Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 10

Bij de tijd. Boeken in Nederland 1950-2000

[p. 7]

Berry Dongelmans & Adriaan van der Weel
Bij de tijd
Boeken in Nederland 1950-2000

Dit Jaarboek is gewijd aan ontwikkelingen in boekhandel en uitgeverij in de tweede helft van de twintigste eeuw. Dat wij die periode grotendeels zelf hebben meegemaakt, wil nog niet zeggen dat we ons er ook altijd rekenschap van geven hoe stormachtig die ontwikkelingen zijn geweest. Het congres dat de Nederlandse Boekhistorische Vereniging op 2 november 2001 organiseerde in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam heeft een stevige impuls gegeven aan de bestudering van de vele veranderingen in het boekenvak in die periode, waarvan de gevolgen tot op de dag van vandaag nog duidelijk merkbaar zijn. Een aantal van de bij die gelegenheid uitgesproken lezingen is door de verschillende sprekers tot artikelen bewerkt en wordt hier gepresenteerd. Aangevuld met andere bijdragen die facetten van het boekenvak uit de laatste vijftig jaar behandelen, biedt het resultaat een panoramisch overzicht van ontwikkelingen en veranderingen in het boekenvak uit het recente verleden.

Hoewel het beschrijven van het nabije verleden onmiskenbaar zijn hachelijke kanten kent - vooral distantie ontbreekt - biedt de mogelijkheid om mensen uit de praktijk aan het woord te laten evenzeer voordelen. Zo presenteerde Laurens van Krevelen met zijn ‘Modernisering en marktverruiming van de boekencultuur. Over de algemene uitgeverij in de tweede helft van de twintigste eeuw’ een al bij voorbaat klassiek te noemen overzicht van vijftig jaar uitgeverij van het algemene boek. Zijn terugblik, die hij als direct betrokkene en medespeler als geen ander in staat was te maken, is inmiddels gepubliceerd in De stijl van de uitgever (Amsterdam 2002). In zijn bijdrage aan dit Jaarboek gaat Van Krevelen dieper in op een van de opvallendste veranderingen die hij eerder memoreerde: die van de plaats van het literaire boek binnen de naoorlogse uitgeverij.

Van Krevelen stelt dat het literaire boek in de tweede helft van de eeuw niet alleen in culturele zin, maar ook puur commercieel een factor van betekenis is geworden. Hij laat zien hoe zich, mede als gevolg daarvan, een lang proces van concentratie in de literaire uitgeverij heeft voltrokken. Waar het literaire boek eerder nog een van de vele genres van de algemene uitgeverij was, bleek het mogelijk in de tweede helft van de eeuw een uitgeverij volledig te laten bestaan van literaire fictie. Deze verandering is vooral een gevolg van de tendens tot specialisatie, maar, in positievere zin, ook

[p. 8]

van verruiming van de markt voor het literaire boek. Met enige weemoed vat Van Krevelen de kern van deze ontwikkeling bondig samen in de constatering: ‘De tijd dat vooral pioniers, liefhebbers en idealisten het literaire aanbod op de markt brachten, lijkt definitief voorbij.’ Uitgevers met eurotekens in hun ogen krijgen een steeds grotere greep op de literaire markt, met alle gevolgen van dien. Wat betreft de digitale toekomst is er daarentegen weer het hoopgevende vooruitzicht dat juist het literaire boek van alle boeken de beste kansen heeft in zijn bestaande, gedrukte vorm behouden te blijven.

Samen met de brede terugblik in zijn congresbijdrage functioneert het ‘dubbelartikel’ van Van Krevelen in menig opzicht als een overkoepelend en richtinggevend overzicht voor de gehele periode. Zonder uiteraard ook maar de geringste pretentie van volledigheid, biedt dit Jaarboek een gevarieerde keuze uit de door Van Krevelen behandelde significante gebeurtenissen, vernieuwingen en veranderingen in de gehele bedrijfskolom. Diverse onderwerpen die hij slechts in vogelvlucht kon aanstippen, krijgen in de bijdragen van de andere auteurs een nadere verdieping of uitbreiding.

