Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 7

[p. 187]

Frans A. Janssen
Stevig voedsel
Valkema Blouws Nederlandse bibliografie 1541-1600

[Over:] Paul Valkema Blouw, Typographia Batava 1641-1600. In ordinem digessit A.C. Schuytvlot. Repertorium van boeken gedrukt in Nederland tussen 1541.en 1600/ A repertorium of books printed in the Northern Netherlands between 1541 and 1600. Nieuwkoop: De Graaf Publishers BV, 1998. 2 dl. 693, 635 p. isbn 90 6004 4371 (dl. 1), 90 6004 438 x (dl. 2). Prijs: f 1007,-.

Nederland staat er, in vergelijking tot een aantal andere Europese landen, met betrekking tot onze nationale retrospectieve bibliografische naslagwerken niet slecht voor. Campbell, de samensteller van de in 1874 gepubliceerde bibliografie van de incunabelen uit de Nederlanden, de Annales (verder CA), zag zijn werk al in het kader van een retrospectieve bibliografie: ‘En outre mes Annales formeront le premier et important jalon posé sur le chemin qui doit aboutir un jour à une bibliographie générale Néerlandaise. Puisse ce jour n'être pas trop éloigné’.¹ Hoewel thans, meer dan een eeuw later, die dag nog niet aangebroken is - terwijl Campbells werk zelf intussen verouderd is - kan ieder die zich met boek- en bibliotheekzaken bezighoudt, de rij naslagwerken opnoemen die de gehele Nederlandse boekenproductie tot de huidige dag in beeld poogt te brengen. Campbell, bibliothecaris van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, was als incunabulist opgeleid door zijn voorganger J.W. Holtrop, die in 1868 een overzicht van het typografisch materiaal van incunabelen uit de Nederlanden in het licht bracht, de Monuments typographiques (verder HMT). Dat overzicht stond uiteraard ten dienste van de bibliografische identificatie van drukken die zonder naam, plaats en/ of jaar verschenen zijn. Evenals Campbells Annales is Holtrops Monuments verouderd: niet alleen is het basismateriaal intussen sterk uitgebreid, maar tevens zijn de onderzoeksmethoden verfijnd. Wytze en Lotte Hellinga hebben een nieuwe ‘Holtrop’ geschapen in hun monumentale Fifteenth-century printing types (verder HPT)², terwijl zij een nieuwe ‘Campbell’ aangekondigd hebben, die - samengesteld door Gerard van Thienen en John Goldfinch - eind 1999 verschenen is in de vorm van een gean-

1 M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au xve siècle. La Haye 1874 (reprint 1962), vii. Er verschenen in de loop der tijd een tiental supplementen, onder meer van de hand van Campbell, van Kronenberg, van de Hellinga's. Voor een overzicht van kenmerken van de hier besproken bibliografische naslagwerken zie telkens het schema op p. 197.

2 W. & L. Hellinga, The fifteenth-century printing types of the Low Countries. Amsterdam 1966. 2 dl.

[p. 188]

noteerde census (verder ILC).³ De eerstgenoemde samensteller zet in de KB de traditie van het incunabelonderzoek voort, de tweede auteur is verbonden aan de Incunabula short title catalogue (verder ISTC), een in de British Library beheerd elektronisch bestand dat een belangrijke bron voor ILC vormt. Hier zien we een onduidelijkheid in de terminologie, want de ISTC is in feite geen catalogus (beperkt zich niet tot het bezit van één bibliotheek) maar een census van bewaarde exemplaren die vooralsnog kan dienen als een bibliografie, terwijl de ILC eveneens het karakter van een bibliografie heeft (zoals we nog zullen zien komen naast de termen ‘catalogus’ en ‘bibliografie’, ook ‘repertorium’, ‘inventaris’ en ‘lijst’ - ‘Verzeichnis’ - voor).

De periode 1501-1540 is voor Noord- en Zuid-Nederland voortreffelijk verzorgd in de bibliografie ‘Nijhoff-Kronenberg’ (verder NK)⁴: uitgebreide bibliografische beschrijvingen (met collatieformule) en uitvoerige indexen ontsluiten meer dan 4500 edities. Verwees Campbell voor de in een editie gebruikte lettertypen naar zijn complementaire ‘Holtrop’, Nijhoff-Kronenberg deed dat niet voor de complementaire beschrijving van het typografisch materiaal in Nijhoffs Art typographique (verder NAT)⁵, maar dit laatste werk vertegenwoordigt dan ook niet een systematisch overzicht van lettertypen; overigens wordt incidenteel in NK typografisch onderzoek ter identificatie van anonieme drukken verricht.

