Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 5

[p. 7]

Manuel Stoffers & Pieter Thijs
De Logica memorativa van Thomas Murner
Het eerste educatieve kaartspel en zijn publicatiegeschiedenis¹

De franciscaan Thomas Murner (1469/1475-1537) is tegenwoordig vooral bekend als een van de scherpste Duitstalige satirici uit het begin van de zestiende eeuw. In enkele rijk geïllustreerde werken bespotte Murner de dwaasheden van zijn tijd, waarbij hij meestal varieerde op het populaire narren- en schelmenthema. Tot de dwaasheden die Murner aan de kaak stelde, behoorden ook kerkelijke misstanden, maar nog groter dwaasheid beging naar zijn mening Luther, toen deze zich afkeerde van de bestaande kerkorde. Vanaf ongeveer 1520 stond Murners leven en werk dan ook in het teken van de strijd tegen Luther en de zijnen, hetgeen onder andere leidde tot zijn bijtende hekeldicht Von dem grossen Lutherischen Narren (1522). Daarvóór kende Murner een reislustig bestaan als student en docent aan een hele reeks universiteiten en als kloosterlector, gardiaan en prediker in diverse steden. Het geografisch centrum van zijn activiteiten lag in het Bovenrijngebied, waar hij ook vandaan kwam. Als een gestudeerd man - hij doctoreerde in de theologie en de beide rechten - richtte Murner zich met zijn werken graag tot een breder lezend publiek. Daarvan getuigen niet alleen zijn satires, maar ook het feit dat hij de eerste Duitse vertaling verzorgde van twee klassieke Latijnse werken: Vergilius' Aeneis (1515) en Justinianus' Institutiones (1519).

Murner streefde ernaar de effectiviteit van zijn onderwijs en de levendigheid van zijn geschriften te vergroten door het veelvuldig gebruik van beeldspraak en afbeeldingen. Dat komt bij uitstek naar voren in een aantal didactische spelen dat hij ontwierp en waarvan zijn kaartspelen het bekendst zijn gebleven. In de geschiedenis van het kaartspel geldt Murner als de bedenker van de eerste educatieve varianten ervan. Hij bedacht deze varianten ongeveer anderhalve eeuw na de introductie van het kaartspel in Europa, een tijdspanne waarin, vooral door het toenemend gebruik van papier en houtsnede, kaartspelen van luxevoorwerpen massaproducten waren geworden. Murner ontwierp er twee: een juridisch en een logisch kaartspel, beide oorspronkelijk ten behoeve van

1 Wij danken mevrouw E. Cockx-Indestege en Mieke Rijnders voor de verstrekte informatie en hulp.

[p. 8]

‘Applicatio octava’ van het eerste traktaat in Grüningers uitgave van Murners Logica memorativa. (Den Haag, KB: 227 F 21).

‘Applicatio octava’ van het eerste traktaat in Vander Noots uitgave van Murners Logica memorativa. (Parijs, Bibliothèque Mazarine: Rés. 13760 2ème pièce).

zijn eigen onderwijs aan verschillende universiteiten.² Omdat hiermee voor het eerst serieuze studiestof gepresenteerd werd in de vorm van een kaartspel, waarbij woord en afbeelding op intrigerende wijze werden gecombineerd, zijn deze spelen niet onopgemerkt gebleven. Vooral het logisch kaartspel, dat enkele malen als boek in druk is verschenen, heeft sinds zijn eerste publicatie regelmatig de aandacht getrokken en kent

2 Voor het juridisch kaartspel zie: M. Sondheim, ‘Die Illustrationen zu Thomas Murners Werken’, in: Elsass-Lothringisches Jahrbuch 12 (1933), 5-82, m.n. 12-16; L. Sieber, ‘Thomas Murner und sein juristisches Kartenspiel’, in: Beiträge zur vaterländischen Geschichte herausgegeben von der historischen Gesellschaft zu Basel 10 (1875), 273-316; C. Alberici, ‘Un mazzo di carte istruttivo, tedesco, del sec. xvi per insegnare le “Instituzioni” di Giustiano’, in: Rassegna di studi e di notizie 2 (1974), 37-60 (door ons niet gezien). Voor het logisch spel zie: M. Stoffers en P. Thijs, ‘A Question of Mentality: the Changed Appreciation of Thomas Murner's Logical Card Game (ca. 1500)’, in: A.W. Reinink en J. Stumpel (eds.), Memory and Oblivion. Acts of the xxixth International Congress of the History of Art, Amsterdam, 1-7 September 1996. Dordrecht [enz.] (te verschijnen 1998); M. Rossi, ‘“Res logicas ... sensibus ipsis palpandas prebui”: immagini della memoria, didattica e gioco nel “Chartiludium logice” (Strasburgo 1509) di Thomas Murner’, in: Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa. Classe di lettere e filosofia, Ser. 111, 20 (1990), 831-877.

[p. 9]

een bijzondere receptiegeschiedenis.³ Daarvan maakt ook de boekgeschiedenis van de Lage Landen deel uit, aangezien een van de vroegzestiende-eeuwse edities werd uitgegeven door de Brusselse drukker Thomas vander Noot.

Over de geschiedenis, in het bijzonder de publicatiegeschiedenis, van het logisch kaartspel bestaat nog veel onduidelijkheid. Om te beginnen is er de kwestie welk van de twee spelen Murner het eerst heeft bedacht of althans het eerst in zijn colleges heeft gebruikt, het juridisch of het logisch kaartspel. Verder is er in de literatuur tot op heden veel verwarring over het aantal uitgaven van het logisch kaartspel en de datering ervan. Onduidelijk is hoe de twee bekendste uitgaven ervan, de Brusselse en de Straatsburgse van Johannes Grüninger, zich tot elkaar verhouden. Een van de eigenaardigheden, dat sommige exemplaren van de Straatsburgse uitgave een hoofdstuk bevatten dat in de Brusselse ontbreekt, is nog niet eerder opgemerkt. Door een overzicht te geven van de verschillende edities en de Brusselse uitgave te vergelijken met de Straatsburgse hopen wij in dit artikel enkele van de bestaande onduidelijkheden weg te kunnen nemen.

3 Zie: Stoffers en Thijs, ‘A Question of Mentality’.

Het spel

Murners logisch kaartspel is, anders dan het juridisch kaartspel, niet in de vorm van losse speelkaarten overgeleverd, maar alleen als boek. Dit boek omvat in de meest bekende uitgave, de Straatsburgse druk van Grüninger, behalve een proloog (met de dagtekening: ‘ex achademia Friburgensi. Anno Millesimo quingentesimo octavo’, universiteit van Freiburg, 1508) en enkele inleidende teksten waarin Murner zijn nieuwe methode verdedigt en toelicht, de logische tekst (verdeeld over zestien tractatus, onderverdeeld in passus), de als speelkaarten te gebruiken afbeeldingen (applicationes genoemd) die de logische stof van steeds één passus in beelden ‘vertaald’ weergeven en na elke kaart een toelichting op deze ‘vertaling’. Daarna volgt nog een kort ‘Exercitium Piramidum’, waarin Murner voor de gevorderden nog een andere methode voorstelt, een soort kegelspel. Het boekje wordt besloten met het ‘Testimonium magistrale Cracoviensium’, waarover hieronder meer, en een ‘Conclusio operis’, waarin het impressum voorkomt.

De leertekst is een verkorte, bewerkte versie van een universitair studieboek dat studenten geacht werden van buiten te kennen: de Tractatus (of Summule logicales) van Petrus Hispanus (in het juridisch kaartspel gaat het om de Institutiones van Justinianus). Op de 51 speelkaarten (het juridisch spel omvat 121 kaarten!) zijn de te memoriseren logische begrippen en definities symbolisch aangeduid in verschillende figuratieve voorstellingen. Daarnaast draagt elke kaart een symbool dat de zogenaamde kleur aangeeft. Het logisch spel heeft zestien van dergelijke symbolen. Het aantal kleuren correspondeert met het aantal hoofdstukken waarin Murner de tekst heeft verdeeld.

Naar de speelwijze kan men slechts gissen. Waarschijnlijk werden de kaarten eerst geschud en op een stapel gelegd; vervolgens moest de speler die aan de beurt was, de symbolen op de kaart die hij van de stapel had genomen, verklaren. Misschien kreeg hij

[p. 10]

punten voor het aantal goed uitgelegde symbolen en ging de beurt over op een ander, wanneer hij een fout maakte.

