Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1995-1996

[p. 29]

Anthonis de Roovere
Het werk: overlevering, toeschrijving en plaatsbepaling^(*) door J.B. Oosterman

Anthonis de Roovere is karig bedeeld met aandacht in het recente letterkundige onderzoek.⁽¹⁾ Deze geringe aandacht staat in schril contrast met zijn grote roem in de late middeleeuwen en vroege moderne tijd: naam en werk waren wijd en zijd bekend.⁽²⁾ Dientengevolge beschikken we over nogal wat teksten en gegevens die bij de studie naar leven en werk van De Roovere van belang zijn. Deze bijdrage beoogt enige ordening aan te brengen in wat er zoal bewaard is gebleven, waarbij de voornaamste aandacht uitgaat naar de gedichten van De Roovere. Na een korte introductie staat het werk centraal: de overlevering wordt in grote lijnen in kaart gebracht en de toeschrijving van teksten aan De Roovere krijgt ruime aandacht. Tenslotte wordt de plaats van dit werk in de vijftiende eeuw aan een nadere beschouwing onderworpen.

(*) Met dank aan Dirk Coigneau, Dirk Geirnaerr en Frits van Oostrom voor hun stimulerende op- en aanmerkingen rijdens het werk aan dit artikel. Deze bijdrage wordt gevolgd door drie bijlagen. In de eerste volgt een overzicht van De Rooveres gedichten, in de tweede (samen met de derde te verschijnen als zelfstandige publicatie in het volgende Jaarboek) worden voor- en nawerk van de Rethoricale wercken uit 1562 uitgegeven en in de derde volgt de uitgave van aan De Roovere toegeschreven gedichten die bij Mak 1955 ontbreken of in een andere versie voorkomen. De spelling van Middelnederlandse citaten is, behoudens een enkele uitzondering, genormaliseerd (i/j en u/v/w). In de loop van het artikel kunnen van een en dezelfde tekst verschillende incipits voorkomen, dit omdat veelal geciteerd wordt naar de vindplaats die ter sprake komt.

(1) Deze bewering lijkt te worden achterhaald door de artikelen die zijn verschenen terwijl deze bijdrage reeds een heel eind gevorderd was: Potteman 1995, Westgeest 1996 en Waterschoot 1996. Zie ook de bijdrage van Westgeest in dit Jaarboek.

(2) Zie Van 't Hoog 1918, 32-35 en Waterschoot 1982, 154.

[p. 30]

Introductie

Anthonis de Roovere werd geboren omstreeks 1430 in Brugge, mogelijk als zoon van Jan de Roovere, een van de oprichters in 1428 van de Heilige-Geestkamer, de eerste rederijkerskamer ter stede.⁽³⁾ Hij overleed in dezelfde stad op 16 mei 1482.⁽⁴⁾ Over het leven van De Roovere is te weinig bekend om een uitvoerige biografie te kunnen schrijven. Zo weten we niet zeker wie zijn ouders waren en uit welk milieu hij afkomstig is. Ook is onbekend welke opleiding hij heeft gevolgd, of hij getrouwd was en kinderen had. Toch weten we over hem meer dan over de meeste Nederlandse auteurs in de middeleeuwen. Anthonis de Roovere was rederijker, en vrijwel zeker lid van de Heilige-Geestkamer: de officiële stukken van dat rederijkersgilde zijn verloren gegaan bij een brand in de achttiende eeuw, maar in elk geval is bekend dat in 1568 een tafereel verbeeldende het portraict vanden constighen facteur Anthonis de Roovere te zien was in de ruimte waar de leden van het gilde samenkwamen.⁽⁵⁾ En in zijn gedichten staan passages die kunnen worden uitgelegd als aanwijzingen voor De Rooveres lidmaatschap van het gilde.⁽⁶⁾ Voorts weten we dat hij in het bouwbedrijf werkzaam was. In een gedicht op de dood van De Roovere schrijft Jan Bortoen, een medegheselle: Met metsene hy hem ambachtelijck gheneerde,⁽⁷⁾ en Jacob van Malen, kopiist van de Excellente cronike van Vlaenderen, noemt hem omstreeks 1485-1490 met zoveel woorden een maetsenare.⁽⁸⁾ Over wat we hieronder moeten verstaan kom ik verderop nog kort te spreken. Ook Eduard de Dene, die in 1562 een uitgave bezorgt van de gedichten van De Roovere, bevestigt dat hij een metselaar was (hoewel De Dene dit heel goed aan het gedicht van Jan Bortoen ontleend kan hebben).⁽⁹⁾ Uit stadsrekeningen en andere dokumenten is duidelijk dat hij een belangrijke rol speelde bij de organisatie van stedelijke festiviteiten.⁽¹⁰⁾ Meer

(3) Zie als algemene introductie Geirnaert 1982 en Coigneau 1995.

(4) Een andere datum, namelijk 21 maart, lezen we in hs. Douai, Bibliothèque Municipal, 1110, f. 21r.

(5) Muller & Scharpé 1920, XV.

(6) Zie bijvoorbeeld O Gheest der geesten dy alle dyn geesten kent (Mak 1955, 120-123).

(7) Rethoricale wercken 1562, f. Mlv.

(8) Hs. Brugge, Stadsbibliotheek, 436, 4rb en Douai, Bibliothèque Municipal, 1110, f. 21r. Zie ook Brussel, KB, 13073-74, f. 401vb.

(9) Zie hiervoor het voorwoord van de in n. 7 genoemde druk.

(10) Zie hiervoor vooral Viaene 1960.

[p. 31]

dan eens krijgt hij betaald voor het oprichten van togen tijdens een blijde inkomst, maar ook bij minder in het oog lopende gelegenheden is hij waarschijnlijk ingeschakeld om te zorgen voor de vervaardiging en uitvoering van toneelstukken en gedichten. Op zijn zeventiende verwierf hij met het gedicht Men vindt moeders die haer vruchten verslaen de titel Prince van rethoriken,⁽¹¹⁾ en in 1466 was zijn roem zodanig dat hem een toelage wordt toegekend door de stad Brugge omme zekre begheerte die onze harde gheduchte heere ende prince mijn heere de grave van Charrolais hemlieden ghedaen hadden.⁽¹²⁾ Jaarlijks ontvangt hij een bedrag van zes pond groten (vergelijkbaar met het loon dat een metselaar in circa 20 weken verdient) zonder dat hij daarvoor een tegenprestatie hoeft te leveren. Het enige dat van hem wordt verlangd, is dat hij in Brugge blijft wonen.⁽¹³⁾ Ook buiten Brugge was De Roovere bekend: sommige van zijn teksten vinden nog tijdens zijn leven een ruime verspreiding. Verder heeft hij in opdracht van de Brabantse stad Lier drie toneelstukken geschreven voor opvoering tijdens een schuttersfeest in 1466,⁽¹⁴⁾ en mogelijk heeft hij ook vanuit Breda een opdracht gekregen.⁽¹⁵⁾ De uitdrukkelijke bepaling, bij de toekenning van het jaargeld, dat De Roovere in Brugge moest blijven wonen, is misschien wel ingegeven door de opdrachten die hij van elders kreeg.⁽¹⁶⁾

De roem van De Roovere is vooral gebaseerd op het werk dat hij schreef: een groot en veelzijdig oeuvre dat hem tot een der belangrijkste Middelnederlandse auteurs van de vijftiende eeuw maakt. De Roovere schreef toneelwerken, gedichten en een kroniek, en van al deze drie genres zijn voorbeelden bewaard gebleven. Wie zich bezighoudt met Anthonis de Roovere kan voor een belangrijk deel van

(11) Zie Mak 1955, 129-131.

(12) Brugge, Stadsarchief, 157: Civiele sententiën Vierschaar, 1465-1469, f. 26r. Over deze toekenning handelt uitvoerig Viaene 1960. Daar ook uitgave van dezelfde akte naar een later afschrift in het Nieuwen Groenen Boeck, zie p. 361-162.

(13) Hiermee was Brugge de eerste stad in de Nederlanden die een stadsdichter aanstelde, zij het zonder dat die titel er aan werd verbonden. Andere steden volgden later. Zie De Bock 1958.

(14) Van Boeckel 1929, zie m.n. p. 4-5.

(15) Zie hierna op p. 40-41.

(16) Opvallend is wat dat betreft dat De Roovere in Lier niet zelf zijn toneelstukken laat opvoeren (het is kort na de toekenning van het jaargeld), terwijl een Mechelse rederijker, die eveneens drie toneelstukken heeft geschreven, wél zelf optreedt met een gezelschap tijdens de schuttersfeesten (zie Van Boeckel 1929, 5). We zouden kunnen denken dat De Roovere het er niet op durfde wagen elders op te treden, zo kort na toekenning van het jaargeld. Tenslotte was de beloning die hem in Lier te wachten stond aanzienlijk lager dan zijn jaargeld.

[p. 32]

diens oeuvre gebruik maken van goede tekstuitgaven. In 1955 verscheen de door Mak bezorgde editie van de gedichten van De Roovere. Hierin zijn alle gedichten opgenomen die Mak tot het oeuvre van De Roovere rekende. En hoewel op de inleiding van Mak veel valt af te dingen, is er op de editie als zodanig, die varianten naar alle aan Mak bekende redacties bevat, niets aan te merken.⁽¹⁷⁾ Verder bestaat er een goede, maar niet van commentaar voorziene, uitgave van het spel Quiconque vult salvus esse.⁽¹⁸⁾ Ook de korte kroniek over het huwelijk van Karel de Stoute en Margareta van York in 1468 is adequaat uitgegeven.⁽¹⁹⁾ De veel omvangrijker Excellente cronike van Vlaenderen, die voor een belangrijk deel aan De Roovere wordt toegeschreven, wacht nog op uitgave.⁽²⁰⁾

In het vervolg van dit artikel gaat de voornaamste aandacht uit naar de gedichten van De Roovere, hoewel toneel en geschiedschrijving niet geheel veronachtzaamd worden. De afzonderlijke bronnen waarin diens werk bewaard is gebleven, passeren de revue, om zodoende zicht te krijgen op de overlevering, maar ook op de terechte of onterechte toeschrijving van werken aan De Roovere. Zorgvuldig onderzoek van bronnen - handschriften en gedrukte boeken - kan ons beter inzicht verschaffen in de betrouwbaarheid van toeschrijvingen en geeft bovenal inzicht in de verspreiding die het werk van De Roovere heeft gevonden.