Na NK volgen Noord- en Zuid-Nederland gescheiden wegen, al zou het historisch gezien juister zijn een latere datum dan 1540 (bijvoorbeeld 1585) te kiezen voor een scheiding tussen Noord en Zuid. Het Zuiden produceerde onder de titel Belgica typographica 1541-1600 (verder BT)⁶, geen bibliografie maar een catalogus (een centrale catalogus als men deze term zou willen gebruiken) van in een honderdtal Belgische bibliotheken bewaarde exemplaren van in dat land gedrukte werken. Dit boek toont de neiging in de bibliografische wereld om zich niet meer te verliezen in eindeloos durende projecten die in uitvoerige beschrijvingen moeten resulteren;⁷ men beperkt zich liever tot overzichtelijke ondernemingen die - zogenaamde short-title-beschrijvingen biedend - binnen enkele decennia kunnen worden afgesloten. Daarvoor betaalt men

3 G. van Thienen, J. Goldfinch (eds.), Incunabula printed in the Low Countries. A census. Nieuwkoop 1999; het werk telt circa 2230 edities in circa 14.300 exemplaren; CA kende circa 1800 edities. Een census is een lijst van edities met korte titels en bibliografische verwijzingen, waaraan een opsomming van bestaande exemplaren is toegevoegd - een soort centrale catalogus (al of niet geografisch beperkt).

4 W. Nijhoff, M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 's-Gravenhage 1923-1971 (reprint 1965). 3 dl. (‘a masterpiece of bibliographical description’: B.H. Breslauer, R. Folter, Bibliography. Its history and development. New York 1984, 196). De KB in Den Haag verzamelt aanvullingen en correcties.

5 W. Nijhoff, L'art typographique dans les Pays-Bas pendant les années 1500 à 1540. La Haye 1926-1955. 3 dl.

6 E. Cockx-Indestege, G. Glorieux [e.a.], Belgica typographica 1541-1600. Nieuwkoop 1968-1994. 4 dl.

7 Men denke aan de internationale incunabelbibliografie GW (Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Leipzig 1925- ; dl. 1-7: reprint met corr. 1968), thans - bijna 75 jaar na de publicatie van het eerste deel - slechts tot de letter H gevorderd.

[p. 189]

een prijs: ook in BT moest afgezien worden van diplomatische weergave van titelblad en inhoudsopgave,⁸ collatieformule, bibliografische verwijzingen en annotaties. Ook is er bij BT geen typenonderzoek verricht, zodat er ook geen poging is gedaan clandestien drukwerk - zo frequent in deze periode van religieuze en politieke troebelen - te identificeren. Daar staat tegenover dat binnen deze beperkingen voortreffelijk werk verricht is: zo worden alle in de editie genoemde secundaire auteurs (bijvoorbeeld van lofdichten), vertalers, redacteuren en illustratoren vermeld - een rijk hulpmiddel voor de (literatuur)historicus. In totaal zijn bijna 10.000 titels opgenomen.

In Noord-Nederland heeft men voor de voortzetting van NK tot 1600 een opzet gekozen die ten slotte geleid heeft tot het hier te bespreken boek, Valkema Blouws Typographia Batava (verder TB), maar voor ik hierop verder inga, is het nuttig eerst onze nationale retrospectieve database te bekijken en tevens na te gaan wat men in het buitenland met betrekking tot de nationale bibliografieën voor de zestiende eeuw gedaan heeft.

De Short-title catalogue, Netherlands (verder STCN), waaraan vanaf 1982 in de vorm van een elektronische database gewerkt wordt, is het grootste Nederlandse bibliografische project.⁹ In feite betreft het een catalogus van in Noord-Nederland gedrukte werken in de periode 1541-1800 - vooralsnog voornamelijk gebaseerd op Nederlands bibliotheekbezit - waaraan verwijzingen naar CA en NK zijn toegevoegd, zodat ook de periode vóór 1541 is gedekt. Men werkt volgens het autopsie-principe: bibliotheek na bibliotheek wordt afgewerkt en op dit moment zijn circa 80.000 titels via het Pica-systeem online raadpleegbaar. Men verwacht een totaal van circa 300.000 titels te bereiken en dan zal de catalogus ook als bibliografie kunnen dienen, al worden plano-drukken niet opgenomen. Het bijzondere van deze catalogus is dat de korte titel gevolgd wordt door een collatieformule en een vingerafdruk. Dit laatste element, nog maar zelden in bibliografische beschrijvingen opgenomen, bestaat uit een formalisering van een van de onderscheidende kenmerken van zetsel: de positie van de signatuur ten opzichte van de laatste tekstregel. Verschillen in dit kenmerk geven de gebruiker het signaal dat er sprake is van herzetting van de tekst, hetzij doordat er van een nieuwe druk sprake is (herzetting van het hele werk) hetzij van een wijziging binnen een druk (cancel of andere gedeeltelijke herzetting).¹⁰ Helaas moet

8 Al geeft de korte titel vaak (ook in BT) delen van het titelblad in min of meer diplomatische weergave; aldus wordt enige hulp bij identificatie geboden.