De methode die Murner in het logisch kaartspel toepast, combineert middeleeuwse en antieke vormen van mnemotechniek. Om de studenten in staat te stellen de logische stof beter in zich op te nemen heeft Murner het leerboek samengevat. Vervolgens heeft hij de tekst in genummerde alinea's en zinnen onderverdeeld; daarmee paste hij een mnemotechnisch hulpmiddel toe dat in de Middeleeuwen in zwang geraakt was en bijvoorbeeld ook tot de genummerde hoofdstuk- en versindeling van de Bijbel heeft geleid die we nu nog kennen.⁴

Daarnaast maakte Murner inventief gebruik van de regels uit de antieke geheugenkunst. Deze kunst behelsde een ‘vertaling’ van de te onthouden zaken of woorden in symbolische beelden of figuren die vervolgens in een vaste volgorde geplaatst werden in een ruimte of plaats die men zich had ingeprent. Om een bepaalde gebeurtenis of tekst weer in herinnering te roepen, was het dan voldoende om in de geest een bezoek te brengen aan dat deel van de ingeprente ruimte waar men die gebeurtenis of tekst in de gedaante van een reeks symbolische figuren had opgeborgen. Twee overwegingen liggen ten grondslag aan het systeem: beelden worden beter onthouden dan woorden, en wat in een vaste orde is opgenomen beter dan wat niet in een ordelijk verband staat.

Het was Murners vondst om de speelkaart, of eigenlijk het gehele kaartspel, te behandelen als mnemologische ruimte of plaats, een nieuwe toepassing van de klassieke geheugenregels die al gauw door anderen werd opgemerkt en overgenomen.⁵ Overigens was Murner zich ervan bewust in een oude traditie te staan: hij merkt zelf op dat hij het memoriseren van de logica heeft vergemakkelijkt ‘op de manier waarop onze geliefde Cicero het wekken of liever het prikkelen van het geheugen heeft onderwezen’.⁶

Aanwending van zijn methode maakt het bestuderen van de taaie logica, aldus Murner, soepeler, het begrip ervan rijker en de beoefening ervan gemakkelijker.⁷ Bovendien vergt het memoriseren zo veel minder tijd dan op de traditionele wijze.⁸ Zowel

4 Zie: M.J. Carruthers, The Book of Memory. A Study of Memory in Medieval Culture. Cambridge 1990, hoofdstuk 3.

5 Al in 1510 vergelijkt Nicolaus Simon in een mnemotechnisch traktaat expliciet de plaatsen met het kaartspel. Zie: L. Volkmann, ‘Ars memorativa’, in: Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen in Wien, N.F. 3 (1929), 111-200, m.n. 162.

6 Logica memorativa (LM, hier steeds geciteerd naar de facsimile-herdruk van de Straatburgse druk), Aij^v-Aiij^r: ‘ob id me venia dignum arbitratus, quod hoc pictasmatis exercitamento, hac imaginum similitudine logicum textum (...) ad facilem memorandi viam revocaverim (...), uti Cicero ille noster memoriam docuit excitandam vel verius irritandam’. De verwijzing naar Cicero betreft De oratore (Bk. 11, 86-87, 350-360) of de destijds nog vrij algemeen aan Cicero toegeschreven Rhetorica ad Herennium (Bk. 111, 28-40). Voor de antieke geheugenkunst zie: H. Blum, Die antike Mnemotechnik. Hildesheim [enz.] 1969 of: F.A. Yates, The Art of Memory. London 1966.

7 ‘Nostro (...) traditionis modo (...) omnis exercitationis logice rigor censebitur audiri moderatior, intelligi grandior atque practicari facilior’, LM, Aiiij^r.

8 Ibidem.

[p. 11]

de spelvorm als het gebruik van afbeeldingen zorgt voor vermaak - het spel door de onvoorspelbaarheid van zijn verloop en de afbeeldingen door de verlevendiging van de tekst -, en dat kan voorkomen dat de student voortijdig het terrein van de logica verlaat.⁹ Ter verdediging van de spelvorm merkt Murner nog op dat hij door de studenten een leerzaam spel te bieden hen afhoudt van het spelen van verderfelijke kaart- en dobbelspelen, en zo iets slechts vervangt door iets goeds.¹⁰ De afbeeldingen maken de abstracte logische stof meer concreet, waardoor er met meer plezier kennis van wordt genomen en zij gemakkelijker en beter wordt onthouden.¹¹

Naar aanleiding van kritiek op zijn juridisch kaartspel had Murner eerder het gebruik van afbeeldingen bij een leerzame tekst verdedigd door te wijzen op drie eigentijdse uitgaven waarbij de gerespecteerde jurist, keizerlijk raadsheer en rechtsconsulent van Straatsburg Sebastian Brant betrokken was geweest.¹² Daar was allereerst Das Narrenschiff (Bazel: Johann Bergmann von Olpe, 1494), geschreven door Brant, naar aanleiding waarvan Murner schrijft: ‘Maar ook hij [=Brant] zal nog lang hierna ervoor geprezen worden dat hij plaatjes heeft laten tekenen, opdat ze [=zijn onderrichtingen] gemakkelijker worden onthouden en beter beklijven’.¹³ Als tweede noemt Murner de geïllustreerde uitgave van de werken van Vergilius die Brant had bezorgd (Straatsburg: Grüninger, 1502). En ten slotte verwijst hij naar een ‘evangelietekst’ met afbeeldingen, die op grond van de door Murner geciteerde lofprijzing van Georgius Rhelmisius geïdentificeerd kan worden als de Memorabiles evangelistarum figurae (Pforzheim: Thomas Anshelm, 1502); Brant leidde deze uitgave in met enkele verzen. In dit boekje - waarvan een blokboekuitgave al rond 1470 was verschenen - wordt de complete tekst van de vier evangeliën door middel van vijftien gecompliceerde houtsneden verbeeld, met het doel de tekst makkelijker te kunnen memoriseren.¹⁴ Deze ‘Evangelistenfiguren’ lijken in beeldopbouw en in de manier waarop tekst en beeld aan elkaar zijn

9 LM, Aiij^v en Aij^v.

10 LM, Aiij^r.

11 LM, Aij^v: ‘Tertio item (...) res logicas (quo delectabilius audirentur hererentque tenacius) sensibus ipsis palpandas prebui (...)’ (‘Verder, ten derde, heb ik (...) de logische stof aan de zintuigen zelf aangeboden om die te vatten [i.e. concreet gemaakt], opdat die daardoor met meer genoegen wordt gehoord en vaster beklijft.’)

12 Honestorum poematum condigna laudatio, impudicorum vero miranda castigatio, 2. p., [1503], b^r.

13 ‘Ubi et ipse imagunculas, ut levius memorentur hereantque tenacius, depinxisse per longa retro secula commendabitur’ (l.c.). De passage verdient het geciteerd te worden, omdat zij bewijst dat aan afbeeldingen in dit soort werken door tijdgenoten een mnemotechnische functie werd toegekend.

14 Alle afbeeldingen zijn gereproduceerd in: A. Hagelstange, ‘Die Holzschnitte des Rationarium evangelistarum’, in: Zeitschrift für Bücherfreunde 9 (1905/1906), 1-21. Zie verder: Volkmann, ‘Ars memorativa’, afb. 109-111 en: M. Rossi, ‘Gedächtnis und Andacht. Über die Mnemotechnik biblischer Texte im 15. Jahrhundert’, in: A. Assmann en D. Harth (Hrsg.), Mnemosyne. Formen und Funktionen der kulturellen Erinnerung. Frankfurt a. M. 1991, 177-199. De eerdere blokboekuitgave bevatte de teksten van Brant en Rhelmisius (Simler) nog niet.

[p. 12]

Begin van de tekst van de ‘Prologus’ in Grüningers uitgave van Murners Logica memorativa. (Den Haag, KB: 227 F 21).

Begin van de tekst van de ‘Prologus’ in Vander Noots uitgave van Murners Logica memorativa. (Parijs, Bibliothèque Mazarine: Rés. 13760 2ème pièce).

gerelateerd sterk op de kaarten van Murners Logica memorativa en hebben vermoedelijk de vormgeving van zijn logisch kaartspel beslissend beïnvloed.¹⁵

In de titel van de eerste uitgave van het logisch kaartspel, uit 1507, wordt de gepresenteerde logica poetica genoemd: een ‘dichterlijke logica’. Mensen - schrijft Murner een jaar later in de ‘Prologus’ van de Straatsburgse druk - die hem vroegen aan welke benaming hij voor het ‘productje van (zijn) gezwoeg’ (nostram elucubratiunculam) de voorkeur gaf, antwoordde hij ‘dat het een “Logica voor dichters” is, dat wil zeggen voor allen die zich wijden aan de studie’. En achter die aanduiding staat hij, zegt hij, nog altijd:

niet omdat het werk rijk is aan een zo uitgelezen verhevenheid van taal of uitblinkt door de bevalligheid van een gepolijste stijl, maar veeleer daarom omdat het door de uiteenlopende

15 Zie daarnaast voor de invloed van de Zuidwest-Duitse kaartspeltraditie op de vormgeving van Murners logisch kaartspel: Stoffers en Thijs, ‘A Question of Mentality’, n. 23 en: Rossi, ‘“Res logicas...”’.