(17) Mak 1955. Recensies zijn Zaalberg 1955, Kruyskamp 1956, Van Mierlo 1956, Wolken 1956 en Van Eeghem 1957. De romantisch gekleurde schets van De Rooveres leven, en het onbegrip voor formele aspecten, eigen aan de rederijkerspoëtica, maken de inleiding van Mak tot een nauwelijks bruikbare bijdrage aan de studie naar De Roovere.

(18) Uitgegeven door Scharpé 1900-1902, die een nooit verschenen commentaar aankondigt. Zie p. 156.

(19) Brill 1866. Over de waarde van deze uitgave zie Lievens 1982.

(20) Een gelukkige bijkomstigheid is dat de in 1531 verschenen druk met deze kroniek een tamelijk ruime overlevering kent, en in elk geval in Nederland en België in diverse belangrijke bibliotheken raadpleegbaar is. Zie verdere gegevens hierna in n. 60.

Toeschrijvingsproblematiek

De vraag naar de auteur van een tekst is een zinvolle vraag. Het stelt ons in staat de achtergronden van de maker van een tekst, voor zover bekend, te betrekken in het onderzoek naar die tekst. De wetenschap dat het gedicht Vander obedientie van De Roovere is, speelt een rol bij het lezen van de vijfde strofe van dit gedicht, waarin het

[p. 33]

gaat over gehoorzaamheid aan de landsheer. Wie bedenkt dat De Roovere zijn jaarlijkse toelage ontving op instigatie van Karel de Stoute, die vermoedelijk landsheer was ten tijde van het schrijven van dit gedicht, kan zich voorstellen waarom met kennelijke genegenheid wordt geschreven: Wy ligghen thuys wel ende saechte gheleydt / Ende hy, wedert hem mishaecht oft greyt / Moet ligghen daer sneeu ende haghel smelt.⁽²¹⁾ En alleen wie de achtergronden van het Nieuwe jaer van Brugghe kent, vat het spel met de twee betekenissen van het woord raeyen, dat de betekenis heeft van ‘zonnestraal’ die de stad verlicht en van ‘gecommitteerde’ die met wijs bestuur Brugge door een moeilijke periode leidt.⁽²²⁾

Bovendien wordt het mogelijk, wanneer we de auteur kennen, verschillende teksten met elkaar in verband te brengen, mits er natuurlijk meer dan een tekst van de betreffende auteur bekend is. In het verlengde hiervan wordt het ook mogelijk teksten van verschillende auteurs tegen elkaar af te zetten. Zo zijn er bijvoorbeeld nogal wat Mariagedichten van De Roovere, die ons in staat stellen gemeenschappelijke kenmerken op het spoor te komen. Veel daarvan zullen kenmerkend zijn voor de tijd, enkele verraden de persoonlijke signatuur van de dichter. Om dit laatste goed te kunnen zien, kan het zinvol zijn contemporaine Mariagedichten van andere dichters in ogenschouw te nemen. Voor De Roovere kunnen we dan denken aan diens stad- en tijdgenoot Fransois Stoc, doctor in de theologie en schrijver van enkele bewaard gebleven gedichten. Hieronder is een Mariagedicht dat opvallende overeenkomsten vertoont met gedichten van De Roovere.⁽²³⁾ Het kennen van de auteur van een tekst levert belangrijke onderzoeksmogelijkheden die afwezig zijn wanneer de auteur niet bekend is. Zo zijn er teksten uit het Brugge van de late vijftiende eeuw die we graag zouden willen gebruiken om Anthonis de Roovere beter in het vizier te krijgen. Bij gebrek aan overtuigende gronden om tot toeschrijving te komen moeten we daar vooralsnog echter vanaf zien. Een voorbeeld biedt de Vlaamse vertaling van Christine de Pisans Cité des dames. Van deze tekst werd in Brugge een vertaling gemaakt die in 1475 werd voltooid onder de titel Stede der vrauwen.⁽²⁴⁾ De opdracht tot deze vertaling was afkomstig van Jan de

(21) Mak 1955, 250.

(22) Viaene 1959.

(23) Zie hierna onder ‘plaatsbepaling’.

(24) Lievens 1959.

[p. 34]

Baenst, die zo'n tien jaar eerder als bemiddelaar was opgetreden tussen Karel de Stoute en het Brugse stadsbestuur toen de toekenning van een jaargeld aan De Roovere ter sprake kwam. De Baenst kende De Roovere, mogen we aannemen, en hij zal het beste met hem hebben voorgehad. Zou hij niet, zo veronderstelde Viaene in 1960, de vertaalopdracht aan De Roovere gegeven kunnen hebben?⁽²⁵⁾ Dit zou dan meteen een verklaring geven voor een mooie coïncidentie. Op 5 april 1477, één jaar na voltooiing van de vertaling, werkt De Roovere mee aan de blijde inkomst van Maria van Bourgondië. Daarbij is hij verantwoordelijk voor drie togen waarin beroemde vrouwen zijn afgebeeld.⁽²⁶⁾ Men zou graag denken dat het vertalen van de Cité des dames hem op een idee heeft gebracht. De toeschrijving van de vertaling aan De Roovere is echter te weinig gefundeerd om hiervoor gebruikt te kunnen worden. Slechts de persoon van Jan de Baenst vormt de trait d'union tussen De Roovere en de vertaler van Pisans tekst. Om een toeschrijving serieus te nemen zijn er sterkere argumenten nodig.⁽²⁷⁾

(25) Viaene 1960, 360.

(26) Viaene 1960, 365. Zie ook Martens 1992a, 148.

(27) Wel zie ik mogelijkheden daartoe, m.n. door onderzoek van de epiloog die door de vettaler is toegevoegd. Hierover Curnow 1975, 312-320. Een uitgave van de epiloog geeft Lievens 1959.

Gronden voor toeschrijving

Toeschrijving van teksten aan een auteur gebeurt veelal op een of meer van de volgende gronden. In de eerste plaats zijn er teksten die expliciet aan een bepaalde auteur worden toegeschreven. Verder zijn er nogal eens argumenten te ontlenen aan de overlevering. Tenslotte kan ook onderzoek van tekstinterne aspecten, als de stijl en de gebruikte beeldspraak, een aanwijzing vormen voor toeschrijving.

De naam van de auteur wordt soms in de tekst zelf genoemd. Deze kan daarbij in de lopende tekst worden vermeld, iets wat bij De Roovere nooit voorkomt, of in een acrostichon. Dit laatste is een bij rederijkers zeer veel gebruikt middel. Zo ook bij De Roovere: in ten minste zeventien gedichten verschijnt zijn naam in een acrostichon.⁽²⁸⁾

(28) Elfmaal luidt dit roovere (in de ed. Mak 1955, 120-123, 186-188, 189-195, 196-198, 219-224, 248-252, 346-350, 365-371, 371-390, in Vanden hinnen tastere en in hs.-Van Stijevoort, nr. 121), eenmaal rover (Mak 1955, 209-211), tweemaal rovere (Mak 1955, 393-394 en het Spel vanden Sacramente vander Nyeuwervaert), eenmaal antonis de rovere (Mak 1955, 136-148), eenmaal anthuenis de roovere (Mak 1955, 152-160) en eenmaal antonius de rovere (Mak 1955, 180-186).

[p. 35]

Overigens weten we dat acrostichons ook wel gebruikt worden om de geadresseerde te vermelden. Toch lijkt het niet te gewaagd het acrostichon te zien als signatuur van de auteur zolang er geen aanwijzingen voor het tegendeel zijn.⁽²⁹⁾ Onder de teksten waarin de naam van Anthonis de Roovere in enigerlei vorm als acrostichon is aangewezen, zijn er slechts twee die vermoedelijk niet aan hem kunnen worden toegeschreven. Niet toevallig gaat het om teksten waarin het aangewezen acrostichon minder overtuigend is dan in het merendeel der gedichten.⁽³⁰⁾

Niet alleen in de tekst zelf, ook daarbuiten, in titels en onderschriften, kan de naam van een dichter verschijnen. Soms gaat het hierbij om een opschrift dat van meet af aan verbonden is geweest met de tekst, maar vaak hebben we te doen met secundaire opschriften. Dit betekent dat er kans is dat het opschrift niet de feitelijke auteur geeft, maar een latere toeschrijving betreft. En hoewel we er vanuit mogen gaan dat veel externe toeschrijvingen betrouwbaar zijn, is enige argwaan op zijn plaats. Als de overlevering, de vorm of de stijl van een tekst duidelijk in een andere richting wijst, moet serieus overwogen worden of de toeschrijving in een opschrift wel kan worden overgenomen. In het geval van De Roovere hebben we in elk geval één keer te maken met een evident onterechte toeschrijving. In een devotieboekje dat in 1497 te Geraardsbergen werd geschreven, bevinden zich twee teksten met een opschrift dat De Roovere als auteur noemt.⁽³¹⁾ Behalve in dit boekje vinden we nooit gedichten van De Roovere in dergelijke handschriften voor de privé-devotie. De twee in dit handschrift aan de Brugse rederijker toegeschreven teksten zijn geestelijke gedichten in gepaard rijmende verzen, een vorm die bij De Roovere ongebruikelijk is. Lange

(29) Zo vinden we bijvoorbeeld onder de gedichten van Anna Bijns diverse met een opdrachtacrostichon. In veel daarvan komt ook de naam (Anna) Bijns voor, en vrijwel allemaal staan ze in verzamelingen die expliciet aan Anna Bijns worden toegeschreven. Zie bijvoorbeeld Roose 1963, 43-45.

(30) Het betreft het refrein van retorica, Minne wijsheyt cracht voetsel Cristus bloit en de Elckerlijc. Beide worden hierna nog besproken.

(31) Hs. Gent, UB, 1376. Over dit handschrift Oosterman 1995a, 341. De teksten zijn uitgegeven door Scharpé 1893. De opschriften luiden respectievelijk Anthonius de Rovere heeft dit gedicht en Anthonis de Rovere heeft dese bedinghe ghedicht Hier na volghet een scoen oratie van der werdegher maghet ende moeder Jhesu Maria.