9 Zie onder meer J.A. Gruys, P.C.A. Vriesema [e.a.], ‘Dutch national bibliogaphy 1540-1800: the STCN’, in: Quaerendo 13 (1983), 149-160 (Nederlandse versie in: Dokumentaal 12 (1983), 107-116); Handleiding voor de medewerkers aan de STCN. 2e herz. uitg. 's-Gravenhage 1988 en de recensie hierop van P.J. Verkruijsse in: Dokumentaal 20 (1991), 37-44. Een voorbeeld van het resultaat: J. Bos, J.A. Gruys (red.), Cats catalogus. De werken van Jacob Cats in the Short-title catalogue, Netherlands. Den Haag 1996. De STCN is opgenomen in de Hand press book database (verder HPB) van het ‘Consortium of European research libraries’ (verder cerl), een file waarin men met één zoekopdracht een hele reeks bibliografische bestanden kan doorzoeken (onder meer raadpleegbaar via de website van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag).

10 Zie P.C.A. Vriesema, ‘The STCN fingerprint’, in: Studies in bibliography 39 (1986), 93-100 (Nederlandse versie in: Dokumentaal 15 (1986), 55-61).

[p. 190]

hier nog eens opgemerkt worden dat - juist doordat collatieformule en vingerafdruk hulpmiddelen zijn bij het vaststellen van drukken, uitgaven en staten - het hier en daar opduikende verwijt dat het hier alleen om marginale, ‘bibliofiele’ interesse zou gaan, geen hout snijdt. Typografisch onderzoek met het oog op identificatie van anonieme drukken wordt in de STCN echter niet verricht, zou trouwens ook niet mogelijk zijn daar overzichten van typografisch materiaal, in het bijzonder voor de periode na 1600, nauwelijks beschikbaar zijn. De verhouding tot de hier te bespreken TB van Valkema Blouw - dezelfde periode bestrijkend - komt hieronder nog ter sprake. Gemeld kan nog worden - maar hiermee zijn we buiten de zestiende eeuw - dat een Short-title catalogus, Vlaanderen 1601-1800 (verder STCV), een catalogus van in het huidige Vlaanderen gedrukte werken gebaseerd op Vlaams bibliotheekbezit, aangekondigd is, die vooralsnog alleen Nederlandstalige teksten na 1600 zal omvatten.¹¹

Over buitenlandse bibliografische projecten betreffende de zestiende eeuw kan ik kort zijn. De reeks per taalgebied geordende Short-title catalogue's van de productie tot 1600 thans in het bezit van de British Library, zijn echte bibliotheekcatalogi.¹² De Engelse boeken werden echter op grond van het bezit van een reeks Europese en Amerikaanse bibliotheken zodanig bibliografisch behandeld in wat dé STC is gaan heten,¹³ dat van een bibliografie gesproken kan worden. Niet altijd echter zijn exemplaren van edities gezien, terwijl er af en toe heterogene gegevens aan de korte beschrijvingen (bijvoorbeeld een collatieformule) zijn toegevoegd, waardoor er geen sprake is van een eenheid. Ook al worden collatieformules of gegevens over uitgaven en staten binnen één druk hier maar zelden opgenomen, elke gebruiker is blij met dergelijke gegevens.

In Duitsland heeft men een ‘Verzeichnis’ samengesteld van zestiende-eeuwse in het Duitse taalgebied verschenen drukken (verder VDi6),¹⁴ die gebaseerd is op het bezit van de Bayerische Staatsbibliothek München en de Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, maar die uitgebreid is met bezit uit enkele andere bibliotheken en met

11 Zie P. Delsaerdt, ‘Een short-title catalogus voor Vlaanderen’, in: Bibliotheek- & archiefgids 74(1998), 154-159.

12 Bijvoorbeeld: [A.F. Johnson, V. Scholderer], Short-title catalogue of books printed in the Netherlands and Belgium (...) from 1470 to 1600 now in the British Museum. Londen 1965 (geeft ook bibliotheeksignaturen).

13 A.W. Pollard, G.R. Redgrave, A short-title catalogue of books printed in England, Scotland, & Ireland (...) 1475-1640. 2^nd ed., rev. & enl., compl. by K.F. Pantzer. Londen 1976-1991. 3 dl. (‘one of the milestones in the retrospective bibliography of English books’: Breslauer, Folter, Bibliography, 201; ‘the best national imprint bibliography for any extended period of coverage’: recensie door A. Freeman in: The library 6^th series 9 (1987), 289). Zie K.F. Pantzer, ‘The serpentine progress of the STC revision’, in: The Bibliographical society of America 1904-79. A retrospective collection. Charlottesville 1980, 455-469 en de uitvoerige recensie door P.W.M. Blayney in: The papers of the Bibliographical society of America 88 (1994), 353-407. De STC zal worden verwerkt in het ESTC-project: English short-title catalogue 1473-1800 on cd-rom, 1998- ), waarvan ook een online versie beschikbaar is.