Zo brengt Van Krevelen de teloorgang van uitgeverij De Tijdstroom ter sprake, die hij verbindt met grootscheepse veranderingen in de drukkerswereld, waarin men in de jaren zestig moest overschakelen ‘op nieuwe technieken en persen om competitief te blijven’. Het hoe en waarom van deze veranderingen zet Erik Nijhof helder uiteen in ‘Gekanaliseerde innovatiestromen. Het “grafisch systeem” in Nederland, 1950-2000’. De veranderingen in de grafische wereld die Nijhof schetst, beperken zich echter niet tot de literaire sfeer. Hij laat zien dat de stroomversnelling van technische ontwikkelingen, in gang gezet in de negentiende eeuw, zich in de periode 1950-2000 onverminderd heeft doorgezet. De overschakeling van lood op offset is achteraf bezien een ingrijpende verandering geweest. Maar ook de introductie van desktop publishing (DTP ook wel electronic pre-press of EPP genoemd) heeft inmiddels diepe sporen getrokken. De maatschappelijke gevolgen van deze twee vernieuwingen in de grafische wereld hebben geleid tot een ongekende democratisering van het productieproces van boeken, tijdschriften en kranten. Met zijn ‘poldermodel’ avant la lettre heeft het Nederlandse ‘grafische systeem’ kans gezien deze revoluties niet alleen te overleven, maar er zelfs zonder noemenswaardige kleerscheuren vanaf te komen.

Een van de oorzaken van de groei van de markt voor het literaire boek in de jaren zeventig en tachtig die Van Krevelen aanstipt, is de opkomst van de belangstelling voor literatuur in veelbekeken televisieprogramma's. Het boek heeft een hardnekkige, steeds fellere concurrentiestrijd moeten leveren met andere twintigste-eeuwse media, met name de televisie, maar kon er ook door worden gepromoot. De moeizame verhouding tussen het boek en de presentatie ervan op de televisie wordt nader uitgediept in Nel van Dijks ‘Kunst en kijkcijfers. Boekenprogramma's op de Nederlandse televisie’. Bovendien geeft het artikel een uitputtend overzicht van die programma's. In welke mate de door Van Krevelen geconstateerde invloed van de televisie daadwerkelijk aanwijsbaar is, kan de lezer vervolgens zelf beoordelen. Van Dijk suggereert dat er gerede twijfel mag bestaan over de mate waarin het publiek voor het ene medium overeenstemt met dat voor het andere. Zelfs als de cijfers uitwijzen dat

[p. 9]

de omzet van boeken van een auteur die op de televisie verschijnt een geweldige impuls krijgt, blijft de vraag of er dan sprake is van meer dan alleen een koopgolf. Kijkers mogen altijd kijkers zijn, maar kopers zijn niet altijd lezers.

Je hoeft geen cynicus te zijn om te constateren dat het voor deelname aan het culturele debat kennelijk volstaat de auteur over zijn boek aan de tand te hebben horen voelen op de televisie, en in een van de verplichte boekenbijlagen (een fenomeen van de jaren tachtig) een recensie te hebben gelezen, en het boek in de kast te hebben staan. Het is een kwestie van imago, waarin dat van de lezer wordt gespiegeld aan dat van de schrijver. Het feit dat kopers niet vanzelfsprekend lezers zijn, is een fenomeen van alle tijden, maar in de loop van de twintigste eeuw is de band tussen het kopen en lezen van boeken losser dan ooit geworden. Gaandeweg is het Boek definitief van de troon gestoten waar het in de negentiende eeuw nog zo pontificaal op was neergezet. Het negentiende-eeuwse vooruitgangsideaal leunde sterk op het boek. In de twintigste eeuw werd al spoedig duidelijk dat de verwachtingen wat betreft de rol van het boek overspannen waren. Niet alleen moest het positivisme van de negentiende eeuw plaatsmaken voor een pessimistischer kijk op de beschavende werking van het lezen, maar het boek kreeg er bovendien grote concurrentie bij. Het boek is in de twintigste eeuw maar een van de vele massamedia en hoe dichter we bij onze eigen tijd komen, hoe meer het in het defensief wordt gedwongen.

Deze radicaal veranderde status van het boek en de groeiende noodzaak om auteurs en hun werken net als merkartikelen te promoten, demonstreert Frank de Glas als hij beschrijft hoe uitgevers een literair auteur ‘in de markt zetten’ (en houden), en zo meebouwen aan een auteursreputatie. Aan de hand van de promotie en presentatie van Hella Haasse en haar werk laat hij zien, dat er een duidelijke samenhang bestaat tussen de materiële en de symbolische productie van het werk van moderne literaire auteurs. Het is duidelijk dat alleen het werk van een auteur niet voldoende is om de schrijver op den duur zichtbaar te houden. De auteur dient, met hulp van zijn uitgever, ook de eigen pr ter hand te nemen en op diverse fronten aan positieve beeldvorming bij het grote publiek te werken. Deze beeldvorming stimuleert vervolgens een gunstige exploitatie van het werk van die auteur. De Glas levert en passant een stevige bijdrage aan de Nederlandse theorievorming rondom dit verschijnsel.