[p. 13]

vormen op heel plezierige wijze onderricht en door de gewenste bondigheid onverwijld de logische stof een grens stelt.¹⁶

Deze logica heet dus dichterlijk, niet omdat zij in poëtische taal gesteld zou zijn, maar omdat zij behalve nuttig ook aangenaam en vermakelijk is, en wel dankzij haar bondigheid en de toepassing van ‘uiteenlopende vormen’. Murner doelt met het laatste vermoedelijk vooral op de applicationes, de allegorieachtige plaatjes die de logische stof visualiseren.¹⁷

Poeta betekende in het begin van de zestiende eeuw niet alleen ‘dichter’, maar kon ook gebruikt worden om te verwijzen naar mensen die college over de dichtkunst gaven of colleges daarover als vast onderdeel opgenomen wilden zien in het programma van de artesfaculteit. Het woord is dan min of meer synoniem met ‘humanist’.¹⁸ Misschien hoopte Murner dat de toevoeging poetica of poetarum de weg zou effenen voor een welwillende ontvangst van zijn bewerking van Petrus Hispanus' handboek in het kamp van de humanisten. In de ‘Prologus’ hekelt Murner bovendien, naast de logische fouten in de Tractatus en de afwezigheid van elke verlevendiging (festivitas) daarin, volgens goed humanistische gewoonte ook het Latijn van Petrus. Maar wie op grond hiervan een humanistische logica verwacht (iets in de trant van de dialectiek van Lorenzo Valla of die van Rudolphus Agricola), komt bedrogen uit. De stof van de Logica memorativa is geheel traditioneel. Nieuw is alleen de vorm waarin zij gepresenteerd wordt, de methode waarmee zij wordt onderwezen.¹⁹

Murners idee om het kaartspel voor educatieve doeleinden te gebruiken sloeg aan. In de zestiende en zeventiende eeuw werden tal van dit soort spelen bedacht, met als hoogtepunt, althans wat de sociale en pedagogische acceptatie ervan betreft, de kaartspelen die voor de jonge Lodewijk XIV werden ontworpen.²⁰ Onze hedendaagse kwartetspelen zijn niets anders dan de laatste geesteskinderen uit dit ooit florerende geslacht van educatieve kaartspelen.

16 LM, Aiij^v: ‘(...) respondemus: Logicam esse poetarum, hoc est studiosorum omnium; quod nunc deliberato quoque animo approbamus et rata voluntate maturoque consilio confirmamus, non quod tam exquisita scateat sermonis maiestate, aut politioris eloquij venustate superbiat, sed ob id potius, quod formis diversis oblectantius instruat et cupita brevitate indilate rebus logicis finem prestituat (...).’

17 Prozateksten werden wel poëzie genoemd, als zij een allegorisch karakter hadden. Zie: K. Vossler, Poetische Theorien in der italienischen Frührenaissance. Berlin 1900, 16, 49.

18 Vergelijk: P.O. Kristeller, Renaissance Thought. The Classic, Scholastic, and Humanist Strains. New York 1961, 109. (Harper torchbooks, TB 1048). (A revised and enlarged edition of The Classics and Renaissance Thought 1955) en: E. Rummel, The Humanist-Scholastic Debate in the Renaissance & Reformation. Cambridge, Massachusetts 1995, 8, 11, 63.

19 Rummel wijst op het voorkomen van humanistische slogans in de voorredes van boeken die verder traditioneel scholastiek zijn. Zie: Rummel, The Humanist-Scholastic Debate, 13.

20 Zie voor deze en andere ‘Lehrspiele’: F. Koreny (Hrsg.), Spielkarten. Ihre Kunst und Geschichte in Mitteleuropa. Wien 1974, 159-189.

[p. 14]

De prioriteit van het logisch kaartspel

Van het juridisch kaartspel zijn drie onvolledige, van houtblokken gedrukte spelen bewaard gebleven. Een onvolledige handgeschreven tekst met afbeeldingen, die dateert van na 1515, wordt bewaard in de Stadtbibliothek van Neurenberg. Het juridisch kaartspel werd, onder de titel Chartiludium Institute summarie, eerst in 1518 te Straatsburg gedrukt (door J. Prüss voor J. Knoblo(u)ch).²¹ Uit een brief van Thomas Wolf, in 1502 gepubliceerd, en uit een brief van Murner aan Geiler uit 1502, blijkt echter dat Murner er reeds in 1502 in zijn colleges gebruik van heeft gemaakt.²² In 1515 heeft Murner het spel gebruikt bij zijn onderwijs in Trier.²³

Het logisch kaartspel heeft Murner, naar het schijnt niet zonder succes, gebruikt bij zijn logicaonderricht aan de universiteiten van Freiburg im Breisgau en Kraków. In Freiburg deed hij dat vermoedelijk in 1506 en misschien ook in 1508. Hijzelf zegt er dit over:

God is mijn getuige dat ik dit spel heb onderwezen aan de universiteit van Freiburg. Ik heb daar leerlingen gehad (toegegeven slechts een paar, want anderen schaamden zich voor zowel de oefening, als de inspanning) die enkel door het bekijken van de kaarten weldra ‘in’ de afbeeldingen als in een boek studeerden, zelfs heel snel, zodat zij de afbeeldingen bijna als letters gebruikten.²⁴

Over het gebruik van het logisch kaartspel in Kraków informeert een ongedateerd getuigenis, geschreven door Johannes van Glogau, docent in de logica in Kraków, dat is opgenomen aan het eind van zowel de Straatsburgse als de Brusselse editie van de Logica memorativa.²⁵ In dit verband vooral interessant is het begin van Johannes' getuigenis:

21 Een exemplaar wordt bewaard in de Bibliothèque Nationale et Universitaire van Straatsburg (R 100 607), een ander in de Bibliothèque Mazarine te Parijs (Rés. 13760).

22 De brief van Wolf is opgenomen in: (In hoc libello hec continentur) Versiculi Theodorici Gresmundi (...) Epistole Thome Wolfii junioris. Z.p.: Johannes Strosack [1502]. De brief van Murner is gepubliceerd in Lappenbergs editie van Ulenspiegel. Leipzig 1854, 421 en in: E. Martin, Germania von Jacob Wimpheling. Straatsburg 1885, 109. Zie ook: Jakob Wimpfeling, Briefwechsel. Hrsg. von O. Herding en D. Mertens. Bd. i. München 1990, 384-387.

23 Zie de ‘Intimatio 1515 (...)’, opgenomen in het Chartiludium Institute en weergegeven in: Sieber, ‘Thomas Murner und sein juristisches Kartenspiel’.

24 ‘Testor deum, quoniam praxim hant presentem in universitate Friburgensi legi. Discipulos habui, etsi paucos, quia alios tum exercitij puduit, tum et laboris, qui ex simplici chartarum intuitu mox in imaginibus quasi in libro recensebant etiam promptissime, ut fere pro litteris imaginibus uterentur’, in de zg. ‘Modus practicandi’ (waarover verderop meer), Ai^v-Aij^r. De statuten van de artesfaculteit van Freiburg i. Br. van 1504-1505 schrijven de studenten ‘oefeningen’ in de logica voor, en wel aan de hand van de Summule van Petrus Hispanus (bepaling 47 van de statuten van 1504-1505, gepubliceerd in: H. Ott en J.M. Fletcher (eds.), The Mediaeval Statutes of the Faculty of Arts of the University of Freiburg im Breisgau. Notre Dame 1964).