14 I. Bessel (red.), Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts. 1. Abteilung: Verfasser-Körperschaften-Anonyma. Stuttgart 1983-1995. 16 dl. Er volgen nog indexen op co-auteurs, vertalers etcetera en op drukkers-uitgevers.

[p. 191]

opname van edities uit bibliografieën. Tot die gebruikte bibliografieën behoort de Index Aureliensis, een in 1962 begonnen bibliografisch reuzenproject dat alle zestiende-eeuwse drukken wil opnemen maar dat tot op heden uiterst fragmentarisch is gebleven, een Chinese muur waarvan slechts enkele verspreide brokstukken tot stand gekomen zijn - ik ga er dan ook niet op in. De korte beschrijvingen in VDi6 berusten meestal op autopsie en zijn deels diplomatisch weergegeven, terwijl tevens secundaire auteurs, vertalers etcetera vermeld worden. Doordat VDi6 volgens eigen opgave slechts drievijfde van het geschatte aantal zestiende-eeuwse drukken beslaat (circa 90.000 edities zijn verwerkt), kan men het werk geen bibliografie noemen, terwijl het door het diverse bronnenmateriaal ook geen catalogus is.

In enkele opzichten verwant aan de Index Aureliensis is de reeks ‘Bibliotheca bibliographica Aureliana’, waarin de Franse bijdrage aan de zestiende-eeuwse bibliografie onder de titel Répertoire bibliographique ondergebracht is.¹⁵ Belangrijke drukkerssteden als Parijs, Lyon of Straatsburg zijn echter niet vertegenwoordigd, omdat daarvoor afzonderlijke bibliografieën bestaan of in bewerking zijn.¹⁶ Daardoor is het werk beperkt (het beschrijft circa 9600 edities), maar doordat de titels deels diplomatisch zijn weergegeven en exemplaren worden opgegeven, is het niet zonder belang.

(Het heeft weinig zin in het kader van deze recensie bibliotheekcatalogi van zestiende-eeuwse drukken te vermelden, ook niet als die in vele opzichten als voorbeeldig kunnen gelden, zoals de catalogus van drukken uit die eeuw in Harvard.)¹⁷

Valkema Blouws Typographia Batava 1541-1600 (verder TB) beschrijft in de vorm van korte titels niet alleen boeken gedrukt binnen de grenzen van het huidige Nederland, maar ook werken die zonder adres of met een vals adres verschenen maar in Nederland gedrukt zijn èn Nederlandstalige werken buiten de grenzen van ons land gedrukt maar bedoeld voor de Nederlandse markt. Dat laatste slaat op de bekende drukkerijen van dissidente geschriften in Emden, Londen, Keulen en andere plaatsen. Het betreft in totaal bijna 7500 titels. TB is een echte bibliografie (al karakteriseert het werk zichzelf als ‘repertorium’), wat onder meer blijkt uit de omstandigheid dat het behalve autopsisch beschreven drukken ook uit bibliografische overzichten ontleende edities opneemt waarvan geen exemplaar bekend is (een voorbeeld is TB

15 Répertoire bibliographique des livres imprimés en France au seizième siècle. Baden-Baden 1968-1980. 30 dl. (onderdeel van Bibliotheca bibliographica Aureliana [Aurelia is de Latijnse naam voor Baden-Baden]).

16 Bijvoorbeeld: P. Renouard, Imprimeurs & libraires parisiens du xvie siècle. Parijs 1964-. Voor de hele zestiende eeuw in Parijs zie ook: P. Renouard, B. Moreau, Inventaire chronologique des éditions parisiennes du xvie siècle. Parijs 1972-.

17 R. Mortimer, Harvard college library (...). Catalogue of books and manuscripts. Part I: French 16^th century books. Cambridge Mass. 1964. 2 dl. Voor de bijzondere kwaliteiten van dit werk zie F.A. Janssen, ‘The Dutch Republic and book history: some desiderata’, in: C. Berkvens-Stevelinck [e.a.], Le magasin de l'univers. The Dutch Republic as the centre of the European book trade. Leiden (enz.) 1992, 3-4.

[p. 192]

3805).¹⁸ Dat veel in de loop der eeuwen verloren is gegaan, blijkt uit de omstandigheid dat van 450 edities geen exemplaar meer bewaard is, terwijl 40% van de in TB opgenomen drukken unica zijn. Collatie en vingerafdruk zijn niet in de beschrijving opgenomen, wel worden de bewaarplaatsen van exemplaren vermeld en zijn annotaties (met bibliografische verwijzingen) opgenomen.