[p. 36]

gedichten, zoals de twee hier genoemde, zijn bij De Roovere altijd strofisch. Zinsbouw en woordgebruik van deze teksten doen in niets denken aan het ornamentele taalgebruik dat we kennen uit vele van De Rooveres refreinen. Wantrouwen ten aanzien van de opschriften is dus op zijn plaats. Een van de gedichten, een gebed tot Maria, maakt duidelijk dat dit wantrouwen terecht is: we vinden het gebed in liefst vijftien handschriften; vier daarvan zijn geschreven nog voor De Roovere werd geboren.⁽³²⁾ Hoewel een dergelijk bewijs ontbreekt bij het andere gedicht, dat handelt over Jezus' lijden, neem ik aan dat ook hier sprake is van een onterechte toeschrijving. Vraag is wel hoe een dergelijke toeschrijving tot stand kon komen in een Vlaams handschrift dat nog in de vijftiende eeuw werd geschreven. Het getuigt hoe dan ook van de roem die De Roovere genoot. Anderzijds moeten we bedenken dat het handschrift in niets lijkt op rederijkershandschriften. Het is afkomstig uit een klooster, waar men de naam van de Brugse rederijker wel kende, maar waar men, afgaande op wat er in het boekje staat, weinig affiniteit had met rederijkersliteratuur. De overige vermeldingen van De Rooveres naam in op- en onderschriften staan in rederijkershandschriften, en lijken dientengevolge betrouwbaarder. Ze voetstoots aanvaarden is echter riskant. Bij de hierna volgende bespreking van de afzonderlijke bronnen worden ze dan ook kritisch tegen het licht gehouden. Terzijde moet worden opgemerkt dat niet alleen afzonderlijke teksten, maar ook complete verzamelingen expliciet aan een auteur worden toegeschreven. De Rooveres Rethoricale wercken, een bundel die nog uitvoerig besproken wordt, is hiervan een voorbeeld. Deze gedrukte bundel wordt op de titelpagina en in het voorwoord integraal gepresenteerd als werk van De Roovere.

De overlevering van teksten vormt vaak een belangrijke aanwijzing voor de herkomst ervan. Niet zelden staan teksten waarvan bekend is dat ze door een en dezelfde auteur geschreven zijn, binnen een bron in elkaars onmiddellijke nabijheid. Omgekeerd wordt dan ook het in elkaars nabijheid overgeleverd zijn van teksten nogal eens geïnterpreteerd als aanwijzing voor het auteurschap.⁽³³⁾ Zo biedt de tekstuele omgeving ook in het geval van De Roovere soms aanwijzingen voor toeschrijving. In 1977 vestigde Erné de aandacht op een groep van

(32) Zie Oosterman 1995a, 290-291 (R247).

(33) Zie voor enkele voorbeelden Oosterman 1995a, 149-150. Zie ook Dronke 1987.

[p. 37]

zes lofdichten in het handschrift van Jan van Stijevoort, dat hierna nog uitvoerig besproken wordt. Vier van de gedichten werden al door Mak tot het oeuvre van De Roovere gerekend, in een vijfde wees Erné een voordien niet opgemerkt acrostichon aan, en van het zesde gedicht veronderstelde hij dat het, vanwege de grote samenhang in de reeks van zes, eveneens van De Roovere moest zijn.⁽³⁴⁾

De aanwijzingen die de overlevering biedt aangaande het auteurschap van een tekst of groep teksten, zijn lang niet altijd van dien aard dat ze als harde argumenten beschouwd kunnen worden. Wel maakt onderzoek vaak duidelijk in welke omgeving de kans het grootst is werk van een bepaalde auteur aan te treffen, en waar dit juist onwaarschijnlijk is. Een voorbeeld van dit laatste levert het eerder genoemde devotieboek uit Geraardsbergen. In combinatie met andere aanwijzingen is de overlevering daarom wel degelijk van belang waar het de toeschrijving aan een bij naam bekende auteur betreft van anoniem overgeleverde teksten.

Gedegen onderzoek naar stilistische aspecten van De Rooveres oeuvre is nog nooit gepubliceerd. Weliswaar spreekt Van Vinckenroye in 1960 over ‘zeer voorzichtig stijlcritisch onderzoek’ op grond waarvan hij twee gedichten aan De Roovere toeschrijft, in een bijbehorende voetnoot meldt hij echter: ‘Al de bijzonderheden van dit onderzoek kunnen wij hier niet in detail bespreken.’⁽³⁵⁾ De aard van dergelijk onderzoek en de te verwachten resultaten vormen op voorhand geen grote stimulans dit ter hand te nemen. Stilistisch onderzoek is niet alleen lastig uit te voeren, bovendien is het de vraag wat uit geconstateerde overeenkomsten mag worden afgeleid.⁽³⁶⁾ Een van de meest veelomvattende studies naar versinterne aspecten waarbij toeschrijving het oogmerk van het onderzoek was, biedt Heeroma's inleiding tot diens uitgave van het Gruuthuse-liedboek. Heeroma concludeerde op basis van zijn bevindingen dat Jan Moritoen de auteur was van alle liederen. De aanvankelijke scepsis waarmee Heeroma's opvattingen zijn ontvangen, heeft plaatsgemaakt voor het inzicht dat onder meer is verwoord door Van Oostrom, waar deze de conclusies uit eerder onderzoek samenvat: ‘het liedboek bevat de poëzie van in hoofdzaak één dichter’.⁽³⁷⁾ Dat grote coherentie binnen

(34) Erné 1977. Zie over deze reeks verder hierna p. 50.

(35) Van Vinckenroye 1960, 6 en 6 n. 19.

(36) Zie bijv. Dorleijn 1995 en Brinkman-ter perse.

(37) Van Oosrrom 1992, 248.

[p. 38]

een verzameling liederen qua zinsbouw, woordgebruik en versvormen, zoals in het Gruuthuse-liedboek, aanleiding vormt voor de veronderstelling dat veel van die teksten door één auteur werden geschreven, lijkt geaccepteerd. Dit betekent evenwel niet dat voor een tekst die veel van de beschreven kenmerken bevat, zekerheid bestaat ten aanzien van de auteur. Verder dan het uitspreken van waarschijnlijkheden kan men niet gaan. Dit geldt te meer wanneer het om teksten gaat die hun ontstaan vinden in een poëticale omgeving waarin navolging niet als plagiaat wordt gebrandmerkt, maar een gangbare praktijk is. De Gruuthuse-dichters zijn wel als prerederijkers aangeduid, en het heeft er alle schijn van dat hun poëticale uitgangspunten maar weinig verschilden van die van de dichters van één of twee generaties later, die onverholen voorzien worden van het etiket ‘rederijkers’. Voor deze rederijkers, van wie De Roovere de prominentste is, geldt hetzelfde als voor de Gruuthuse-dichters: we kunnen hun woordgebruik beschrijven, de rijmtechniek of de toepassing van bepaalde syntactische eigenaardigheden. Toch blijft het de vraag hoe ver de conclusies mogen voeren die we daaruit trekken.⁽³⁸⁾ Zo zien we soms meer verwantschap tussen twee teksten van verschillende auteurs dan tussen teksten die zeker door een en dezelfde auteur werden geschreven.

Een bijkomend probleem is dat het tot op heden schort aan een goed instrumentarium om kwantitatief onderzoek uit te voeren naar versinterne kenmerken - want vaak is niet in de eerste plaats het gebruik als zodanig van een woord of zinsconstructie kenmerkend voor een dichter, maar juist de mate waarin dit gebeurt. Toenadering tussen letterkunde, taalkunde en taalbeheersing kan hierbij van groot belang zijn.⁽³⁹⁾

Bij het beantwoorden van de vraag of een tekst van De Roovere is, heb ik me in de eerste plaats laten leiden door al dan niet contemporaine mededelingen over het auteurschap, en door de overlevering. Soms heb ik ook tekstinterne kenmerken mee laten wegen, maar dan slechts als aanvullende argumenten voor of tegen toeschrijving. Stijl alleen is geen grond voor toeschrijving. Dat neemt niet weg dat stilis-

(38) Zie bijvoorbeeld Oosterman 1995a, 148-152. Ook bij het onderzoek naar miniatuurschilderkunst komen dergelijke vragen op. Zie Chavannes-Mazel 1995.

(39) Een mooi voorbeeld van dergelijk onderzoek biedt Geirnaert 1987-1988. Zie in elk geval ook Dorleijn 1995.

[p. 39]

tisch onderzoek van groot belang is om het dichterschap van De Roovere beter te doorgronden. Het weinige dat ik hier op dit gebied te berde breng is wat mij betreft dan ook de aanzet tot diepgravender onderzoek.

Op deze plaats beoog ik weinig meer te doen dan te komen tot een verfijning in de afbakening van een oeuvre: welke teksten zijn (waarschijnlijk) van De Roovere, welke zijn dit niet, en waar is de kans het grootst diens teksten aan te treffen? In de komende pagina's worden de bronnen besproken waarin het werk van De Roovere bewaard is gebleven. Niet al zijn teksten krijgen daarbij afzonderlijk aandacht. Onbetwiste toeschrijvingen die ook in mijn ogen boven alle twijfel verheven zijn, laat ik nogal eens onbesproken. Teksten waarover wat te doen is geweest en teksten die mijns inziens ten onrechte ontbreken in Maks uitgave, komen wel ter sprake. Alle gedichten die terecht of ten onrechte met De Roovere in verband zijn gebracht, zijn terug te vinden in het overzicht op p. 98e.v. Daar is ook aangegeven welke teksten en vindplaatsen in Maks editie ontbreken. Veel van het bij Mak ontbrekende wordt voorts uitgegeven in het volgende Jaarboek, waarmee deze publikatie daadwerkelijk kan fungeren als supplement op De gedichten van Anthonis de Roovere.