25 Terminus ante quem van het ‘Testimonium’ is 11 februari 1507, de sterfdatum van de schrijver ervan.

[p. 15]

De eerwaarde vader Thomas Murner (...), baccalaureus van onze Krakówse universiteit in de heilige theologie, heeft deze vorm van kaartspelen bij ons bedacht en er colleges aan gewijd (...).²⁶

Murner zou het spel dus in Kraków hebben bedacht. Nu bestaat er echter over de datering van Murners verblijf in Kraków veel onduidelijkheid. In de literatuur wordt gewoonlijk melding gemaakt van twee verblijven aldaar. Het eerste valt in de jaren 1499-1500. Murner had in 1498 of 1499 de titel van magister artium behaald, en daarmee de bevoegdheid in de artes (waaronder logica) te onderwijzen.²⁷ Het staat vast dat hij in 1499 in Kraków was om theologie te studeren.²⁸ Aan het eind van het wintersemester van 1499-1500 verwierf hij daar de titel baccalaureus in de theologie. Met die titel wordt hij ook in het testimonium van Johannes van Glogau aangeduid. Waarschijnlijk - maar duidelijke gegevens hierover ontbreken - verliet hij niet lang na het behalen van die titel, maar in ieder geval vóór 1502, Kraków om, na enige omzwervingen, zijn studie in Freiburg voort te zetten. Daar werd hij op 26 maart 1506 doctor in de theologie.²⁹ Sommige auteurs nemen aan dat Murner hierna, in 1506-1507, nog eens in Kraków is geweest.³⁰ Zij doen dit uitsluitend op grond van het feit dat de eerste druk van het logisch kaartspel is verschenen in Kraków in februari 1507. Het is echter geenszins noodzakelijk dat Murner daarvoor naar Kraków is gereisd.³¹ Integendeel, zoals nog zal blijken, is het waarschijnlijk dat Murner helemaal niet bij deze Krakówse uitgave van zijn logische kaartspel betrokken is geweest. Als we dit aannemen, is er verder geen reden om te veronderstellen dat Murner na zijn eerste verblijf rond 1500, Kraków op-

26 ‘Venerabilem patrem Thomam Murner (...) nostre universitatis Cracoviensis sacre theologie baccalaurium, hanc chartiludiorum praxim apud nos finxisse, legisse (...).’ (cursivering MS & PT).

27 Volgens Ch. Schmidt, Histoire littéraire de l'Alsace à la fin du xve et au commencement du xvie siècle. Tome ii. Nieuwkoop 1966. (Herdruk van de uitgave Paris 1879), 214, had Murner de titel magister artium in 1498 aan de universiteit van Parijs behaald; volgens Ph. Dollinger in 1499 aan de universiteit van Freiburg. Zie: Ph. Dollinger e.a., Thomas Murner. Humaniste et théologien alsacien 1475-1537. Karlsruhe 1987, 22.

28 Murners naam komt voor in het inschrijvingsregister van de universiteit van Kraków bij het jaar 1499. Zie: H. Zeissberg, Das älteste Matrikel-Buch der Universität Krakau, Beschreibung und Auszüge. Walluf 1974. (Herdruk van de uitgave Innsbruck 1872), 84. Vergelijk de ‘Chronologie synoptique’ in: Dollinger e.a., Thomas Murner, 135 ad ‘1499’: ‘Murner à Rostock (semestre d'été) et à Cracovie (semestre d'hiver), où il enseigne la logique et devient bachelier en théologie’. De combinatie van een studie theologie met een docentschap aan de artesfaculteit was niet ongebruikelijk.

29 Uit het feit dat Murner in het testimonium baccalaureus in de theologie wordt genoemd, valt af te leiden dat dit document, en het incident waarover het bericht, in ieder geval vóór Murners promotie in 1506 moet worden gedateerd.

30 Zie bijvoorbeeld: Schmidt, Histoire littéraire de l'Alsace, 222.

31 Aldus al: Th. von Liebenau, Der Franziskaner Dr. Thomas Murner. Freiburg i. Br. 1913. (Erläuterungen und Ergänzungen zu Janssens Geschichte des deutschen Volkes. Bd. ix, 4), 45, n. 2 en 47-48.

[p. 16]

nieuw heeft bezocht.³² Een getuigenis van Murner zelf maakt het bovendien onwaarschijnlijk dat hij het spel kort vóór 1508 heeft bedacht: in het ‘Exordium’ dat voorkomt in de Straatburgse en Brusselse druk van het logisch kaartspel, waarvan de ‘Prologus’ in 1508 is geschreven, noemt hij zijn logisch kaartspel, ter verontschuldiging, een jeugdwerk.³³

Aangezien de eerste vermelding van het juridisch kaartspel uit 1502 dateert, is er, kortom, reden om aan te nemen dat het logisch kaartspel niet alleen eerder in druk is verschenen dan het juridisch kaartspel, maar ook eerder, namelijk in 1499-1500 in Kraków, is bedacht.

32 Dat maakt het waarschijnlijk dat het ‘Testimonium’ van Johannes van Glogau in 1500 of iets later is opgesteld.

33 ‘Adde quod hec in iuventutis flore fecimus, que nunc cogitare et pigritaremur et verecundaremur’ (LM, Aiiij^r: ‘Voeg daaraan toe dat wij dit , waaraan wij nu niet zonder enige aarzeling en schroom denken, in de bloei van onze jeugd hebben gemaakt’).

De verschillende drukken van de Logica memorativa

Er zijn ons, naast een facsimile uit 1967, vier uitgaven van de Logica memorativa bekend.³⁴ De eerste gedrukte uitgave van het logisch kaartspel dateert van 17 februari 1507. Zij werd te Kraków ‘op kosten van Johannes Haller’ - die op grond van koninklijke privileges een uitgeversmonopolie in de stad kon uitoefenen - in kwarto-formaat gepubliceerd onder de titel Chartiludium logices seu Logica poetica vel memorativa, cum iocundo pictasmatis exercitamento, pro communi omnium Studentium utilitate, impressum Cracovie impensis optimi et famatissimi viri domini Johannis Haller civis Cracovien. anno verbi incarnationis M.CCCCC.VII. decimo tertio ante Kalendas Martii (‘Logisch kaartspel oftewel poëtische, memoratieve logica met aangename oefeningen aan de hand van aanschouwelijke voorstellingen, tot algemeen nut van alle studenten, gedrukt te Kraków op kosten van een voortreffelijk, welbekend man, de heer Johannes Haller, burger van Kraków, in het jaar van de Vleeswording 1507 op de dertiende dag voor de Kalendae van Maart [=17 februari]’).³⁵ Voor zover bekend is er geen

34 De Ars ratiocinandi lepida (Saumur 1650) van Pierre Guischet is een bewerking van Murners LM. Ook de Logica memorativa (Halle 1659) van Stanislaus Mink von Weinsheun (=Johann Justus Winckelmann) wordt in de literatuur wel een imitatie van Murners logisch kaartspel genoemd, maar in hoeverre de auteur voor zijn totaal afwijkende beelden daadwerkelijk geïnspireerd was door het voorbeeld van Murner is ons niet bekend.

35 Deze titel is overgenomen uit Sondheim, ‘Die Illustrationen’, 19. De vroegste hem bekende vermelding van deze uitgave is te vinden in: J.D. Janocki, Janociana sive Clarorum Poloniae autorum memoriae. Dl. 1. Warschau 1776, 186, nr. 71. Dezelfde titel, maar in enigszins afwijkende spelling en interpunctie geeft: G.W. Panzer, Annales typographici. Dl. vi. Neurenberg 1798, 451. Het adjectief ‘memorativa’ betekent gewoonlijk: ‘die iemand in staat stelt iets te onthouden’ (bijvoorbeeld in combinatie met ‘ars’: ‘geheugenkunst’); in verbinding met ‘logica’ is de zaak die het bepaalt zelf object van het memoriseren: dus een ‘logica die in een zodanige vorm wordt gepresenteerd dat zij gemakkelijker en beter kan worden onthouden’, ‘een gemakkelijk te memoriseren logica’.

[p. 17]

exemplaar meer voorhanden van deze uitgave.³⁶ Uiteraard bevatte deze uitgave niet de hierboven genoemde ‘Prologus’ van 1508 en de ‘Conclusio operis’, maar of zij verder in de samenstelling van de onderdelen nog afweek van de latere edities, is niet meer vast te stellen. Volgens Sondheim is deze uitgave buiten medeweten van Murner zelf tot stand gekomen, vermoedelijk naar tekeningen en notities van een van zijn Krakówse studenten.³⁷ Als argumenten voor deze veronderstelling voert hij aan dat Murner in de titel als venerabilis pater en sacre theologie baccalarius wordt aangeduid, terwijl hij zichzelf als minderbroeder frater noemde en hij sinds 27 maart 1506 doctor in de theologie was;³⁸ dat Murner in latere publicaties nooit melding maakt van deze uitgave; en ten slotte dat Murner in de ‘Prologus’ van 1508, opgenomen in de Straatsburgse uitgave van de Logica memorativa, belooft de Institutiones van Justinianus in een zelfde vorm uit te geven, ‘als het onderhavige werk met lof beladen door de publieke opinie tot ons zal terugkeren’.³⁹ De toevoeging van een dergelijke voorwaarde past eigenlijk alleen bij een eerste uitgave. Zij lijkt er op te duiden dat Murner zelfs van het bestaan van de eerdere druk niet op de hoogte was.