TB wijkt in een uiterst belangrijk opzicht af van zo goed als alle besproken bibliografische naslagwerken en juist in dit opzicht zal het grote faam verwerven: de identificatie van anonieme drukken, gebaseerd op typografisch onderzoek van lettertypen, initialen en ornamenten, is systematisch ter hand genomen (alleen CA en incidenteel ook NK gebruiken typografisch materiaal in de beschrijvingen). Juist in de periode van een zich verspreidende reformatie, van radicaal christendom en van politieke en sociale onrust, juist in een tijd van ‘verboden boeken en opstandige drukkers’ publiceren veel uitgevers-drukkers anoniem: eenderde van de titels in de bestreken periode krijgen uit angst voor vervolging van hun makers geen of een onjuist of onvolledig impressum mee. Meer dan 90% van deze anoniemen heeft de samensteller van TB kunnen identificeren, dank zij wat ‘de methode Valkema Blouw’ wordt genoemd. Deze benaming zouden we eigenlijk niet moeten continueren, daar deze werkwijze niet alleen al lang bestaat (in het bijzonder in de incunabelistiek), maar in feite door elke boekhistoricus toegepast zou moeten worden. Dat alleen de allergrootsten onder ons dat op zo'n uitmuntende wijze als hier geschied is, kunnen, doet niets af aan mijn opvatting dat deze onderzoekmethode de algemene norm behoort te zijn. Valkema Blouw zelf heeft hier dan ook altijd op het voorbeeld van de incunabelkunde gewezen. De bedoelde werkwijze gaat uit van het typografisch onderzoek: uit een analyse van de initialen, ornamenten en lettermateriaal van een drukker kan niet alleen anoniem drukwerk aan een drukker worden toegewezen maar kan men ook nagaan wanneer dit materiaal aan een collega-drukker wordt overgedaan; ook geconstateerde slijtage van het materiaal helpt bij datering. Een probleem is dat een repertorium van dit drukkersmateriaal nog niet bestaat, al hebben we voor de lettertypen een voortreffelijke aanzet in het standaardwerk van Vervliet.¹⁹ Kijken we nauwkeuriger, dan zien we dat initialen, vignetten en andere houtsneden ‘individueler’ zijn dan de aangetroffen lettertypen, dat wil zeggen dat een zestiende-eeuwse drukker minder goed aan zijn lettertypen te herkennen is dan aan zijn houtsnede-materiaal. De resultaten van dit typografisch onderzoek worden vervolgens gecombineerd met relevante archivalische gegevens, en Valkema Blouw toont zich een bibliograaf pur sang als hij ervan uitgaat dat bij tegenspraak tussen typografische en archivalische gegevens de laatste moeten wijken! Ten slotte wordt de secundaire literatuur - en Valkema Blouw

18 Voor een overzicht van de gebruikte bibliografische bronnen zie: B. & M. de Graaf, ‘De Noord-Nederlandse bibliografie 1541-1600’, in: Het boek 35 (1961/1962), 174-196. De belangrijkste naslagwerken zijn in TB altijd in de annotatie vermeld, bijvoorbeeld: E.W. Moes, C.P. Burger, De Amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw. Amsterdam 1900-1915 (reprint verm. met registers 1988). 4 dl. Wanneer een gegeven in TB expliciet afwijkt van een bron, wordt de versie van die bron in de annotatie vermeld (bijvoorbeeld TB 5057).

19 H.D.L. Vervliet, Sixteenth-century printing types of the Low Countries. Amsterdam 1968.

[p. 193]

gaat hier terug tot de meest verborgen negentiende-eeuwse publicaties - grondig doorzocht. Men kan ook de typografische vormgeving als geheel in het identificatie-onderzoek betrekken en dan een bepaalde layout aan een bepaalde drukker toeschrijven (Valkema Blouw doet dat incidenteel). Ook gewoonten in spelling, interpunctie en andere kenmerken kunnen individuele zetters van een bepaalde drukkerij aanwijzen. Dit laatste is - op grote schaal in een bibliografie toegepast - te gecompliceerd om zonder meer tot resultaten te leiden (door Valkema Blouw dan ook niet gehanteerd).

