers.⁶⁴ De Oranjes hadden hierin de steun van de mondige calvinistische predikanten die, met een Oranje aan de macht,

59 L. Panhuysen, De ware vrijheid, 170 en 166.

60 L. Panhuysen, De ware vrijheid, 257-258.

61 L. Panhuysen, De ware vrijheid, 263; R. Benschop, ‘De Laatste brief’. In: Gebroeders de Witt, Bulletin Dordrechts Museum 2005, nr. 3, 30-31.

62 In zeven delen uitgegeven te 's-Gravenhage, H. Scheurleer, 1723-1727; Zie: R. Fruin, G.W. Kernkamp en N. Japikse (ed.), Brieven van Johan de Witt. 4 dl. Amsterdam 1906-1913, en R. Fruin en N. Japikse (ed.), Brieven aan Johan de Witt. 2 dl. Amsterdam 1919-1922.

63 Zie noot 10.

64 Zo uitgedrukt door L. van Gemert, ‘De Haagse broeder-moord. Oranje ontmaskerd’, in: Literatuur 1 (1984), 268-276.

[p. 48]

meer kans hadden op een invloedrijke posities dan zij onder een staatsgezind bewind zouden hebben.

De tegenstellingen tussen Oranje en de Republikeinen mondden uiteindelijk uit in de tragedie met de gebroeders De Witt in de hoofdrol. Beginnend met prominente spelers als Maurits en Oldebarneveldt, maar ook Vondel, de Loevesteinse factie en Oudaen, vormde dit alles een perfecte aanleiding voor de concurrerende partijen om elkaar over en weer met pamfletten te bestoken. Deze politieke drama's werden op verschillende manieren verwoord, waarbij de schrijvers invloed wilden uitoefenen op de politieke meningsvorming door de eigen partij te verdedigen en de andere aan te vallen. Zo verschenen in 1618 bijvoorbeeld diverse uitgaven van de Gulden legende van den nieuwen St. Jan, ook al werd dit pamflet in datzelfde jaar verboden door de Staten van Holland.⁶⁵ In 1663, tijdens het stadhouderloze tijdperk onder Johan de Witt, werd het opnieuw gedrukt, maar toen bedoeld als schotschrift tegen De Witt.⁶⁶ De boodschap was duidelijk: raadpensionaris Johan de Witt, ‘de nieuwe St. Jan’ is te identificeren met zijn onfortuinlijk geëindigde voorganger. In het najaar van 1672, na de moord op Johan de Witt en zijn broer, kwam de Gulden legende nogmaals uit, maar niet meer als zelfstandig pamflet. Met kleine wijzigingen werd het opgenomen in een omvangrijker pamflet dat ook niets aan duidelijkheid mist: 't Leven en bedrijf van Mr. Jan van Oldenbarnevelt, over-eengebraght met dat van Mr. Jan de Wit (...). Als vogels van eenderley veren (Z.pl. 1672).⁶⁷

Afb. 4: XI Vertooningh: Men doodt de landtverraers met kolven van musquetten, met pieck, en swaert, om 't recht, gekreukt, soo voort te setten, gesleept na 't sootje, tot een wraeckstraf van Gods roe, om d' oyevaers, ter schou, gevlogen, daer na toe. Uit: N.V.M. noyt-gehoorde Broedermoort van de heeren Cornelis en Jan de Wit, geschiedt den 20 augusty 1672 binnen 's Gravenhage. T' Hantwerpen, gedruckt bij Claes Voorvechter, in 't Witte Hooft, 63 p. met 8 platen (Loosdrecht, vss, inv. P6).

65 W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamflettenverzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek. 10 dl. Utrecht 1978 (fotomech. herdruk naar de uitgave 's-Gravenhage 1890-1920). Knuttel, nr. 2757-2759; I. Weekhout, Boekcensuur in de Noordelijke Nederlanden. De vrijheid van drukpers in de zeventiende eeuw. Den Haag 1998 (Nederlandse cultuur in Europese context, 11).

66 Knuttel, nr. 8795, 8795a en 8796.

67 Knuttel, nr. 10432, 10433; Loosdrecht, vss, inv.nr. P-346-348.

[p. 49]

Het is niet verwonderlijk dat zich in de verzameling van Sypesteyn ook de tragedie bevindt van ooggetuige Joachim Oudaan, Haagsche Broeder-Moord of Dolle Blydschap,⁶⁸ een tekst die vermoedelijk pas in 1712 voor het eerst gepubliceerd is, twintig jaar na de dood van de schrijver, uit vrees voor represailles jegens de auteur die in de ‘Broedermoord’ zijn staatsgezinde voorkeur niet onder stoelen of banken heeft gestoken.⁶⁹ In dit treurspel in vijf bedrijven nam Oudaan geen blad voor de mond: alle personen worden bij hun echte naam genoemd en de schuldigen aangewezen.