In weerwil van de weerstand die uitgevers er lang tegen hebben gehad, heeft de marketing zich in de periode waar het om gaat stevig in het boekenvak genesteld. Maar buiten de brute kracht van de marketing blijken er nog andere manieren te bestaan waarop het boek, zijn auteur en zijn koper een zekere status kunnen verkrijgen. Bibliofilie, een van de oudste en belangrijkste exponenten van het verschijnsel dat kopers niet vanzelfsprekend lezers zijn, is daarvan zonder twijfel de belangrijkste. In ‘Literatuur in optima forma. Over de betekenis van marginaal drukwerk voor de literatuur’ beschrijft Lisa Kuitert hoe met name met teksten die binnen het circuit van marginale drukkers worden geproduceerd, reputaties worden gemaakt en bevestigd. Deze bibliofiele producties kunnen aan de lezende, maar vooral de kopende literatuurliefhebber het gevoel geven dat hij, naast al het commerciële geweld van de reguliere uitgeverijen, nog iets zuivers, iets ‘echts’ in handen heeft. Het feit dat er

[p. 10]

tussen 1977 en 1994 in Nederland maar liefst ruim 8.100 verschillende bibliofiele uitgaven zijn gemaakt, bewijst dat de pioniers, liefhebbers en idealisten nog springlevend zijn.

Als middel om de afzet van boeken te stimuleren, blijken onder meer boekenclubs aan invloed te winnen. Met enkele voorlopers in de negentiende eeuw rukt het fenomeen van de boekenclubs in Nederland sinds het eind van de jaren dertig van de twintigste eeuw langzaam verder op. Pas in de late jaren zestig worden zij echter een factor van betekenis. Van Krevelen suggereert in zijn eerdergenoemde De stijl van de uitgever dat ongeveer 20% van de omzetgroei in boeken tussen 1965 en 1970 is gerealiseerd door de boekenclubs. Langzaam verlegt de boekenclub zijn rol van leesbevorderaar/opvoeder (slechter van de boekhandelsdrempel) naar die van puur commerciële ‘speler’. Als onderhandelaar met uitgevers krijgt de boekenclub ook een vaak zware stem in de uitgeefbeslissing. Directeur van boekenclub ECI Yvonne van Oort - ook zij schrijft vanuit haar dagelijkse praktijk - en Frank de Glas bespreken de opkomst en de achtergronden van het fenomeen van de boekenclub. Manoeuvrerend in de letterkundige ruimte tussen de uitgeverij, de boekhandel en de kopers-lezers heeft de boekenclub zich van indringer en vreemde eend in de bijt ontwikkeld tot een medespeler van formaat. Daarbij weerspiegelen de veranderingen die deze clubs in de afgelopen decennia hebben doorgemaakt eveneens de ontwikkelingen in het boekenvak. Zo dwingen de opkomst van het goedkope pocketboek en de opmars van het modern antiquariaat en de witte boekhandels de boekenclubs tot andere marketingstrategieën teneinde hun marktaandeel te behouden. Ook de onderlinge concurrentie van de diverse boekenclubs, hun fusies alsmede de inlijving in 1986 van de Nederlandse Lezerskring Boek en Plaat - de laatste luis in de pels - via ECI in het grote mediaconcern Bertelsmann: het zijn allemaal uitingen van een in rap tempo veranderende markt van boekhandels en uitgeverijen.

Meer dan ooit draait het in de wereld van uitgeverij en boekhandel maar om één ding: de koper te verleiden tot de aanschaf van boeken. Of hij ze vervolgens leest, is van minder belang. Hoewel Van Krevelen duidelijk maakt dat de productie van het literaire boek sterk is toegenomen, stemt ‘Het lezerspubliek van boeken in tijden van ontlezing’ van Wim Knulst en Andries van den Broek wat dat betreft niet vrolijk. Het is zuur om te moeten constateren dat alle energie die via het onderwijs wordt gestoken in leesvaardigheid en geletterdheid op den duur de ontlezing niet kan stuiten. Na verloop van tijd zijn het vooral mannen en jongeren (met name jongens) die steeds minder tijd aan het lezen besteden. Zo spendeerden in 1955-1956 de twaalf- tot achttienjarige jongens niet minder dan 22% van hun vrije uren aan lezen, in 2000 nog slechts krap 3%. En boeken lezende mannen lazen in 2000 weliswaar even lang als in 1975, maar het aantal lezende mannen halveerde in die jaren. Het is echter misschien niet anders dan met de spelling: klagen lucht tijdelijk op, maar uiteindelijk moeten we de onontkoombaarheid van de veranderingen accepteren. Inderdaad suggereren de digitale ontwikkelingen dat beeld en geluid steeds vaker tekst als communicatiemiddel aanvullen.