Een voorbeeld van de resultaten van Valkema Blouws onderzoekingen vormt de drukker Niclaes van Oldenborch: op grond van typografisch onderzoek stelde hij vast dat deze naam een pseudoniem is waarachter zich verscheidene drukkers verscholen die bovendien hun drukken vaak antedateerden. TB 4970 geeft dan bij de publicatie van een geschrift van Gnapheus, Troost en spiegel der zieken als impressum: ‘S.l. [Kampen], Niclaes van Oldenborch [= Peter I Warnerssen], 1531 [= circa 1555]’. De annotatie verwijst onder meer naar NK 3108, die ‘Antwerpen?, Niclaes van Oldenborch, 1532’ noteert. Opvallend is dat Valkema Blouw wel naar secundaire literatuur verwijst maar niet naar zijn eigen artikel waarin hij het typografisch materiaal in Kampen plaatst (al noemt hij daar de naam van de drukker nog niet).²⁰ Het omgekeerde als bij Van Oldenborch gebeurt bij Nicolaes I Biestkens, die in 1966 door Wijnman als een pseudoniem van de Emdense drukker Willem Gailliart werd gezien, maar die hier (onder meer in TB 557) zijn identiteit als werkelijk bestaand drukker terug krijgt. Maar ook hier ontbreekt een verwijzing naar Valkema Blouws elders gepubliceerde bewijsvoering op grond van typografisch onderzoek, terwijl andere secundaire literatuur (onder meer het artikel van Wijnman) wel opgevoerd wordt.²¹ Iedereen is Valkema Blouw dankbaar voor zijn ingenieuze bibliografische toeschrijvingen van de werken van de religieuze dissident Hendrik Niclaes (onder meer TB 3834). Hetzelfde geldt voor zijn toeschrijvingen aan Nederlandse drukkers van de werken van de radicale ketter David Joris, van wie alle geschriften zonder impressum verschenen (onder meer TB 5226). Maar ook in deze beide gevallen ontbreekt in de opgave van de secundaire literatuur een verwijzing naar de eigen bewijsvoering.²² De wens op korte termijn de publicatie af te ronden moet hier een rol gespeeld hebben.

Het is maar uiterst zelden dat enige typografisch argumentering voor een toe-

20 P. Valkema Blouw, ‘The Van Oldenborch and Vanden Merberghe pseudonyms, or why Frans Fraet had to die’, in: Quaerendo 22 (1992), 165-190, 245-273, in het bijzonder 180, 268. Het jaartal 1531 in TB is een vergissing, ontstaan uit verwarring met een andere druk (uit 1531) van dezelfde titel (= NK 1010); zie idem, 176,178, 270, waar de juiste datum staat.

21 P. Valkema Blouw, ‘Nicolaes Biestkens van Diest, in duplo, 1558-83’, in: T. Croiset van Uchelen [e.a.] (ed.), Theatrum orbis librorum. Liber amicorum presented to Nico Israel. Utrecht 1989, 310-331.

22 Voor Niclaes zie onder andere: P. Valkema Blouw, ‘Printers to Hendrik Niclaes: Plantin and Augustijn van Hasselt’, in: Quaerendo 14 (1984), 247-272 en Idem, ‘Augustijn van Hasselt as a printer in Vianen and Wesel’, in: Idem 16 (1986), 83-109, 163-190; voor Joris zie: Idem, ‘Printers to the “arch-heretic” David Joris. Prolegomena to a bibliography of his works’, in: Idem 21 (1991), 163-209.

[p. 194]

schrijving in de annotatie geëxpliciteerd wordt (bijvoorbeeld TB 3655). Het overzicht dat Vervliet van zestiende-eeuwse lettertypen uit de Nederlanden samenstelde wordt dan ook niet in de annotaties vermeld. Dit werk kon overigens niet meer dan een aanzet zijn voor het typenonderzoek voor de zestiende eeuw in de Lage Landen: in tegenstelling tot de Fifteenth-century printing types van de Hellinga's was volledigheid hier onbereikbaar, alleen al doordat het basismateriaal in de jaren zestig nog niet bijeengebracht was. Nu is het niet ongebruikelijk dat een bibliografisch naslagwerk bewijsvoering voor toeschrijvingen achterwege laat, maar dit laat onverlet dat aan de eerste eis van wetenschap, controleerbaarheid, volledig voldaan moet worden. Is het wel acceptabel dat de resultaten van Valkema Blouws onderzoek wel in zijn repertorium vermeld worden, maar dat de gebruiker omtrent de bewijsvoering meestal in het ongewisse wordt gelaten?