Toneelwerken

Als toneelschrijver en organisator van opvoeringen kende De Roovere misschien wel de grootste faam. In de akte uit 1466 waarin de toekenning van het jaargeld wordt afgekondigd, worden deze activiteiten tenminste breed uitgemeten. Er staat dat Anthuenis de Roovere, poortere vander voorseide stede, langhe jaren ten diverschen stonden veel ende hoofschelike ghedient hadde ende menighe ghenouchte van spelen van goeden moralitheten ende van anderen eerbaren esbatementen ghedaen ende ghespeelt hadde ende diversche andre blijde rethorike gheuseert hadde.⁽⁴⁰⁾ Verder weten we dat De Roovere in 1466 betaald wordt voor het schrijven van drie toneelstukken voor de stad Lier, terwijl hij in 1474 een mirakelspel over Maria levert en door een gezelschap laat spelen voor de Broederschap van Onze-Lieve-Vrouwe

(40) Brugge, Stadsarchief, 157: Civiele sentenriën Vierschaar, 1465-1469, f. 26v. Deze akte is later ook genoteerd in het Nieuwe Groenen Boeck. Zie hiervoor n. 12.

[p. 40]

van de Sneeuw, verbonden aan de Brugse Onze-Lieve-Vrouwekerk.⁽⁴¹⁾ Toch is de oogst gering, als we kijken naar wat daadwerkelijk bewaard is gebleven. In feite kennen we maar één toneelstuk dat zeker door Anthonis de Roovere werd geschreven: het spel Quiconque vult salvus esse.⁽⁴²⁾ Het is bewaard gebleven in de bundel met toneelwerk van Cornelis Everaert.⁽⁴³⁾ Deze Brugse rederijker uit de zestiende eeuw verzamelde vanaf 1527 zijn eigen oeuvre in een omvangrijk handschrift, en daaraan voorafgaand noteerde hij één toneelstuk van De Roovere:

De [...] naervolghende spelen zyn ghestelt gheweist ende ghescreven by my Cornelis Everaert Cornelis zuene, varwer ende vulder, in zynen tyden clerc vanden aerdchiers van Brugghe, zonder alleene teerste spil van desen bouck, te wetene Quiquonque vult salvus esse twelcke spel in zynen tyde maecte Anthuenis de Rovere.⁽⁴⁴⁾

Everaert heeft het spel van De Roovere enigszins aangepast tijdens het kopiëren.⁽⁴⁵⁾ Jammer is dat hij daarbij het jaartal dat in de tekst genoemd wordt, heeft veranderd. Terwijl er aanvankelijk te lezen moet zijn geweest in welk jaar De Roovere zijn tekst voltooide, lezen we nu 1527, het jaar waarin Everaert het spel gekopieerd heeft.⁽⁴⁶⁾

Drie andere stukken zijn op enig moment met De Roovere in verband gebracht. De Elckerlijc, omstreeks 1495 in Delft gedrukt, is door De Jager bestempeld als werk van De Roovere - onder meer op grond van een na emendatie ontstaan acrostichon rover - hoewel deze toeschrijving nooit algemeen aanvaard is.⁽⁴⁷⁾ Ook Het spel vanden heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert,⁽⁴⁸⁾ geschreven voor een broederschap in Breda, is aan De Roovere toegeschreven. Dat er enige relatie met De Roovere is, staat voor dit spel wel vast: een inlei-

(41) Brugge, Rijksarchief, Kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouwe te Brugge, Oud Archief, nr. 1531: Rekeningen 1468-1499, f. 135r: Item betaelt Anthonis de Rovere van tspil te maeckenne dat int sceppershuus ghespeilt was / voor al vij lb. vj. s.g. Zie Strohm 1990, 48.

(42) Uitgegeven door Scharpé 1900-1902 (Hummelen 1968, 16 (nr. 1B1)). Zie verder Van 't Hoog 1918, 191-217 en Roose 1982.

(43) Hs. Btussel, KB, 19036, f. 6r-23v. Uitgave, met uitzondering van De Rooveres spel door Muller & Scharpé 1920. Over Everaert zie Hüsken 1994.

(44) Muller & Scharpé 1920, 4.

(45) Willemyns 1968.

(46) Zie vs. 204. Scharpé 1900-1902, 163.

(47) De Jager 1943. Een felle afwijzende reactie hierop door Van Mierlo 1943. Zie verder ook de inleiding in Vos 1967.

(48) Hummelen 1968, 158-159 (nr. 2 28).

[p. 41]

dend gedicht, dat verhaalt over een sacraments-mirakel in 1463, bevat in de slotstrofe het acrostichon rovere, en is op grond daarvan aangemerkt als gedicht van de Brugse dichter.⁽⁴⁹⁾ De proloog van het spel en het spel zelf, dat handelt over hetzelfde mirakel, zijn voorzien van het onderschrift Smeken fecit. Op grond hiervan heeft men de Brabantse dichter Jan Smeken als de auteur gezien. En hoewel een definitief antwoord op de auteursvraag niet is te geven, acht ik de veronderstelling dat Smeken het spel maakte uiterst plausibel.⁽⁵⁰⁾ Wel heeft hij bij het schrijven van het spel gebruik gemaakt van het werk van De Roovere. Het spel, overwegend in gepaard rijmende verzen, bevat diverse passages met een meer complex rijmschema. Een daarvan is een gedicht van vier strofen met de refreinregel Loff zoet werdich heilich Sacrament, een regel die lijkt op de stokregel van De Rooveres lofdicht: Lof wonderlic ghebenedijt Sacrament. Ook verder vertoont het gedicht overeenkomsten met De Rooveres gedicht.⁽⁵¹⁾ De eerste vier verzen van de derde strofe luiden:

Loff figuere van Melchisedech
Die Abraham scincte broot ende wijn
Ende van dmanna dat viel inden wech
Loff vloeye u Helyas coecxlken fijn.⁽⁵²⁾

Ze zijn mogelijk ontleend aan de tweede strofe van De Roovere, waarin onder andere te lezen valt:

Tpaesche lam es van hu figuere
Ende tmanna der kinderen van Israel
Abrahams ghifte Melchisedechs bestel
Entie aercke daer David vooren speilde
Helyas coucxkin duer des inghels bevel
Es van hu figuere reyn godlic beilde.⁽⁵³⁾

(49) Van Eeghem 1935, 437-438.

(50) Een goede samenvatting van de uitvoerige discussie (waarin opnieuw Van Mierlo een hoofdrol speelde) in Asselbergs & Huysmans 1955, 22-28. Recent verscheen IJsseling, Van Miert & Wetzels 1994. Hierin wordt echter niet ingegaan op de toeschrijvingsproblematiek.

(51) Zie behalve het hierna te geven voorbeeld ook het rijmpaar ghifte: gescrifte (Spel vs. 990/992 en Lofvs. 1/3).

(52) Asselbergs & Huysmans 1955, 184 (vs. 998-1001).

(53) Mak 1955, 137 (vs. 18-23).

[p. 42]

Tenslotte verdient het vermelding dat in het Bredase handschrift waarin het spel bewaard is gebleven, tien strofen staan van de Lof vanden heijlighen Sacramente.⁽⁵⁴⁾

Vanden jonghen vrijer ende vanden ghehouden man: Een schoon speelken heeft, anders dan de hiervoor genoemde spelen, tot op heden nauwelijks tongen losgemaakt. Ook hier is er aanleiding met De Roovere als auteur rekening te houden. Het korte stuk, een dialoog tussen twee mannen, is bewaard gebleven in Vanden hinnen tastere, een druk uit ongeveer 1555 (zie hierna) waarin verder nog twee gedichten staan die zo goed als zeker van De Roovere zijn.⁽⁵⁵⁾ De plaats van dit spel, tussen de twee andere teksten in, doet een gemeenschappelijke herkomst vermoeden.

(54) Asselbergs & Huysmans 1955, 213-222.

(55) Over deze druk Pleij & Resoorr 1974-1975, 393-399.

Kronieken⁽⁵⁶⁾

In de Universiteitsbibliotheek te Leuven wordt een Nederlandstalig kroniekje bewaard waarin de feestelijkheden worden beschreven ter gelegenheid van het huwelijk van Karel de Stoute en Margareta van York in 1468.⁽⁵⁷⁾ Aan het einde van de tekst staat Explicit A. Roouere. 1468. Op grond van deze mededeling is, mijns inziens terecht, dit verslag toegeschreven aan Anthonis de Roovere.⁽⁵⁸⁾ Deze was nauw betrokken bij de organisatie van de festiviteiten en kan veel van wat beschreven is met eigen ogen hebben aanschouwd. In enigszins verkorte vorm is dit verslag terecht gekomen in de Excellente cronike van Vlaenderen, waarin de geschiedenis van Vlaanderen wordt verhaald vanaf Liederik de Buc, de eerste Forestier, tot en met de dood van Maria van Bourgondië. Vaak krijgen Brugse gebeurtenissen grote aandacht. In de uit 1531 daterende druk en in enkele handschriften wordt De Roovere genoemd als auteur van een groot gedeelte van het beschrevene over de jaren 1437-1482.⁽⁵⁹⁾ De toeschrijving aan De

(56) Het onderstaande vormt een zeer beknopte weergave van de bevindingen die te zijner tijd zullen worden gepubliceerd in het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.

(57) Hs. Leuven, UB, 20. Uitgegeven door Brill 1866. Zie verder Lievens 1982, met wiens conclusies ik overigens niet instem.

(58) Het handschrift lijkt van later datum (einde 15e eeuw).

(59) De druk is de Excellente cronike van Vlaenderen. Vorsterman, Antwerpen, 1531 (Nijhoff & Kronenberg 1923, nr. 659). Handschriften waarin De Roovere als auteur wordr genoemd zijn Brugge, SB, 436; Brussel, KB, 13073-74; Douai, BM, 1110 en New York, PML, M. 435. Zie voor verder overzicht van de handschriften hierna n. 60.