De bekendste, dit wil zeggen meest verspreide en meest aangehaalde, editie van het logisch kaartspel is de kwarto-uitgave die Johannes Grüninger (gestorven rond 1532) in Straatsburg het licht deed zien onder de titel Logica memorativa. Chartiludium logice, sive totius dialectice memoria: & novus Petri hyspani textus emendatus: Cum iucundo pictasmatis exercitio.⁴⁰ In de ‘Conclusio operis’ vinden we het impressum, voorzien van de dagtekening: ‘Anno a cristi salvatoris nativitate MDIX. Ipsa die divi Thome Cantuariensis’ (op de dag van de heilige Thomas van Canterbury = 29 december).⁴¹ Opmerkelijk aan deze druk is dat het deel van elk hoofdstuk dat de uitleg van de kaarten bevat typografisch duidelijk wordt onderscheiden van de eigenlijke leertekst door het gebruik van een ander lettertype. Vermeldenswaard is verder dat een aantal exemplaren

36 Zie: Sondheim, ‘Die Illustrationen’, 21. Het werk wordt genoemd in: Polonia typographica. Ed. A. Kawecka-Gryczowa. Fasc. iv. Wroclaw 1962, 42 met de notitie dat deze druk is verdwenen (‘Druk zaginiony’).

37 Sondheim, ‘Die Illustrationen’, 20.

38 In het voorgaande is al opgemerkt dat Murner ook in het ‘Testimonium’ van Johannes van Glogau pater en baccalaureus wordt genoemd. Beide aanduidingen in de uitgave van 1507 zouden aan dit getuigenis kunnen zijn ontleend.

39 ‘Hec si ad nos laudata fama regredientur, quattuor Iustiniani Cesaris libros dabimus exprimendos in similem formam redactos’, LM, Aiij^v.

40 ‘Memoratieve logica. Een logisch kaartspel of middel om heel de dialectiek in het geheugen vast te leggen, en een nieuwe, verbeterde tekst van Petrus Hispanus met aangename oefeningen aan de hand van aanschouwelijke voorstellingen’. De ‘verbeteringen’ die Murner in de tekst van Petrus Hispanus aanbracht, gaan niet, zoals sinds C. Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande. Bd iv. Berlin 1955. (Herdruk van de uitgave Leipzig 1870), 294-295, wordt beweerd, terug op de Margarita philosophica van Gregor Reisch (Freiburg 1503), maar op de Expositio in Summulas Petri Hispani van Petrus Ta(r)taretus (Freiburg 1494), of een gemeenschappelijke bron van dit werk en LM. Zie: Stoffers en Thijs, ‘A Question of Mentality’, n. 6.

41 W. Risse vermeldt in zijn Bibliographia logica. Verzeichnis der Druckschriften zur Logik mit Angabe ihrer Fundorte. Bd. i: 1472-1800. Hildesheim 1965, exemplaren in Berlijn, München, Heidelberg, Darmstadt, Augsburg en Straatsburg. Deze lijst is overigens niet volledig.

[p. 18]

van de Straatsburgse uitgave (voortaan S genoemd) in het inleidend gedeelte een hoofdstuk bevat getiteld ‘Modus practicandi’. Omdat de meeste geleerden die zich met het boekje hebben beziggehouden blijkbaar slechts een enkel exemplaar ervan hebben bekeken, is nooit eerder geconstateerd dat dit hoofdstuk niet in alle exemplaren wordt aangetroffen. De ‘Modus practicandi’ ontbreekt onder andere in het exemplaar van S dat bewaard wordt in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en derhalve ook in de facsimile-editie uit 1967 die naar het Haagse exemplaar is gemaakt.⁴² De bladen van dit hoofdstuk, dat eindigt met een afscheidswoord aan de lezer, dragen een eigen signatuur (A-Aij-Aiij-[Aiiij]) en zijn, behalve ingebonden in exemplaren van S, ook los overgeleverd.⁴³ Waarschijnlijk is deze ‘Modus practicandi’ in een laat stadium van de drukgang van S toegevoegd, nadat reeds een aantal exemplaren was gedrukt en gebonden.

Onder dezelfde titel en in hetzelfde formaat als Grüninger heeft ook Thomas vander Noot (actief als drukker en uitgever van 1505 tot 1523) Murners logisch kaartspel uitgegeven.⁴⁴ Deze Brusselse uitgave (in het vervolg B genoemd) is in de ‘Conclusio operis’ gedateerd met ‘Anno a Christi Salvatoris nativitate 1509. Ipsa die divi Augustini episcopi’ (op de dag van de heilige Augustinus, bisschop = 28 augustus). B bevat dezelfde tekstdelen als S, met uitzondering van de ‘Modus practicandi’, die in B ontbreekt. Het zetsel wijkt af (vergelijk afb. p. 12). Verder is, anders dan in S, in B geen typografisch onderscheid gemaakt tussen de leertekst en de uitleg van de kaarten: alle tekstonderdelen zijn in hetzelfde lettertype gedrukt. De afbeeldingen in B zijn, op kleine verschillen na, gelijk aan die van S (waarover hieronder meer).

In 1629 verscheen te Parijs bij Toussaint du Bray een heruitgave van Murners logisch kaartspel, bezorgd door Jean Balesdens en blijkens de ‘Conclusio operis’ gebaseerd op B.⁴⁵ De titel ervan, Chartiludium logicae seu Logica Poetica, vel Memorativa,

42 Het Haagse exemplaar draagt als signatuur 227 F 21. De facsimile verscheen in een oplage van 500 exemplaren als deel ii in de reeks ‘Homo ludens’. Nieuwkoop 1967.

43 Ingebonden bijvoorbeeld direct vóór het eerste traktaat in het exemplaar van de Logica memorativa aanwezig in het Deutsche Spielkarten Museum te Leinfelden. Een los exemplaar wordt bewaard in de British Library te Londen (1134e38).

44 Nr. 3596 in Nijhoff-Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. Dl. 2. 's-Gravenhage 1940. Er wordt een exemplaar bewaard in de Bibliothèque Mazarine te Parijs (Rés. 13760 2ème pièce). Hiervan bezit de Koninklijke Bibliotheek te Brussel een kopie op microfiches (LP mic 47). Verder is er een exemplaar aanwezig in de Bibliothèque Nationale te Parijs (Rés. R. 871).

45 Zie over de jurist Balesdens (1600-1675) het aan hem gewijde lemma door M. Prevost in: M. Prevost en R.D. Arnat (eds.), Dictionnaire de biographie Française. Tome iv. Paris 1948, kol. 1425-1427.

[p. 19]

komt, vreemd genoeg, sterk overeen met die van de eerste, Krakówse druk.⁴⁶ Balesdens heeft het logicadeel van de tekst voorzien van enkele aantekeningen en een verklaring geboden van de symbolen die Murner als kaartkleuren heeft gebruikt. Zijn inleiding is interessant, omdat hij bij de lezer belangstelling wil wekken voor Murners Logica door het boek te presenteren als een alleen voor ingewijden bestemd werk, in de traditie van de geheime, hiëroglyfische literatuur.

In de secundaire literatuur draagt de editie van 1629 soms de titel Chartiludium grammaticae & logicae.⁴⁷ De fout gaat misschien terug op een passage in Epistolae obscurorum virorum, deel II, ep. 3: ‘Ze zeggen dat hij [Murner] kaarten maakt, en dat degenen die met die kaarten spelen, grammatica en logica leren.’⁴⁸ Waarschijnlijk heeft iemand gedacht dat ‘Institute’ in de titel van het juridisch kaartspel staat voor Priscianus' Institutiones (grammaticae) in plaats van Justinianus' Institutiones.

Voor zover wij weten zijn dit alle uitgaven die er van Murners kaartspel zijn verschenen. M.N. Young maakt in zijn Bibliography of memory (Philadelphia en New York 1961), een werk dat, om met Murner te spreken, meer fouten heeft dan een panter vlekken, als enige melding van een editie uit 1531. Liebenau noemt in 1913 een Straatsburgse druk uit 1518, die evenmin ergens anders wordt vermeld; misschien is hier sprake van verwarring met Murners Chartiludium Institute, dat in datzelfde jaar in Straatsburg verscheen.⁴⁹ In de meest recente algemene publicatie over Murner wordt verder gerept van een uitgave verschenen te Brussel aan het begin van de zeventiende eeuw, een vermelding die echter waarschijnlijk teruggaat op een achttiende-eeuwse misvatting.⁵⁰ Zo beweert J.P. Niceron in een opstel over Jean Balesdens in 1733 over het logisch kaartspel: ‘L'Ouvrage de Turner [sic] a été imprimé pour la premiere fois à Bruxelles par Thomas Vandvot l'an 1609, in-8^o’.⁵¹ De fouten in de naam van de uitgever en in de aanduiding van het formaat zijn vermoedelijk een gevolg van het feit dat Niceron alleen bekend was met de Parijse editie van Balesdens uit 1629. In deze uitgave in octavo-formaat werd de ‘Conclusio operis’ van B integraal overgenomen, inclusief het jaar van uitgave en de uitgeversnaam, die verkeerd is weergegeven als Vandvoot.