[p. 11]

Dat er alle moeite wordt gedaan om voor de jeugd aantrekkelijke boeken te maken, zowel voor op school als voor thuis, en zo hun leesplezier te ontwikkelen en te stimuleren, wordt in maar liefst twee bijdragen aan de orde gesteld. Het is dubbel verheugend dat in het tienjarig bestaan van het Jaarboek voor het eerst aandacht wordt besteed aan het school- en kinderboek in de twintigste eeuw. Met name de bijdrage van Bregje Boonstra laat zien dat het kinderboek de afgelopen vijftig jaar onmiskenbaar een eigen plaats heeft verworven binnen wat elders het literaire veld genoemd wordt. Stond het kinderboek in de jaren vijftig nog in een sterke reuk van pedagogische principes (de naoorlogse normen en waarden), via de herontdekking van het kinderboek begin jaren zeventig als middel in de strijd voor een betere wereld is het langzaam geëvolueerd naar literatuur voor het kind, met een eigen jeugdliteraire kritiek. De kwaliteit van het kinderboek is nu dermate hoog dat het als literatuur zonder leeftijd ook door steeds meer volwassenen wordt geapprecieerd. Uitgeverijen als Querido, Van Holkema & Warendorf, Leopold en Fontein - die we ook al in Van Krevelens bijdrage zijn tegengekomen - blijken verantwoordelijk voor deze niveauverbetering.

De gespecialiseerde kinder- en schoolboekenuitgevers Zwijsen en Malmberg komen uitgebreid aan bod in de bijdrage van Karen Ghonem-Woets en Piet Mooren. In hun ‘Van een “roomsche” naar een “nieuwe kleur in 't werk”. Over de veranderingen in het jeugdboekenfonds van Zwijsen en Malmberg na 1945’ speelt de ontzuiling een cruciale rol. Daarbij is het interessant om te zien hoe parallel aan de ontwikkelingen binnen de literaire uitgeverij de (gespecialiseerde) school- en kinderboekenuitgevers op hun eigen wijze de bakens verzetten. Op den duur zien beide concurrerende uitgeverijen in dat er geen droog brood meer te verdienen valt met katholieke schoolboekjes. Zelfs Arendsoog, de katholieke cowboy van Malmberg, laat het vanaf deel 21 wel uit zijn hoofd om nog publiekelijk te bidden of in benarde situaties een beroep te doen op de Voorzienigheid. Wilde een van oorsprong katholieke school- en kinderboekenuitgever overleven, dan diende hij zijn schoolmethodes te ontdoen van elke reminiscentie aan het rijke roomse leven en ze zo neutraal mogelijk - en dus nationaal verkoopbaar - te presenteren.

Deze verwereldlijking was echter niet alleen het gevolg van commerciële overwegingen. Ze weerspiegelt evenzeer bredere maatschappelijke veranderingen. Hoe sterk de arm van de katholieke kerk in de jaren vijftig nog was, wordt aanschouwelijk gemaakt in de bijdrage van Sandra van Voorst, ‘Van censuur naar gedeelde verantwoordelijkheid. Uitgeverij Het Spectrum en de Katholieke Boekenwet’. Diverse casussen, variërend van expliciete censuur tot een meer impliciete, maken vervolgens duidelijk hoe door de ontzuiling de clerici langzaam maar zeker hun greep op de strekking van het fonds van de oorsprong roomse uitgeverij Het Spectrum verloren.

Het Jaarboek staat deze keer inhoudelijk dichter ‘Bij de tijd’ dan anders. Het feest der herkenning zal daardoor voor menigeen ook groter zijn. En zoals zo vaak: het scala van onderwerpen dat hier bijeengebracht is, biedt op zijn beurt weer genoeg aanknopingspunten voor verdere exploratie van deze ook uit boekwetenschappelijk perspectief zo fascinerende periode.

[p. 12]

De redactie bedankt Marieke van Delft, Nel van Dijk, Paul Dijstelberge, Nico Kool en John Mackenzie Owen voor de hulpvaardigheid waarmee zij hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit veelzijdige en afwisselende themanummer over veranderingen in de wereld van het boek, de boekhandel en de uitgeverij tussen 1950 en 2000.