[p. 43]

Roovere moet serieus worden genomen: hij schreef een belangrijk deel van de Excellente cronike. Toch is moeilijk uit te maken wat hij precies schreef; alleen al de verschillen tussen de diverse handschriften en de druk maken dit lastig.⁽⁶⁰⁾ Anthonis de Roovere schreef in elk geval vrijwel alle retoricale gedichten uit de jaren 1461-1482, teksten die zeer karakteristiek zijn voor deze kroniek. De complexe vorm en het hermetische taalgebruik verraden de hand van een bedreven rederijker. Het merendeel van de gedichten is geschreven ter gelegenheid van de gebeurtenis die er in ter sprake komt, en niet pas lang nadien. We hebben dus te maken met dateerbare gedichten. Behalve de gedichten schreef De Roovere ook veel van de feitelijke kroniek, terwijl andere delen door hem werden geredigeerd. Dat laatste is het geval bij het meeste dat betrekking heeft op de periode 1437-1460, maar ook bijvoorbeeld bij het verslag van de topontmoeting tussen Karel de Stoute en keizer Frederik III te Trier in 1473. De Excellente cronike van Vlaanderen beschrijft de wereld van De Roovere, gezien door zijn eigen ogen, en daarmee vormt ze een prachtige, en nog nauwelijks benutte bron voor het onderzoek naar leven en werk van De Roovere en diens tijdgenoten.

(60) Hoewel nog veel onderzoek nodig is, lijkt het er vooralsnog op dat hs. Douai, BM, 1110 de versie bevat die het best de tekst representeert die De Roovere aan het einde van zijn leven heeft nagelaten. De druk uit 1531 sluit nauw hierbij aan (wel zijn er bekortingen en zijn nogal wat specifieke details, zoals namen, weggelaten), hoewel duidelijk is dat Vorsterman zich niet op het exemplaar uit Douai gebaseerd kan hebben. Hs. Den Haag, KB, 132 A 13 bevat een voortzetting tot 1494 en is bewerkt en uitgebreid. Hs. Brussel, KB, 13073-74 sluit nauw aan bij hs. Douai maar is bekort. Voor hs. New York, PML, M. 435 is gebruik gemaakt van tenminste twee bronnen: de kroniek van De Roovere en het Fasciculus temporum. De hss. Brugge, SB, 436 en 437 en Parijs, BN, Néerl. 106 bevatten evenmin de kroniek tot 1482 maar lijken nauw aan te sluiten bij de ‘versie-Douai.’ De genoemde handschriften dateren uit de vijftiende eeuw en zijn alle Westvlaams. Latere handschriften heb ik hier niet vermeld terwijl ook handschriften waarvan onduidelijk is welke kroniek ze precies bevatten, hier zijn weggelaten.

Lof van den heijlighen Sacramente

De Rooveres lofdicht op het heilig Sacrament verdient het om meer dan een reden de bespreking van de overlevering van De Rooveres gedichten te openen. Het is de vroegst en meest talrijk overgeleverde tekst en bovendien, zo blijkt uit diverse aanwijzingen,

[p. 44]

een tekst die hogelijk werd gewaardeerd. Niet voor niets plaatst Eduard de Dene hem bijna vooraan in de Rethoricale Wercken van De Roovere. De Lof van den heijlighen Sacramente, mogelijk daterend uit 1456,⁽⁶¹⁾ behandelt in vijftien strofen van vijftien verzen de wonderbaarlijke kracht van het heilig Sacrament. In de slotstrofe lezen we van onder naar boven de naam van de dichter in een acrostichon: Antonis de Rovere. Lange tijd zag men dit gedicht als belangrijke aanwijzing voor de kennis die De Roovere zou hebben van theologische geleerdheid.⁽⁶²⁾ In 1953 heeft Van Eeghem echter overtuigend laten zien dat De Roovere niet rechtstreeks, maar via de omweg van Ruusbroecs Spieghel der eeuwigher salicheit zich op de hoogte stelde van de kennis der klerken.⁽⁶³⁾ Dit feit is overigens op zichzelf al verwonderlijk genoeg. Het zijn niet in de eerste plaats Brabantse mystici die we verwachten als lectuur van een Vlaamse rederijker.⁽⁶⁴⁾ Het lofdicht is, zo gaf ik al aan, de vroegst overgeleverde tekst van De Roovere, en merkwaardig genoeg valt deze vroege overlevering te situeren in Holland. In 1478 verscheen bij Geraert Leeu in Gouda Die Tafel des kersteliken levens.⁽⁶⁵⁾ Vanaf f. 9r bevat deze eenvoudige druk De Rooveres lofdicht, voorafgegaan op f. 8v door Hier beghint een scoen waerdich lof vanden heylighen Sacrament; de naam van de auteur ontbreekt. Of De Roovere deze druk onder ogen heeft gehad is onbekend, maar als dit wel het geval is geweest, mogen we aannemen dat hij daarmee de eerste Nederlandstalige literaire auteur is die eigen werk in druk heeft zien verschijnen. Niet veel later, in 1478 of 1479, en hemelsbreed maar 22 kilometer naar het Noordwesten, voegde de Leidse stadssecretaris Jan Phillipsz. het gedicht van De Roovere toe aan zijn verzameling.⁽⁶⁶⁾ Hoewel men zou kunnen denken dat Jan Phillipsz. de tekst kopieerde uit de Goudse druk, blijkt bij

(61) Onderaan het blad in de Sinr-Salvaror re Brugge staar alivii. Mak 1955, 38 verwerpr De Jagers suggesrie hierin het jaartal 1457 te zien. Mij lijkt waarschijnlijk dat de kopiist zich vergisre met de volgorde van i en v, en nier lvi (1456) noteerde, maar liv (1454). Om dit laatste te corrigeren telde hij eenvoudigweg twee op bij het eerdere getal, dus livii. Uitgaande van deze darering is het aantrekkelijk een relatie te veronderstellen met een Sacrarnentsmirakel te Nieuwervaart dat in 1456 aan een Brugs kind is geschied. Zie Asselbergs & Huysmans 1955, 93-95.

(62) Zie bijv. Van 't Hoog 1918, 20-21.

(63) Van Eeghem 1953.

(64) Zie bijvoorbeeld Van Elslander 1953, 96: ‘Van zuiver mystieke ontroering is in deze Refreinen weinig te bespeuren.’

(65) Campbell 1874, nr. 1634.

(66) Hs. Berlijn, SPK, mgq. 557; uitgeg. door Brinkman 1995. Zie daar voor de datering p. 16. Zie ook Brinkman-ter perse, §3.2.7.

[p. 45]

vergelijking van de twee redacties dat hiervan geen sprake kan zijn geweest.⁽⁶⁷⁾ Onafhankelijk van elkaar is tot twee keer toe het Brugse gedicht in Holland terecht gekomen. Dit is verbazingwekkend gezien de relatief late verspreiding van rederijkersliteratuur in het Noorden. Toch hebben we zowel bij Leeu als bij Phillipsz. te maken met een persoon die belang stelde in de literatuur van rederijkers, hoewel hun motieven kunnen hebben verschild. Leeu zal commerciële motieven hebben gehad, Phillipsz. moet een liefhebber van de const van rethorike zijn geweest. Ten aanzien van die laatste is het trouwens de vraag of hij zelfde tekst naar Leiden bracht. In hetzelfde handschrift volgt namelijk meteen na De Rooveres gedicht een tweede lofdicht tot het heilig Sacrament. De tekst telt eveneens vijftien strofen van vijftien verzen en ook hier maakt de dichter zijn naam bekend in een acrostichon, in dit geval vanwege de lengte verdeeld over twee strofen: Willem Bastairt van Wassenaer.⁽⁶⁸⁾ Deze Willem schreef, om het zo te zeggen, een vereenvoudigde omwerking van De Rooveres gedicht. Woordgebruik en zinsbouw lijken afgestemd op een publiek dat minder doorkneed is in de finesses van de rederijkerspoëtica. Van Wassenaer heeft zich in zijn omwerking weinig vrijheden gepermitteerd, zoals bij vergelijking van beide teksten te zien is. De eerste strofe bij De Roovere luidt:

O Wonderlic werc o godlike gifte
Daer alle verwonderen voren bughen
Alle sciencien hant tonge ghescrifte
Hoe groot hem liecht dijns lofs betughen
Du sijs een borst vul gracien om sughen
Uut di in ons een ewich voetsel
Een vat vul glorien wi ens heylige dugen
Ons crachtich beluken voor tsfiants broetsel
Alle menschelike sinnen o inghelic groetsel
In dij hem alle beken ontsinct
Sonder thooren allene dat crijcht bevroetsel
Van dij daer hem tgelove toe brinct
Tes recht datmen dijns lofs gedinct

(67) Nogal eens heeft de druk een lezing die verschilt van alle andere aan Mak 1955 bekende teksten. In geen van die gevallen sluit de tekst in het hs.-Jan Phillipsz. aan bij de teksr in de druk. Zie bijv. de verzen 2, 4, 10, 11, 26, 35 enzovoort. Over de betekenis van de varianten handelt Stutterheim 1977.

(68) Over gedicht en dichter, zie Brinkman-ter perse §3.2.7.

[p. 46]

 

Seggende met herten seer diligent

 

Loff wonderlic ghebenedijt sacrament⁽⁶⁹⁾

Van Wassenaer maakt daarvan het volgende:

O Oneyndelic goet o wijse macht
Voir wien dat buygen hem alle knyen
Hoe wonderlic was dijn soet gedacht
Om ons vanden ewigen doot te vryen
Scrifture sciencie al moeten vertyen
Dat eynde te vinden dijns hoochsten namen
Tgelove alleen die wairheyt doet lyen
Des wij der ontdancbairheyt mogen schamen
Dattu o licht des hoichsten betamen
Dairt engelsche gescichte bij wort gevoet
Di woudste in menscheliker nature gepranen
Om ons te laten dijn vleyssch dijn bloet
Tot een testament mits woirden soet
Ende dair wij van sonden mede werden gevrijt
Loff wairdich sacrament gebenedijt⁽⁷⁰⁾

Maar hoezeer Willem van Wassenaer zijn Brugse voorbeeld ook navolgt, meer gewaagde beeldspraak lijkt hij uit de weg te zijn gegaan: Du sijs een borst vol gracien om sughen uit De Rooveres lofdicht ontbreekt bij Van Wassenaer.⁽⁷¹⁾

De Lof van den heijlighen Sacramente was al vroeg in het Noorden bekend, maar ook in de stad van ontstaan verwierf De Roovere zich er grote faam mee. Het gedicht kon de goedkeuring wegdragen van kerkelijke autoriteiten, zoals Eduard de Dene meedeelt in zijn voorwoord van de Rethoricale wercken, en werd al tijdens De Rooveres leven opgehangen in Brugse kerken.⁽⁷²⁾ Welke dat waren meldt De Dene niet, maar we denken toch in de eerste plaats aan de Sint-Salvator, waar dit gedicht nu nog steeds, fraai gecalligrafeerd en voorzien van mooie verluchting, te bewonderen valt. Het exemplaar dat nu in Brugge hangt, dateert van kort na De Rooveres overlijden en zal een eerder, misschien eenvoudiger uitgevoerd exemplaar heb-

(69) Brinkman 1995, 122.