46 Een exemplaar bevindt zich onder andere in de Universiteitsbibliotheek van Leiden (Bibliotheca Thysiana, 599). Risse, Bibliographia logica vermeldt exemplaren in Berlijn, Göttingen en Parijs. Het Germanisches Nationalmuseum in Neurenberg bewaart enkele drukvellen waarop alleen de speelkaarten uit deze editie zijn afgedrukt, wellicht ten behoeve van de vervaardiging van een set losse speelkaarten; zie: D. Hoffmann, Altdeutsche Spielkarten 1500-1650. Katalog der Holzschnittkarten mit deutschen Farben aus dem Deutschen Spielkarten-Museum Leinfelden-Echterdingen und dem Germanischen Nationalmuseum Nürnberg. Nürnberg 1993, Kat.-Nr. 132.

47 Bijvoorbeeld in: C.G. Jöchers Allgemeines Gelehrtenlexikon. Bd. 3. Leipzig 1751, kol. 766.

48 ‘Dicunt quod facit Cartas, et qui ludunt in illis cartis, discunt grammaticam et logicam’, in: U. Hutten, Operum supplementum. Ed. E. Böcking. Dl. 1. Leipzig 1864, 189. De uitgave van deel ii van de Epistolae obscurorum virorum verscheen in 1517.

49 Liebenau, Der Franziskaner Dr. Thomas Murner, 47, n. 3.

50 Dollinger e.a., Thomas Murner, 154.

51 In zijn Mémoires pour servir à l'histoire des hommes illustres. Tome xxi. Paris 1733, 360.

[p. 20]

Het hier vermelde jaartal 1509 is door Niceron blijkbaar beschouwd als een verschrijving voor 1609, of hij zelf heeft zich verschreven. Dezelfde fouten (‘Vanduot’, ‘1609’, ‘8^o’) zijn te vinden in de titelbeschrijving die Murners eerste biograaf G.E. Waldau geeft in 1775.⁵²

52 In zijn Nachrichten von Thomas Murners Leben und Schriften. Neurenberg 1775, opgenomen in: J. Scheible (ed.), Das Kloster. Bd. iv. Stuttgart 1846, 543.

De tweede druk: Brussel of Straatsburg?

De overeenkomsten tussen de Brusselse en de Straatsburgse uitgave maken het zeer waarschijnlijk dat de ene uitgave direct afhankelijk is van de andere. Maar welke connecties bestonden er tussen Kraków, Brussel en Straatsburg, tussen Murner, Vander Noot en Grüninger? Ondanks de aandacht die het logisch kaartspel in de loop der tijd heeft gekregen, is deze kwestie in de literatuur over het onderwerp tot nog toe vrijwel niet behandeld of zelfs maar opgemerkt. De enige die expliciet op de relatie tussen de drie eerste drukken ingaat, is de Vander Noot-kenner Herman Pleij. Hij zegt er het volgende over:

Deze methode,⁵³ gebaseerd op de afbeeldingen van paginagrote ‘speelkaarten’ vol symbolen, was in 1507 te Kraków op de Europese markt gepresenteerd en had meteen voor veel opschudding gezorgd. Het pleit voor Thomas'⁵⁴ ondernemingszin dat hij zoals hier voortdurend oog heeft voor internationale successen die hij ter plaatse kan verbinden met een specifieke doelgroep. Daarbij is eveneens typerend dat hij niet alleen de enorme verzameling houtblokken in handen weet te krijgen, maar dat hij deze na gebruik nog sneller weet te slijten aan de Straatburgse drukker Johann Grüninger, die in datzelfde jaar nog met een eigen editie komt, namelijk op 29 december: Thomas sloot de zijne af op 28 augustus. Deze drukker behoorde ongetwijfeld tot Thomas' relaties, die hij op zijn leerzame grand tour opdoet. Kennelijk is Straatsburg een van de andere steden die hij in het algemeen noemt in verband met zijn leertijd. Ook een drietal verdere producties verraadt contact met deze Grüninger.⁵⁵

Eerst een kanttekening bij de opmerkingen over de Krakówse druk. Hoewel Pleij een andere indruk wekt, weten we in feite helemaal niets over de receptie van die eerste druk. Als er in de beschikbare bronnen iets blijkt van ‘opschudding’ in verband met het logisch kaartspel, dan gaat het over de verdenking dat Murner zich bij zijn onderricht in Kraków bediend zou hebben van magische praktijken.

Eén bron rept daarover, en dat is het al genoemde ‘Testimonium’ van Johannes van Glogau. Daaruit blijkt dat de verdenking dat Murner bij zijn onderwijs gebruik zou

53 Dit is Murners logisch kaartspel.

54 Thomas vander Noot.

55 H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd. Amsterdam [enz.] 1988, 203. Vergelijk: Idem, De wereld volgens Thomas van der Noot. Muiderberg 1982, 20.

[p. 21]

hebben gemaakt van magie, was opgekomen door het ongekende succes van zijn onderwijs: zelfs de groentjes onder de studenten, die van logica nog niets wisten, bleken de stof binnen een maand van buiten te kennen. Op verzoek van de raad van magistri van de universiteit van Kraków had Johannes daarop een onderzoek ingesteld naar Murner en zijn onderwijsmethode. Murner werd gesommeerd zijn methode aan hem en enkele andere vertegenwoordigers van de universiteit te demonstreren. Het gezag van de universiteit van Kraków was vermoedelijk bijzonder gevoelig voor alles wat maar zweemde naar magie, omdat de universiteit nog altijd de reputatie had de magische kunsten welgezind te zijn.⁵⁶ Zo zou Melanchthon ene Faustus hebben gekend die zich in Kraków in de magie had bekwaamd, ‘zoals ze daar vroeger intensief werd beoefend’.⁵⁷ Daar kwam bij dat Murner zijn studenten had laten zweren twee jaar lang het stilzwijgen te bewaren over zijn spel,⁵⁸ wat het uiteraard alleen maar meer verdacht maakte. De geheugenkunst in het algemeen werd echter wel vaker geassocieerd met magie, in het bijzonder met de ars notoria, een kunst die de beoefenaar ervan in staat stelde een demon te dwingen hem de kennis te geven die hij wilde hebben.⁵⁹ Het feit dat beide kunsten gebruik maakten van afbeeldingen, droeg er ook toe bij dat de ene met de andere geassocieerd en zelfs wel verward werd.

Om nu zonder deze achtergrond te schetsen te beweren dat Murners eerste druk voor veel opschudding had gezorgd, is enigszins misleidend, want Pleij lijkt daarmee te willen suggereren dat het boek een commercieel succes was. Het is bovendien onjuist: de opschudding vond immers plaats enkele jaren vóórdat het werk ter perse werd gelegd. Er is niets waaruit valt af te leiden dat de eerste druk een internationaal succes was; zoals gezegd wist Murner zelf waarschijnlijk niet eens van het bestaan ervan en het feit dat er geen enkel exemplaar is overgeleverd zou kunnen duiden op een geringe verspreiding van deze uitgave.

Evenmin zijn er gegevens die er op wijzen dat Vander Noot voor zijn uitgave gebruik zou hebben gemaakt van de houtblokken uit Kraków. Dat is ook onwaarschijnlijk: als het waar is dat Murner niet op de hoogte was van het bestaan van de eerste druk, dan moeten voor de druk waarbij hij wel betrokken was en waarvoor hij in 1508 een proloog schreef, nieuwe houtsneden zijn vervaardigd. Daaruit volgt overigens ook dat de uitvoering van de afbeeldingen in de eerste druk verschillend moet zijn geweest van die in de latere uitgaven.⁶⁰

56 Zie: C. Morawski, Histoire de l'Université de Cracovie. Tome iii. Paris [enz.] 1905, 199-202.

57 De passage over Faust in Kraków komt voor in een werk van Joannes Manlius, getiteld: Locorum communium collectanea, a Ioanne Manlio per multos annos, tum ex Lectionibus D. Philippi Melanchthonis, tum ex aliorum doctissimorum virorum relationibus excerpta..., Frankfurt a. M. 1568, 38-39. (Den Haag, KB: 1710 F 27). (Eerste druk Bazel 1562).

58 Zie: Johannes van Glogau, ‘Testimonium’, in LM.

59 Zie: H. Hajdu, Das mnemotechnische Schrifttum des Mittelalters. Leipzig 1936, 32-33 en: L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science. Vol. v. New York 1941, 606.