In het kasteel worden ruim vierhonderd pamfletten - waaronder nogal wat doubletten - bewaard uit deze periode en de nasleep ervan. Ook zijn er verschillende portretten en prenten. Vaker afgebeeld is het verhaal dat voor de moord dagenlang twee ooievaars tussen het huis van Johan de Witt en het schavot heen en weer vlogen (cf. het Waerlyck Verhael).⁷⁰ Ze staan ook afgebeeld in het Sypesteynse exemplaar van de Bloedigen Haegh of... Broedermoord van de heeren Mrs. Cornelis en Jan de Witt, hier vliegend boven de gruwelijke scène van de moord, waarvan het drama nog eens wordt benadrukt door de brede zwarte rand eromheen.⁷¹

Nederlandse pamfletten zijn niet alleen een zelfstandig cultuurverschijnsel maar ook belangrijke geschiedbronnen.⁷² Ze staan bekend als boekjes, libellen, paskwillen, liedjes, nieuwsmaren, samensprekingen, en zo meer. Belangrijk is hun actualiteitsgebonden functie als bronnen van actueel nieuws, snel vervaardigd om het publiek op de hoogte te brengen en (vaak ook) om hen tot een bepaalde zienswijze over te halen. Het zinspelen op middelen tot verbetering van het ‘gezichtsvermogen’ blijkt duidelijk uit de titels: ‘Oog-water’ - en ‘Oogen-salve’, ‘Brillen van allerley gezichten’.⁷³

Werd deze interessante collectie rond De Witt en zijn voorganger-martelaar Van Oldebarneveldt vooral opgebouwd door de laatste jonkheer, hij stond wel geheel in het teken van de familietraditie. Bijeengebracht in een tijd dat dergelijke pamfletten voor een appel en een ei te koop waren, was dit niet het kostbaarste, maar misschien wel het meest dierbare onderdeel van de verzamelingen van de laatste Van Sypesteyn.

68 In de verzamelbundel beginnend met J. Oudaans, Toneel Poezy. Amsterdam: weduwe B. Visscher en P. Visscher, 1712 (Loosdrecht, vss, z. inv.nr.).

69 Stadhouder Willem iii had op 16 september 1672 al anti-orangistische pamfletten laten verbieden. Zie Van Gemert, ‘De Haagse broeder-moord’, 275.

70 Cf. Waerlyk Verhael, 15 (Knuttel, nrs. 10463-10464; Loosdrecht, vss, inv.nr. P-390-391). Dit verhaal ook in het pamflet Spiegel van Staet. Vertoont in Mr. Kornelis en Ian de Wit (Knuttel, nr. 10203). Een van de gedichten die Oudaan na de moord schreef is getiteld ‘Aan de twee oojevaars Vliegende over 't Groene Zootjen, onder het moorden der Heeren Gebroederen De Witten’ (Poëzy ii, 200-203). Zie Van Gemert, ‘De Haagse broeder-moord’, 272.

71 Volledige titel: V.P.A. Bloedighen haegh, of 't godsaligh af-sterven van Jacob de Graef, de jonge, op den 29 junii 1672 enz. en N.V.M. noyt-gehoorde Broedermoort van de heeren Cornelis en Jan de Wit, geschiedt den 20 augusty 1672 binnen 's Gravenhage. T' Hantwerpen, gedruckt bij Claes Voorvechter, in 't Witte Hooft, 63 p. met 8 platen (Knuttel, nr. 10465); Loosdrecht, vss, inv. P-6.

72 J. Salman, Populair drukwerk in de Gouden Eeuw. De almanak als lectuur en handelswaar. Zutphen 1999; M. Meijer Drees, ‘Nederlandse pamfletten (ca. 1600-1750) als bron voor de literatuurgeschiedenis’, in: Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 8, 236-249 (elektronische versie: academic.sun.ac.za/afdml/tna/dreeso1.html); M. Meijer Drees en E. Stronks (red.), Wat wonders, wat nieuws! De zeventiende eeuw in pamfletten. Amsterdam 2002.

73 Knuttel, nrs. 10327-10332. Sypesteyn bezit ten minste zes exemplaren (inv.nr. P-12-17).