(70) Brinkman 1995, 128.

(71) Zie voor dit niet aan Ruusbroec ontleende beeld: Rubin 1991, 344.

(72) Rethoricale wercken 1562, f. A3r.

[p. 47]

ben vervangen.⁽⁷³⁾ De restanten van zo'n eenvoudiger blad bevinden zich nu in de British Library te Londen. Op grond van het bewaarde is moeilijk vast te stellen hoe het Londense blad er aanvankelijk heeft uitgezien.⁽⁷⁴⁾

Dergelijke bladen, met daarop een gebed en eventuele verluchting, moeten in de vijftiende eeuw ruim verspreid zijn geweest: we zien er één op een schilderij van Petrus Christus in het interieur van een woonhuis. En in de kathedraal die het decor vormt van Rogier van der Weydens Zeven Sacramenten, hangt een gebed aan een van de pilaren. Hoe algemeen het gebruik was om Nederlandse gebeden aan de muur te hangen is onduidelijk, maar er zijn aanwijzingen dat het vaker voorkwam dan alleen bij De Rooveres lofdicht. Een van de Gruuthuse-gebeden - dat van de dertien peilgrinen - kan zo gefunctioneerd hebben.⁽⁷⁵⁾ We schrijven hier Brugge, eind veertiende eeuw. Meer dan anderhalve eeuw later hing men nog altijd gebeden aan de muur. Zo meldt Eduard de Dene in zijn Testament Rhetoricael dat hij in 1555 aan de Sint-Salvatorkerk een refrein gaf datment openbaer / in de voorkercke yeuwers mach schicken claer / up dat de godsvruchteghe mensschen lesen / hoe dhelighe kercke als godskercke ghepresen / gefondeert mach wesen, waarna het gedicht in kwestie volgt.⁽⁷⁶⁾ Misschien werd De Dene op het idee gebracht door De Rooveres tekst, hoewel we niet zeker weten of deze toen in de Sint-Salvatorkerk te zien was. In Gent bevonden zich in deze jaren in elk geval wél teksten van De Roovere, zoals valt te lezen in Marcus van Vaernewijcks beschrijving van de (gevolgen van de) beeldenstorm. Wanneer Van Vaernewijck de ravage beschrijft die de beeldenstormers hebben aangericht in het Carmelietenklooster, staat er: De schoone ghedichten ende loven ghemaect van Anthonis de Roovere, den fluer van de rhetorizienen, ende andere, die daer hijnghen in ende om de voornoemde vijfcapellen ende eldere, en weet ic niet, waer zij bevaren

(73) De verluchting dateert van kort na 1500. Over dit blad Devliegher 1979, 265, en Mak 1955, 37. Een afbeelding in kleur staat in Hogenelst & Van Oostrom 1995, 279.

(74) De Flou & Gailliard 1896, 253-257; Mak 1955, 38.

(75) De woorden so mochdiscauwen (vs. 85) zijn daarmee mogelijk in verband te brengen. In ieder geval zou een dergelijk gebed, waarin expliciet een pelgrimsgezelschap wordt genoemd, goed op zijn plaats zijn in de kapel of ontmoetingsruimte van dat gezelschap. Met dank aan prof. dr. F. Willaett, die deze suggestie deed in zijn oppositie tijdens mijn promotie.

(76) Waterschoot & Coigneau 1976, 92.

[p. 48]

zijn.⁽⁷⁷⁾ Of zich hieronder ook de Lof van den heijlighen Sacramente bevond, vertelt Van Vaernewijck jammer genoeg niet.

De grote verspreiding van de tekst wijst op zijn grote vermaardheid - zo was de Lof van den heijligen Sacramente tijdens, of hooguit enkele decennia na De Rooveres leven niet alleen bekend in Brugge, Gouda en Leiden, maar ook in Breda, Brussel en Utrecht.⁽⁷⁸⁾ Meer nog dan de zevenvoudige overlevering toont een viertal bewerkingen hoezeer men deze tekst bewonderde. Hiervoor kwam reeds de bewerking door Willem van Wassenaer ter sprake. Ook het Spel vanden Heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert, vermoedelijk van Jan Smeken, vertoont sporen van De Rooveres gedicht. Andere auteurs die zich hebben laten leiden door het lofdicht zijn Jan van den Dale en Robert Lawet.

Lawet, een rederijker uit Roeselare in de tweede helft van de zestiende eeuw, heeft net als Smeken gebruik gemaakt van passages uit De Rooveres Lof bij het schrijven van een toneelstuk over het heilig Sacrament.⁽⁷⁹⁾ Van den Dale was net als Smeken vooral in Brussel actief.⁽⁸⁰⁾ Van hem vinden we in de refreinenbundel van Jan van Stijevoort een lang lofrefrein.⁽⁸¹⁾ Net als in de refreinen van De Roovere en van Van Wassenaer maakt de dichter zijn naam kenbaar in een acrostichon. De vorm van het gedicht van Van den Dale wijkt enigszins af van die van zijn voorbeeld, maar uit diverse tekstuele parallellen is duidelijk dat de Brusselaar het gedicht van De Roovere heeft nagevolgd.⁽⁸²⁾

(77) Vanderhaeghen 1872, 162. Zie ook Van 't Hoog 1918, 55 n. 1.

(78) Zoals blijkr uit het Spel vanden Heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert, de bewerking van Jan van den Dale en het handschrift van Jan van Stijevoort.

(79) Zie Scharpé 1906, over Lawets Gheestelick Spel vanden Helighen Sacramente p. 97-104 (Hummelen 1968, 51 (1M4)). De parallel is als eerste gezien door Van Elslander 1953, 100 n. 27.

(80) Over Van den Dale, zie Van Eeghem 1966 en vooral Degroote 1944.

(81) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 233-244.

(82) Degroote 1944, 25-27.

Handschrift Brussel, KB, II 270

Hoewel uit het voorgaande de indruk kan ontstaan dat de vroege overlevering van het werk van De Roovere buiten Brugge moet worden gezocht, is dit niet geheel terecht. Uiteraard valt niet te loo-

[p. 49]

chenen dat De Rooveres teksten buiten Brugge opvallend vroeg verschijnen (straks zien we hiervan nog een opmerkelijk voorbeeld). Toch is de eerste bron die meer dan één tekst bevat, afkomstig uit de geboortestad van De Roovere. Het is een papieren handschrift dat in aanleg dateert van omstreeks 1490, en waaraan later gedeelten zijn toegevoegd.⁽⁸³⁾ Binnen het kader van dit artikel gaat de aandacht uit naar het oudste deel en naar het vervolg daarop, vermoedelijk in Antwerpen tot stand gekomen en daterend uit het begin van de zestiende eeuw. Dit gedeelte, waaraan in verschillende fasen teksten zijn toegevoegd, opent met Scepper der wijsheit goddelijck gedochte, dat blijkens het opschrift aan De Roovere kan worden toegeschreven.⁽⁸⁴⁾ De taal van dit refrein bevat, anders dan de gedichten in het oudste deel, niet-Brugse elementen, wat zich laat verldaren door de vermoedelijk niet-Brugse kopiist van deze toevoeging.⁽⁸⁵⁾

Zijn grote belang ontleent dit handschrift niet aan de latere toevoegingen, maar aan de codex die kort na de dood van De Roovere in Brugge moet zijn aangelegd. Het gaat om de folia 15-71 van het Brusselse handschrift. In Maks editie uit 1955 vinden we vijf gedichten die uit dit Brugse gedeelte afkomstig zijn. Twee daarvan bevatten de auteursnaam in een acrostichon, twee zijn voorzien van een opschrift waarin De Roovere als auteur wordt genoemd en van het vijfde weten we dat De Roovere de auteur is omdat het gedicht ook in de Rethoricale wercken voorkomt (en daar behoort tot de teksten waarvan het auteurschap niet wordt betwist).⁽⁸⁶⁾ De redacties die we van deze vijf teksten in dit handschrift vinden, behoren tot de beste in het overgeleverde oeuvre: de afschriften zijn zorgvuldig en vrijwel zonder corrupties uitgevoerd en de taal is zuiver Westvlaams.⁽⁸⁷⁾

Wanneer de inhoud nauwkeurig wordt bekeken, valt op dat deze bundel naast diverse oudere teksten, vooral rederijkersgedichten bevat die uit Brugge of omgeving afkomstig zijn. Zowel door date-

(83) Voor een uitvoerige beschrtijving zie Lyna 1924. Zie ook Oosterman 1995a, 106-108 en 332 (nr. 33).

(84) Brussel, KB, II 270, f. 72r-76r.

(85) Willemyns 1967, 566 constateert dit en spreekt over ‘een zeer eigenaardige tekst met een bizarre mengeling van uitdrukkingen en spellingen die zeer specifiek Wvla. zijn, naast andere die dat onmogelijk kunnen zijn.’ Dat deze tekst in een ander deel van het handschrift staat dan de overige teksten van De Roovere wist Willemyns niet (zie p. 567).

(86) Het gaat achtereenvolgens om Met ongheruster herten zwaer (f. 15r-17v), O Jhesus Cristus wat zal ic bestaen (f. 36v-38v), Almueghende vader zonder beghin (f. 40v-41r), Elc lant heeft zonderlinghe zede (f. 45v-47r) en Een die hem zelven niet en ziet (f. 59v-61r).

(87) Willemyns 1967, 565-567.