60 Pleij verwijst voor gegevens over de eerste druk naar W. Van Eeghem, ‘Brusselse dichters. Thomas van der Noot (ca. 1475-ca. 1525), xxvi, 17’, in: De Brusselse Post 12 (1962) (15 december), 2. Daar hebben wij niets kunnen vinden wat Pleijs beweringen kan staven.

[p. 22]

Hoe zit het nu met de tweede druk? Volgens Pleij ging het initiatief daartoe uit van Thomas vander Noot, die de houtblokken vervolgens doorverkocht aan Grüninger; S zou dus afhankelijk zijn van B. Een dergelijke voorstelling van zaken roept echter nogal wat vragen op. Zo stelt Pleij dat Grüninger en Vander Noot meer dan eens contact hebben gehad met elkaar, maar uit de bronnen die hij daarvoor aanvoert, blijkt alleen dat een aantal werken door beide uitgevers werd gepubliceerd; daaruit kan niet worden geconcludeerd dat beiden rechtstreeks met elkaar zaken hebben gedaan.⁶¹ Van Vander Noot wordt, in algemener verband, gezegd dat hij wel eens materiaal zoals houtblokken leende van andere uitgevers.⁶² Daar staat echter tegenover dat Grüninger kennelijk niet graag zijn materiaal afstond aan andere uitgevers, terwijl hij er overigens zelf geen probleem mee had andermans uitgaven zonder toestemming na te drukken (zoals in het geval van Reisch' Margarita philosophica).⁶³

Verder spreekt geen enkele bron over een verblijf van Murner in Brussel en er zijn geen gegevens bekend waaruit valt op te maken dat hij in direct contact heeft gestaan met Vander Noot. Grüninger daarentegen was een plaatsgenoot van Murner. Eerstgenoemde had zich in 1482 in Straatsburg gevestigd; Murner was er vlakbij, in Obernai, geboren, had in Straatsburg de school van de franciscanen bezocht en was er tijdens en na zijn studiejaren regelmatig voor korte of langere tijd teruggekeerd. In die stad hadden al eerder, bij andere uitgevers, boeken van Murner het licht gezien en verscheen in 1509 Murners De augustiniana hieronymianaque reformatione poetarum (bij J. Schott). Tussen 1514 en 1522 gaf Grüninger negen Duitstalige oorspronkelijke werken van Murner en twee vertalingen van zijn hand uit.⁶⁴

De Straatsburgse connectie wordt bovendien bevestigd door het feit dat als corrector in zowel de Brusselse als de Straatsburgse editie de Straatsburgse arts Johannes Adelphus Muling wordt genoemd, van wie we weten dat hij vaker voor Grüninger werkte.⁶⁵ Verder bevatten beide edities twee houtsneden die ook voorkomen in zowel een eerdere als een latere Straatsburgse uitgave van Grüninger (zie afb. p. 23). En ten slotte worden de houtsneden van de Logica memorativa door kenners van de laatmiddeleeuwse,

61 Pleij, Sneeuwpoppen, 391, n. 16.

62 Zie: A.J.J. Delen, Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas & dans les provinces Belges des origines jusqu'à la fin du xviiie siècle. Tome ii. Paris 1934, 1, 17 en: E. Cockx-Indestege in: H.D.L. Vervliet (ed.), Post-incunabula en hun uitgevers in de Lage Landen. 's-Gravenhage 1979, 106.

63 ‘Ses gravures sont originales pour la plupart; il n'en emprunta que très peu à d'autres éditeurs, et seulement dans les dernières années de son activité. D'autre part, il ne vendait presque jamais ses bois (on ne peut retrouver chez ses concurrents que sept, qui lui aient appartenu); il les accumulait dans son officine, en un stock qui ne tarda pas à devenir impressionant’, aldus J. Daillon, ‘Jean Grüninger, Imprimeur-Editeur à Strasbourg’, in: Arts et métiers graphiques (1938) nr. 65, 45.

64 Zie de ‘Catalogue’ in: Dollinger e.a., Thomas Murner.

65 Zie over hem: Schmidt, Histoire littéraire de l'Alsace. Tome ii, 133-149.

[p. 23]

a ‘Typus Logice’ uit Grüningers uitgave van Murners Logica memorativa. (Den Haag, KB: 227 F 21).

b ‘Typus Logice’ uit Grüningers uitgave van Reisch' Margarita philosophica. Straatsburg 1508. (Den Haag, KB: 227 F 26).
In zijn uitgave van Murners Logica memorativa nam Grüninger een allegorische voorstelling van de logica op (afb. a) die, zoals bij nauwkeurige vergelijking blijkt, is afgedrukt van dezelfde houtblokken die oorspronkelijk waren gesneden voor zijn Straatsburgse editie uit 1504 van de Margarita philosophica van Gregor Reisch. Om de afbeelding van de ‘Typus Logice’ geschikt te maken voor opname in Murners Logica memorativa, waarvan het formaat iets smaller is, is links een stuk van het blok afgezaagd. In Grüningers uitgave van de Margarita philosophica uit 1508 is de afbeelding nog compleet (afb. b), in een uitgave uit 1515 ontbreekt, net als in de Logica memorativa, links een gedeelte.

[p. 24]

vroegmoderne gravurekunst als Paul Kristeller en Moriz Sondheim geclassificeerd als typische producten uit de werkplaats van Grüninger.⁶⁶

Ondanks deze gegevens, die eerder naar Straatsburg dan naar Brussel als plaats van de tweede druk wijzen, lijkt Pleij een goed argument in handen te hebben voor zijn veronderstelling dat Vander Noot de tweede editie van de Logica memorativa heeft verzorgd. Het gaat om de drukdata zoals die in beide werken worden genoemd. Thomas sloot zijn uitgave af op 28 augustus en Grüninger kwam vervolgens nog in hetzelfde jaar, namelijk op 29 december, met een eigen editie - aldus Pleij. Deze interpretatie van de gegevens uit de beide colofons is echter niet correct. Pleij ziet over het hoofd, en met hem, voor zover wij hebben kunnen constateren, vrijwel alle Murner-specialisten en bibliografen die het werk beschreven hebben,⁶⁷ dat Grüninger zijn druk dateert als ‘Anno a cristi salvatoris nativitate MDIX’ (cursivering MS & PT). Grüninger hanteert bij zijn datering met andere woorden de zogenaamde ‘nativiteits-’ of ‘kerststijl’, die in Straatsburg in Murners tijd nog gebruikelijk was: men rekende een nieuw jaar niet vanaf 1 januari, zoals in de zogenaamde circumcisiestijl gebruikelijk is, maar vanaf Kerstmis.⁶⁸ Meestal levert dat in de jaaraanduiding geen verschil ten opzichte van de circumcisiestijl op, maar in die gevallen waarin de kerststijl gecombineerd wordt met een datum tussen 25 december en 1 januari valt het jaar van publicatie teruggerekend naar de circumcisiestijl een jaar eerder.⁶⁹ Dat nu is precies het geval met Grüningers editie van de Logica memorativa, die hij volgens eigen zeggen afsloot ‘op de dag van de heilige Thomas van Canterbury [= 29 december] in het jaar 1509 sinds de geboorte van Christus de Verlosser’. Volgens de circumcisiestijl, dat wil zeggen volgens de tegen-

66 P. Kristeller, Die Strassburger Bücher-Illustration im xv. und im Anfange des xvi. Jahrhunderts. Nieuwkoop 1966. (Herdruk van de uitgave Baden 1880), 38; Sondheim, ‘Die Illustrationen’, 21 citeert, naast twee vergelijkbare uitlatingen van anderen, een opmerking van Murner (LM, Aiiij^r): ‘[te ignorare nolo, quod] nulla me chartas effingendi voluptas impulit iniuriosa’ (‘ik wil dat u goed weet dat ik me niet door een zondig genoegen in het ontwerpen van kaarten heb laten leiden’), waarbij hij ‘effingere’ opvat in de betekenis van ‘abbilden’. Hij vervolgt dan (blz. 21): ‘Dass Murner die Vorzeichnungen zu diesen Holzschnitten geliefert hat, steht durch die oben angeführten Zeugnisse unzweifelhaft fest. Ebenso sicher ist, dass die Holzschnitte nur die Kompositionen wiedergeben und von einem Künstler der Grüningerschen Schule umgearbeitet sind. Sie sind typische Arbeiten dieser Schule.’ Zie ook: Rossi, ‘“Res logicas...”’, 866.

67 Zoals, behalve de verschillende Murner-biografen en de oudere bibliografen M. Sondheim, Ch. Schmidt en F. Ritter, ook: M.U. Chrisman, Bibliography of Strasbourg Imprints, 1480-1599. New Haven [enz.] 1982, nr. H1.2.19; J. Muller, Bibliographie strasbourgeoise. Bibliographie des ouvrages imprimés à Strasbourg (Bas-Rhin) au xvi siècle. Tome ii. Baden-Baden 1985, nr. 72; in het Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des xvi. Jahrhunderts. I. Abt., Bd. 10. Stuttgart 1987, nr. J 661, is de datering in romeinse cijfers volgens het impressum van Grüninger overgenomen, maar onder weglating van ‘a cristi salvatoris nativitate’!