Die explicitering bestaat zoals gezegd echter wel, zij het buiten het repertorium. We vinden de verantwoording voor de meeste identificaties in TB allereerst in circa 35 kwalitatief hoogstaande artikelen van Valkema Blouw, waarvan ik er enkele in mijn noten aanhaalde (een volledige lijst staat achterin TB afgedrukt; ze handelen overigens ook over de door NK en BT bestreken terreinen). Wat onverwijld gedaan moet worden is een bundeling van deze bijdragen samenstellen waarin telkens de TB-nummers zijn toegevoegd, terwijl aan het eind een concordantie opgenomen wordt van deze TB-nummers (evenals van NK- en BT-nummers) en de bladzijden waar de betreffende edities besproken worden. Daarnaast moet het gehele werkapparaat van Valkema Blouw (beschrijvingen en identificaties van typografisch materiaal) toegankelijk gemaakt worden in een digitale typografische atlas, op cd-rom openbaar te maken. Voor beide projecten bestaan reeds plannen. Deze beide publicaties tezamen met het repertorium vormen een uniek gereedschap voor het wetenschappelijk onderzoek van een in geestelijk en politiek opzicht belangrijke periode in onze geschiedenis.

De verhouding tot de Nederlandse bibliografie 1500-1540 (NK) is al aan de orde geweest: in een aantal gevallen kon Valkema Blouw een latere (soms veel latere) datering geven dan NK geeft. Van een concordantie tussen NK en TB-nummers is afgezien; helaas, want dat zou het gebruik van beide werken vergemakkelijken: het gegeven voorbeeld van Gnapheus (TB 4970 = NK 3108) vindt men in TB onder de titel (Troost en spiegel der zieken) omdat het werk anoniem verscheen (onder de auteursnaam vindt men een verwijzing), in NK onder de auteursnaam (in het titelregister vindt men een verwijzing). Bovendien zou men dan in een oogopslag de NK-correcties bijeen hebben. Overigens is Valkema Blouws repertorium met zijn korte titels niet zonder meer te beschouwen als een op dezelfde leest geschoeid vervolg op de uitvoerige bibliografische beschrijvingen van NK.

Het Zuid-Nederlandse zusterproject Belgica typographica (BT), dat dezelfde periode beslaat en eveneens van het korte-titel-principe uitgaat, beschrijft zoals gezegd bijna 10.000 drukken van in Belgisch bibliotheken bewaarde exemplaren, terwijl de onderhavige bibliografie van Noord-Nederlandse drukken circa 7500 titels telt. Deze numerieke verhouding zal menig boekhistoricus, overtuigd als hij is van de enorme superioriteit van het Zuiden wat betreft de boekenproductie, verbazen - ook hier

[p. 195]

corrigeert Valkema Blouw een gevestigde mening. Evenals dat bij NK het geval was, is Valkema Blouw erin geslaagd een aantal titels uit BT los te weken, van het Zuiden naar het Noorden te halen, dat is: te identificeren als Nederlandse drukken (bijvoorbeeld TB 4977 = BT 4560). Maar evenmin als in het geval NK is er hier een concordantie opgenomen. Het jaar 1540 markeert zoals al opgemerkt eigenlijk geen scheiding in politiek en cultureel opzicht. Het is weliswaar het slotjaar van de postincunabelperiode, maar het valt nog te bezien of dit jaar kan gelden als een scheiding tussen twee perioden in onze boekgeschiedenis: lopen de kenmerken van de postincunabelen niet verder door en komt er pas een andere richting in het laatste kwart van de eeuw? Hoe dan ook: de historicus dient voor de periode 1541-1600 de beide naslagwerken naast elkaar te gebruiken.

BT speelt nog een andere rol in haar zusterproject TB: het Zuid-Nederlandse initiatief - opgezet door Vervliet, begonnen in 1958 en afgesloten in 1994 - bracht de grote boekhistoricus H. de la Fontaine Verwey ertoe het Noord-Nederlandse project te starten, dat vanaf 1961 liep met ondersteuning van het Frederik Mullerfonds en de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek (de voorloper van NWO). Het eigenlijke werk werd door het echtpaar De Graaf (antiquaren en uitgevers) aangevat: zij schreven ook een beginselverklaring, waarin al op de noodzaak van typografisch onderzoek ter identificatie van anonieme drukken werd gewezen.²³ Zij moesten de opdracht echter in 1965 teruggeven, waarop vanaf 1968 de ervaren antiquaar Valkema Blouw de zware taak op zich nam niet alleen bestaande bibliografische naslagwerken en bibliotheekcatalogi te excerperen maar ook eigen bibliografisch (typografisch) onderzoek te verrichten. Het werk is ten slotte kundig afgerond en persklaar gemaakt door de bibliograaf A.C. Schuytvlot, terwijl de werker van het eerste uur, De Graaf, als uitgever optreedt.

De verhouding van Valkema Blouws TB tot de STCN is een geheel andere dan tot NK en BT. Verwijst de STCN bij wijze van toegift naar de Noord-Nederlandse edities in CA en NK - ook al zijn deze bibliografieën volgens geheel andere richtlijnen samengesteld - , in het geval van TB zal de STCN, waarvan het eigen werk begon met het jaar 1541, alleen die gegevens overnemen die passen binnen de hierboven kort aangeduide uitgangspunten van de STCN, in het bijzonder nieuwe dateringen en toeschrijvingen bij drukken die in Nederlands bibliotheekbezit zijn; overigens zal altijd naar TB verwezen worden.