[p. 50]

ring en herkomst van de codex, als door de inhoud - vermoedelijk afkomstig uit een rederijkersmilieu - mogen we de kans dan ook groot achten dat naast de vijf door Mak gesignaleerde teksten, meer gedichten van De Roovere in dit handschrift staan. Twee refreinen komen in elk geval in aanmerking om aan het oeuvre van De Roovere te worden toegevoegd. Het eerste refrein waarvoor dit geldt is Als icpeinse om des tijts onlancheit.⁽⁸⁸⁾ Van Vinckenroye heeft in 1960 laten zien dat op vormtechnische en stilistische gronden De Roovere nadrukkelijk in aanmerking komt voor het auteurschap, terwijl bovendien de laatste strofe van dit in vier handschriften overgeleverde gedicht, voorkomt in de Rethoricale wercken.⁽⁸⁹⁾ Wel zijn er aanzienlijke verschillen tussen de afzonderlijke tekstgetuigen, een verschijnsel dat zich bij De Roovere vaker voordoet. Men kan zich afvragen of de geconstateerde verschillen als het resultaat van corruptie aangemerkt moeten worden of dat er hier sprake kan zijn van verschillende auteursversies.⁽⁹⁰⁾

Een tweede refrein dat aan De Roovere toegeschreven kan worden is O lievelicste hesus ende goedertierste.⁽⁹¹⁾ Zoals hiervoor reeds vermeld, heeft Erné laten zien dat dit gedicht deel uitmaakt van een samenhangende reeks van zes gedichten in het handschrift van Jan van Stijevoort.⁽⁹²⁾ Wat Erné niet zegt, is dat dit gedicht in handschrift Brussel, KB, II 270 is voorzien van een afgesneden en daardoor onleesbaar opschrift. Men zou kunnen vermoeden dat hier de naam van de Brugse dichter te lezen is geweest. Ook elders in dit handschrift vinden we afgesneden opschriften, bijvoorbeeld bij An al dat mijn zin gronden can op f. 24r-v. Het weggesneden en daardoor onleesbaar geworden opschrift kan de naam van De Roovere hebben vermeld, zo kan gedacht worden bij eerste aanschouwing, maar vergelijking met het wél leesbare Rouere op f. 40v maakt dit uiterst twijfelachtig (zie afbeelding 1 en 2). In elk geval twee gedichten uit Brussel, KB, II 270 die in Maks editie niet voorkomen, kunnen aan

(88) Brussel, KB, II 270, f. 64t-65v.

(89) Van Vinckenroye 1960, 6-9 met een uitgave op p. 14-17. De veronderstelling van Mak 1955, 28 dat het gedicht van Anna Bijns zou zijn, is gezien de datering van hs. II 270 onmogelijk. Roose 1963, 128 sluit zich echter aan bij het oordeel van Van Vinckenroye.

(90) Van Vinckenroye 1960, 7-8 besluit tot dit laatste. Zie ter vergelijking ook Stutterheim 1977.

(91) Brussel, KB, II 270, f. 54v-56r. Zie Oosterman 1995a, 286 (R 230).

(92) Erné 1977. Een aanvullende aanwijzing in Erné 1966.

[p. 51]

Afbeelding 1: Brussel, KB, II 270, f. 24r (detail).

Afbeelding 2: Brussel, KB, II 270, f. 40r (detail).

De Rooveres oeuvre worden toegevoegd. Ook onder de overgebleven anonieme gedichten in deze verzameling kunnen zich teksten van De Roovere bevinden. Zo bevat het handschrift zes nieuwjaarsgedichten. Twee daarvan zijn van De Roovere en één van Fransois Stoc.⁽⁹³⁾ Twee anonieme nieuwjaarsgedichten vertonen door hun vorm grote gelijkenis met het gedicht van Stoc, zonder dat evenwel de naam van een auteur bekend is.⁽⁹⁴⁾ Zou Anthonis de Roovere niet voor een van deze gedichten getekend kunnen hebben, en zijn misschien ook de rondelen - formeel in niets verschillend van de vier die tot zijn oeuvre behoren - door hem geschreven?⁽⁹⁵⁾ Hoe het ook zij, de Brugse kern van dit handschrift is van groot belang voor het onderzoek naar De Roovere en de literatuur van zijn tijd, want nergens zien we beter de wereld in woorden waaraan De Roovere zo'n belangrijke bijdrage leverde.

(93) De gedichten van De Roovere zijn Elc lant heeft zonderlinghe zede en Een die hem zelven niet en ziet.

(94) Trect af dijn herte ter weerelt solaes (f. 32v) en Merct dijn zelfs ghebreken alleene (f. 44v). In alledrie vinden we een acrostichon over de volle lengte van het gedicht.

(95) Resp. op de f. 39r en 40r. Zie Oosrerman 1995a, 240 (R47) en 288 (R 238).

[p. 52]

Handschrift van Jan van Stijevoort

Het papieren verzamelhandschrift van de Utrechtse kanunnik Jan van Stijevoort (Berlijn, SPK, mgq 651) is, zeker in kwantitatief opzicht, de belangrijkste handgeschreven bron met gedichten van De Roovere.⁽⁹⁶⁾ In de editie van Mak zijn dertien gedichten uit dit handschrift uitgegeven of in de aantekeningen verwerkt. Daaraan kunnen in elk geval vier teksten worden toegevoegd. Eén gedicht, Dijn macht dijn prys dyn lof dijn weerde, heeft Mak eenvoudig over het hoofd gezien. Voor drie andere gedichten is hiervóór de toeschrijving reeds ter sprake gekomen. Daaronder zijn er twee uit de reeks van zes lofdichten die Erné heeft aangewezen - O Glorieuse name groot onendelick en O Lieve Jesus ende goedertierste - een reeks die, zo mogen we aannemen, al door De Roovere zelf is samengesteld, en die alleen in het handschrift-Van Stijevoort compleet voorkomt. En verder Als ick peijse om des tijdts onlancheijt dat door Van Vinckenroye overtuigend op het conto van De Roovere is geschreven.

Behalve de genoemde zeventien gedichten, zijn er drie waarop in het verleden aandacht is gevestigd in relatie met Anthonis de Roovere. Het is de hiervoor al besproken Sacramentslof van Jan van den Dale, waarin echo's doorklinken van De Roovere's lofdicht. Het tweede gedicht is Al siedy God betert begraven den wet (refrein 209), een omwerking van De Rooveres gedicht Siedy eylaes de duecht alomme verjaecht.⁽⁹⁷⁾ Of we hier te maken hebben met twee auteursversies of juist met een voorbeeld en navolging, valt niet uit te maken. Tot op heden is er vanuit gegaan dat dit laatste het geval is, en het zou daarmee de zoveelste aanwijzing zijn voor de grote invloed die dit oeuvre heeft uitgeoefend.

Het derde is een gedicht dat al door Lyna en Van Eeghem aan De Roovere is toegeschreven. Het betreft Minne wijsheyt cracht voetsel Cristus bloit (refrein 166), een lof op retorica, waarin de editeurs in de tweede strofe een acrostichon hebben ontdekt: roever (of roover).⁽⁹⁸⁾

(96) Over het handschrift in de eerste plaats Lyna & Van Eeghem 1929-1930, een integrale editie met nawoord met gegevens over handschrift, samensteller en inhoud. Zie vetder De Vooys 1902, de eerste uitvoerige beschrijving, en Coigneau 1980-1983 dl. 1, 37-56. Biografische gegevens in Boeren 1953, Boeren 1956 en Boeren 1961.

(97) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 155-156 en Mak 1955, 317-318. Op grond van het vermeende acrostichon is dit gedicht aan ene Haes toegedicht. Ondanks twijfel over de auteur gaat mijn voorkeur uit naar De Roovere.

(98) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 288. De rekst staat op p. 63-67.

[p. 53]

Mak acht, in de inleiding van de editie, het voorkomen van deze lettercombinatie ‘een toevallige samentrekking’, terwijl de stijl hem aan een latere periode doet denken.⁽⁹⁹⁾ Uit 1950 dateert een artikel van Borguet, die betoogt dat dit gedicht de Rethorijcke van De Roovere moet zijn waarnaar Matthijs de Castelein verwijst in diens Const van rhetoriken. Daarbij wijst hij op elementen in De Casteleins Const die overeenkomen met elementen in het gedicht van ‘Roever’. Borguet besluit op grond hiervan dat ‘De Castelein a subi l'influence de De Roovere.’⁽¹⁰⁰⁾ De Castelein kende werk van De Roovere, daarover hoeft geen twijfel te bestaan. Of dit het onderhavige gedicht was, valt moeilijker uit te maken. De door Borguet opgesomde elementen vinden we ook in gedichten van De Roovere waarvan de toeschrijving minder omstreden is. Bovendien roept het acrostichon door vorm en plaats in het gedicht vragen op. Het is minder overtuigend dan andere acrostichons. Ik ben er vooralsnog niet erg van overtuigd dat Anthonis de Roovere dit gedicht schreef. Daar komt bij dat de tekst in een gedeelte van het handschrift staat waar vooral, zo te zien, teksten staan die tamelijk recent waren toen Jan van Stijevoort ze noteerde. Daarmee komen we aan een punt dat hier verdere uitwerking verdient.

Het handschrift-Van Stijevoort bevat zo'n 250, ogenschijnlijk willekeurig samengevoegde teksten. Toch is, voor wie nauwkeuriger kijkt, te zien dat het handschrift diverse samenhangende groepjes teksten bevat. Eerder kwam de reeks met zes gedichten van De Roovere al ter sprake. Iets verderop staan vier van zijn Mariagedichten bij elkaar,⁽¹⁰¹⁾ en meer naar voren in het handschrift vinden we gedichten met identieke stokregel die niet ver van elkaar staan. De bundel vertoont meer ordening dan eerst misschien gedacht werd. Dit betekent natuurlijk niet dat Jan van Stijevoort zélf doelbewust deze ordening heeft aangebracht. Veeleer hebben we te maken met deelverzamelingen die door de Utrechtse kanunnik zijn samengebracht - vermoedelijk in de jaren waarin hij nog in het Zuiden verbleef - en die zo hun eigen ordeningsprincipes laten zien.

(99) Mak 1955, 28-29.

(100) Botguet 1950, 1067.

(101) Op f. 181v-189v staan achtereenvolgens Ave advocatelicste adverteringhe, Machtighe mogentheit menighertiere, Ave Vpperste Eerwerdichste Moedere en Ach alder gloriooste drachte.