68 Zie: H. Grotefend, Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit. 2 Bde. Hannover 1891-1892, m.n. Bd. 1, 205; H. Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung des deutschen Mittelalters und der Neuzeit. Hannover 1982, 12.

69 Zie: F. Geldner, Inkunabelkunde. Eine Einführung in die Welt des frühesten Buchdrucks. Wiesbaden 1978, 100.

[p. 25]

woordig gebruikelijke jaarstijl, moet Grüningers uitgave van Murners Logica memorativa derhalve gedateerd worden op 29 december 1508 - waarmee overigens ook is verklaard waarom Murner zijn proloog tot het werk al in dat jaar schreef.⁷⁰ De uitgave van Thomas vander Noot verscheen acht maanden later, in augustus 1509.⁷¹

Het initiatief tot de vervaardiging van de tweede druk is waarschijnlijk uitgegaan van Murner. Nadat hij door de universiteit van Kraków was gedwongen zijn methode te onthullen, had geheimhouding geen zin meer. Dat hij het boekje niet meteen publiceerde, kan misschien verklaard worden uit de kritiek die zijn andere, juridische educatieve kaartspel in diezelfde tijd, rond 1502, had opgewekt: de verbinding van iets hoogstaands als het recht met iets verwerpelijks als het kaartspel, werd met name door de kring van humanisten rond Wimpfeling hard en publiekelijk veroordeeld.⁷² In 1508 was de strijd, waarin deze kwestie een rol speelde, geluwd. Mogelijk hebben de lof die Murner in Kraków kreeg toebedeeld van de zijde van Johannes van Glogau, een autoriteit op het terrein van de logica, en het recente succes dat hij met zijn kaartspel geboekt had bij zijn studenten in Freiburg, bij Murner de hoop gewekt dat hij met de publicatie ervan academisch aanzien en roem zou kunnen verwerven. Dat hij voor de uitgave contact heeft gezocht met Grüninger, zijn plaatsgenoot, kan misschien een verklaring vinden in het feit dat deze met zijn uitgave van de Margarita philosophica van Reisch blijk had gegeven van belangstelling voor artesliteratuur. Bovendien stond Grüninger bekend om zijn geïllustreerde uitgaven en had hij eigen graveurs in dienst.

70 Wij vonden twee publicaties waarin, zonder verdere motivering, de Straatsburgse druk met ‘1508’ wordt gedateerd: C. Balavoine, ‘Hiéroglyphes de la mémoire’ in: xviie siècle. 40/1 (1988), 51-63, n. 15 en: Hoffmann, Altdeutsche Spielkarten, Kat.-Nr. 130; vermeld moet worden dat de titelbeschrijving door Hoffmann voor het overige veel fouten bevat.

71 Liebenau, Der Franziskaner Dr. Thomas Murner, 47, n. 3 en: F. Eckle, Der Fremdwortschatz Thomas Murners. Ein Beitrag zur Wortgeschichte des frühen 16. Jahrhunderts, mit einer vollständigen Murner-Bibliographie. Göppingen 1978, 174 (Göppinger Arbeiten zur Germanistik 210), beweren zonder opgaaf van redenen dat de datering ‘1509’ in B een drukfout voor ‘1519’ is. Zij zijn daarmee, voor zover wij weten, de enige auteurs die de juistheid van de datering in het colofon van B hebben aangevochten. Als zij dat hebben gedaan vanwege de onwaarschijnlijkheid van de prioriteit van B ten opzichte van S (maar daarover spreken zij zich niet uit), dan hebben ze de oplossing van het raadsel aan de verkeerde kant gezocht: bij de datering van B in plaats van die van S. Het feit dat Vander Noot in B een drukkersmerk gebruikt dat hij in 1513 verving door een ander, maakt het onwaarschijnlijk dat ‘1509’ in het impressum ‘1519’ zou moeten zijn.

72 Zie: Sieber, ‘Thomas Murner und sein juristisches Kartenspiel’.

De uitgave van Vander Noot

Hoe kwam Vander Noot tot zijn uitgave? Was er inderdaad contact tussen Vander Noot en Grüninger over Murners Logica memorativa, zoals Pleij beweert, maar dan in de omgekeerde richting en kocht of leende Vander Noot de door Grüninger gebruikte houtblokken?

Dat blijkt niet het geval. Alleen al het feit dat B niet de ‘Modus practicandi’ bevat,

[p. 26]

doet vermoeden dat B in ieder geval buiten medeweten van Murner tot stand is gekomen. Het is weinig aannemelijk dat hij eerst tijdens de drukgang van S het bij nader inzien verstandig acht een hoofdstuk toe te voegen, om de ‘tragen van geest’ wat meer duidelijkheid te bieden, en later, wanneer hij betrokken raakt bij de vervaardiging van een nieuwe editie, besluit dit hoofdstuk toch maar weer weg te laten. De inconsistenties in het werk die Murner zelf aan het eind van het boek signaleert, zijn noch in S, noch in B gecorrigeerd.⁷³ Overigens blijkt Vander Noot de tekst van S onkritisch en slordig te hebben overgenomen: de Brusselse druk bevat vrijwel alle fouten van de Straatsburgse plus nog een aantal extra.⁷⁴ Om een indruk te geven: het inleidend gedeelte - ‘Prologus’, ‘Exordium’, ‘Noticia tractatuum’ en ‘Modus ludendi’ - bevat in S twee fouten, in B veertien (spellingvarianten niet meegerekend).

Doorslaggevend is echter dat een nauwkeurige vergelijking van de afbeeldingen van B met die van S aantoont dat Vander Noot de houtblokken voor zijn editie niet van Grüninger heeft overgenomen. De overigens minimale afwijkingen tussen de houtsneden in beide uitgaven zijn van dien aard dat geconcludeerd mag worden dat de afbeeldingen van S zijn overgetrokken op nieuwe houtblokken ten behoeve van B.⁷⁵ Zo zijn er kleine verschillen in de lengte, positie en richting van arceringslijnen en van de lijnen die gras, takkenbossen, zonnestralen of een paardenstaart moeten suggereren (zie afb. p. 8). Ook zijn er verschillen in vorm en positie van de cijfers die in de afbeeldingen staan. Sommige verschillen zijn duidelijk te wijten aan de activiteit van het overtrekken van de afbeeldingen: enkele grillige kronkellijnen in S hebben in B meer afgeronde vormen (de lijnvoering is in B in het algemeen wat strakker en regelmatiger dan in S); waar de arcering van S bestaat uit twee lijnen die min of meer in elkaars verlengde liggen, maar elkaar net niet raken, is de arcering van B opgebouwd uit doorlopende lijnen; in B ontbreken, vergeleken met S, beneden op de vierde afbeelding van het eerste traktaat twee bloemetjes en beneden op de derde afbeelding van het zesde traktaat twee stenen.

Zodoende staat het vast dat Vander Noot, wiens ongeveer 40 uitgaven grotendeels met houtsneden en dan meestal met nieuw vervaardigde houtsneden zijn verlucht, ook voor zijn uitgave van Murners Logica memorativa de zogenoemde ‘Meester van Thomas vander Noot’ of een andere graveur aan het werk heeft gezet.⁷⁶ Deze heeft de 53 ingewikkelde afbeeldingen nauwgezet en zeer vaardig nagesneden. Dat Vander Noot een dergelijke kostbare productie realiseerde binnen acht maanden na de publicatie van het Straatsburgse origineel zegt zowel iets over de besluitvaardigheid van de Brusselse drukker als over de hoge verwachtingen die hij moet hebben gehad van deze uitgave.

73 Zie: Stoffers en Thijs, ‘A Question of Mentality’, n. 24.

74 Ons zijn slechts twee correcties in B ten opzichte van S opgevallen: in de toelichting op de zesde afbeelding van het tweede traktaat spreekt S abusievelijk van ‘septima’, B heeft hier ‘sexta’; in de vijfde passus van het zesde traktaat heeft B ‘quintus’ waar S ‘quitnus’ geeft. In de Parijse herdruk van B zijn de fouten in de tekst van B niet gecorrigeerd.

75 Zie voor de techniek om een gegeven afbeelding over te brengen op een houtblok: D. Landau en P. Parshall, The Renaissance Print, 1470-1550. New Haven [enz.] 1994, 22-23.

76 Zie: Cockx-Indestege, in: H.D.L. Vervliet (ed.), Post-incunabula, 106-110.