De STCN is uitsluitend online raadpleegbaar. In verband hiermee kan men zich afvragen of TB in 1998 nog wel in de traditionele gedrukte vorm had moeten verschijnen, een vraag die onder verwijzing naar NK en BT gemakkelijk te beantwoorden is: een gedrukte presentatie van TB sluit aan bij die van de beide andere bibliografische naslagwerken en tezamen vertegenwoordigen zij in negen delen het corpus van de zestiende-eeuwse drukken uit de Nederlanden. Dit laat onverlet dat te zijner tijd een herziene uitgave van TB - al of niet binnen de STCN - het best in een elektronisch bestand kan worden aangeboden.

23 De Graaf, ‘De Noord-Nederlandse bibliografie’, 180.

[p. 196]

Elk bibliografisch naslagwerk dient binnen de eigen gestelde grenzen beoordeeld te worden. Geeft de STCN als enige van de hier genoemde werken een collatie tezamen met een vingerafdruk, Valkema Blouw heeft in zijn TB een grote prestatie verricht door zowat al het anonieme Nederlandse drukwerk uit de periode 1541-1600 te identificeren. Het bezwaar dat de bewijsvoering voor de identificaties niet geëxpliciteerd is, vervalt wanneer de resultaten van de beide zojuist besproken vervolgprojecten (bundeling van de artikelen en presentatie van het apparaat van Valkema Blouw) voor ons liggen. Dan is een documentatie opgebouwd waarop het buitenland jaloers zal zijn.

Hoewel het project TB nauwelijks langer heeft geduurd dan het Belgische zusterproject BT (beide ruim 35 jaar), is er kritiek geweest op de lange duur. Hier zij gemeld dat Valkema Blouw in de onderzoeksperiode altijd ruimhartig zijn bevindingen heeft gedeeld met collega-onderzoekers.

De samensteller van Typographia Batava heeft een groot deel van zijn jarenlange arbeid belangeloos verricht, terwijl de uitgever, Bob de Graaf, de kostbare productie van dit boek zonder subsidie tot stand heeft gebracht: dit kan alleen maar voortkomen uit een ontembare hartstocht voor het bibliografische vak. Helaas zal de hoge prijs een ruime verspreiding in de weg staan.

Het magnum opus van Valkema Blouw is geen eenvoudig hapje, het is - om met Paulus te spreken - ‘stevige kost’ (Hebreeën 5:12-14).

[p. 197]

	CA	NK	BT	TB
Aard van het werk	Bibl.	Bibl.	Cat.	Bibl.
Formaat	+	+	-	-
Collatie	+	+	-	-
Aantal bladen	+	+	+^3	-
Aantal regels per pagina	+	+	-	-
Afmetingen zetspiegel	-	-	+^4	-
Aanwezigheid illustraties	+	+	+	-
Vingerafdruk	-	-	-	-
Onderzoek typogr. materiaal	+	+/-	-	+
Diplomatische weergave titel	+	+	-	-
Idem inhoudsopgave	+	+	-	-
Autopsie	+/-	+^6	+	+/-
Opgave exemplaren	+/-	+	+	+
Opgave defecte exemplaren	+	+	+/-	+
Verwijzingen naar secundaire literatuur	+	+	-	+
Annotaties	+	+	+/-	+
Vermelding secundaire auteurs	-	-	+	-

	STCN	STC	VDi6	Rép.
Aard van het werk	Cat.	Bibl.	Onbep.	Onbep.^1
Formaat	+	+	+	+^2
Collatie	+	-	-	-
Aantal bladen	-	-	+	+
Aantal regels per pagina	-	-	-	-
Afmetingen zetspiegel	-	-	-	-
Aanwezigheid illustraties	+^5	-	+	-
Vingerafdruk	+	-	-	-
Onderzoek typogr. materiaal	-	-	-	-
Diplomatische weergave titel	-	-	+	+
Idem inhoudsopgave	-	-	-	-
Autopsie	+	+/-^6	+/-	+/-
Opgave exemplaren	+	+	+	+
Opgave defecte exemplaren	+	+	+	-
Verwijzingen naar secundaire literatuur	+/-	-	-	+
Annotaties	+	+	-	+/-
Vermelding secundaire auteurs	-	-	+	+/-

1	= onbepaald.
2	+ = ja; - = nee; +/- = niet altijd.
3	In deel 1 nog niet.
4	In deel 1 alleen hoogte.
5	Door middel van een code.
6	In de literatuur vermelde maar niét opgespoorde edities komen als regel in speciale lijsten (nul-nummers).