[p. 54]

Reeds De Vooys, die het handschrift in 1902 onder de aandacht bracht, meende een deelverzameling te herkennen in het tweede deel van de bundel, waar opvallend veel teksten staan die ook in de gedrukte bundel van Jan van Doesborch voorkomen.⁽¹⁰²⁾ Naderhand toonde Coigneau dat binnen het door De Vooys aangewezen gedeelte een alfabetische reeks refreinen voorkomt: de teksten zijn gerangschikt naar de beginletter van de stokregel. Coigneau wijst er op dat binnen deze reeks niet alleen ‘Van Doesborch-refreinen’ zijn te vinden maar bovendien een gedicht van De Roovere en een bewerking van een van diens gedichten.⁽¹⁰³⁾ Daaraan kan nog een refrein van de vijftiende-eeuwse Brugse dichter Bloumaert worden toegevoegd.⁽¹⁰⁴⁾ Coigneau sluit zich aan bij De Vooys in de constatering dat ‘men inderdaad [mag] besluiten dat we hier op de “kern van een oude verzameling” zijn gestoten.’⁽¹⁰⁵⁾ Toch is het opvallend dat hier zo weinig gedichten van De Roovere zijn te vinden. Het is een bevinding die trouwens spoort met het geheel ontbreken van gedichten van De Roovere in de refreinbundel van Jan van Doesborch. De alfabetische reeks omvat de nummers 187-218 en is de duidelijkst begrensbare deelverzameling. Minder scherp af te bakenen zijn de hierna te noemen verzamelingen.

Enkele stokregels komen meer dan eens voor in de bundel-Van Stijevoort. Een daarvan is Wat vintmen menighen lepen hase, de stokregel van de refreinen 70, 72, 74, 76 en 78. Vier van deze refreinen bestaan uit vier strofen van dertien verzen, het middelste - refrein 74 - heeft drie strofen van veertien verzen en een prince van tien verzen. Het totaal aantal verzen is steeds 52. Kort na dit groepje vinden we zes refreinen op de stok Es dit niet ter werelt een paradijs: de nummers: 88, 90, 92, 94, 96 en 98. Ook hier weer is de vorm van de afzonderlijke refreinen vrijwel identiek: ze bestaan uit drie strofen van vijftien verzen, gevolgd door een evenlange of kortere prince. Na zowel de eerste als de tweede reeks (bij de eerste direct, bij de tweede iets verderop) volgt een refrein dat bestaat uit vier strofen van achttien verzen op de stok: Loff Maria sonder erfsonde

(102) Uitvoerige bespreking van het handschrift in De Vooys 1902. Over de verwantschap met de bundel van Van Doesborch: De Vooys 1903, 134-135.

(103) Coigneau 1980-1983 dl. 1, 39; de twee genoemde teksten zijn resp. nr. 218 en nr. 209 in de bundel (Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 172-173 en 155-156).

(104) Nr. 194 (Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 125-127). Dezelfde tekst ook in Brussel, KB, II 270, f. 41v-42r.

(105) Coigneau 1980-1983 dl. 1, 39.

[p. 55]

ontaen.⁽¹⁰⁶⁾ De beide reeksen worden hiermee als het ware gekoppeld. Het heeft er veel van weg dat deze gedichten afkomstig zijn van één of meer refreinfeesten, waar men immers dikwijls refreinen diende te maken volgens vooraf opgegeven eisen die betrekking hadden op de stokregel, het aantal strofen en de omvang van de strofen. Van Elslander, die de twee eerstgenoemde reeksen reeds signaleerde en vragenderwijs met een refreinfeest in verband bracht,⁽¹⁰⁷⁾ opperde de mogelijkheid dat de refreinen op de stok Loff Maria sonder erfsonde ontfaen afkomstig kunnen zijn van een theologisch georiënteerd refreinfeest te Brussel in 1512.⁽¹⁰⁸⁾ Het lijkt nauwelijks toeval dat in een van de refreinen die in de eerste reeks zijn tussengevoegd toespelingen voorkomen op de politieke situatie in 1512.⁽¹⁰⁹⁾ Andere gegevens die van dienst kunnen zijn om de plaats van deze gedichten nader te bepalen, leveren de frasen waarin wordt gerefereerd aan een rederijkerskamer. In de tweede reeks, op de stok Es dit niet ter werelt een paradijs, vinden we enkele keren het devies groyende in duechden, en in een van de tussengevoegde refreinen wordt de prince vander goudbloemen toegesproken.⁽¹¹⁰⁾ De prince van refrein 64, dat voorafgaat aan de eerste reeks, begint met Princesse vander eedelder Goutbloimen / die nae conste haect. Het lijkt erop dat hier gerefereerd wordt aan de Antwerpse kamer ‘De Goudbloem’ die als devies voerde ‘Bloeiende in deugden’.⁽¹¹¹⁾ Wat uit dit alles geconcludeerd mag worden is vooralsnog niet geheel duidelijk: gaat het om refreinen voor één refreinfeest, dat in 1512 in Brussel werd gehouden, is er sprake van gedichten die voor verschillende feesten gemaakt zijn, of hebben we te maken met een verzameling die rond de Antwerpse kamer De Goudbloem gesitueerd moet worden? Evenmin is duidelijk hoe de deelverzameling binnen het handschrift-Van Stijevoort precies moet worden afgebakend, hoewel vrij zeker lijkt dat de refreinen 64-103 er toe behoren.⁽¹¹²⁾ Zeker is in elk geval dat we met een betrekkelijk

(106) Het gaat om de refreinen 79 en 102, afgedrukt in Lyna & Van Eeghem 1929-1930, dl. 1, 151-153 en 201-203.

(107) Van Elslander 1953, 193-195.

(108) Van Elslander 1953, 196.

(109) Het betreft refrein 71 (Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 135-137). Zie over de datering De Vooys 1902, 113-114.

(110) In nr. 88, vs. 55-56: groyende / [...] in alder duecht, in nr. 98, vs. 42: groyende in duechden en nr. vs. 27: groyende in vruechden (mogelijk corrupt). In nr. 97, vs. 61: prince vander goutbloemen present.

(111) Zie Van Elslander 1969, 25.

(112) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 122-206.

[p. 56]

coherente verzameling zestiende-eeuwse refreinen te maken hebben die uit Brabant afkomstig is. Gedichten van De Roovere hoeven we hier dan ook niet te verwachten. Dat nu is wel het geval in de derde reeks die ik hier min of meer uitvoerig wil behandelen.

In het nawoord bij hun uitgave van het handschrift wezen Lyna en Van Eeghem op een omvangrijke afdeling met geestelijke refreinen, die de nummers 113-156 omvat.⁽¹¹³⁾ Coigneau merkte op dat refrein 118 geen geestelijk gedicht is, en perkte deze afdeling aldus in tot de nummers 119-156.⁽¹¹⁴⁾ Overzien we de hele afdeling zoals door Lyna en Van Eeghem aangewezen, dan constateren we dat ze dertien gedichten van De Roovere bevat, twee van diens stad- en tijdgenoot Fransois Stoc, en één van Gosens, die mogelijk te identificeren is als de Brugse rederijker Anthonis Goossins.⁽¹¹⁵⁾ Eén op de drie gedichten is te verbinden met een met naam bekende Brugse dichter uit de jaren 1450-1482. Dit houdt echter niet in dat we alle gedichten in deze afdeling Brugs mogen noemen. Op grond van acrostichons kunnen we werk van nog vijf andere dichters aanwijzen. Vier daarvan - Jan Rifelet, Spoercen, Heinric Maes en Gherit Glaesmaker - zijn niet nader te identificeren, al is het zeer twijfelachtig of het allevier Bruggelingen zijn.⁽¹¹⁶⁾ De vijfde kennen we beter: de Brusselse stadsdichter Jan Smeken. Van hem vinden we in deze afdeling een gedicht op de naam JHESUS, dat overduidelijk geënt is op een vergelijkbaar gedicht van De Roovere op de naam MARIA.⁽¹¹⁷⁾ Smeken, die Brugge meer dan eens bezocht, kende het werk van De Roovere, en had er zo te zien bewondering voor. Het is een aantrekkelijke gedachte aan te nemen dat hij, of iemand uit zijn omgeving, er de hand in heeft gehad dat een collectie geestelijke refreinen uit de omgeving van De Roovere in het Brusselse terecht is gekomen, waar het met enkele latere teksten is aangevuld. Op grond van de constatering dat veel van het in deze afdeling voorkomende

(113) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 285.

(114) Coigneau 1980-1983 dl. 1, 40.

(115) Over Goossins zie Oosterman 1995a, 199-200.

(116) Het betreft de gedichten 129, 132, 152 en 154. Over deze dichters zie Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 289 en 291. Zou Heinric Maes, die volgens Lyna en Van Eeghem een Mechelse dichter is, geen verwant kunnen zijn van Perrus Maes, wiens naam we in de Rethoricale wercken van De Roovere tegenkomen?

(117) Het gedicht van Smeken is refrein 131, dat van De Roovere refrein 135 (Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 279-280 en 292-293).

[p. 57]

afkomstig is uit de tijd en omgeving van De Roovere, is het zinvol te kijken naar de anoniem overgeleverde teksten in deze afdeling. Ook daar vinden we teksten die uit de omgeving van De Roovere afkomstig lijken.

Aansluitend aan de reeks van zes refreinen van De Roovere (nr. 119-126) staan enkele lofdichten op het heilig Kruis. Omdat in de reeks van zes lofdichten een dergelijke tekst ontbreekt is het een aantrekkelijke gedachte ook het meteen erop volgende gedicht - O Myne ziele verloste crancke - tot deze reeks te rekenen. In dat licht is er een interessant gegeven dat voor de situering van de tekst van belang is: het lofdicht voldoet precies aan de eisen die in 1459 werden gesteld voor een refreinfeest te Veurne, en zal dus wel voor die gelegenheid gedicht zijn.⁽¹¹⁸⁾ Als het refrein de Brugse inzending vormde, mogen we de kans reëel achten dat De Roovere het dichtte, te meer daar het tot ons is gekomen in de directe omgeving van ander werk dat hij schreef. In elk geval weten we dat, op kosten van de stad, de Heilige-Geestkamer in Veurne present was.⁽¹¹⁹⁾

Refrein 147, Ick aerme besondichde creatuere, bevat uitgesproken Westvlaamse taalkenmerken, en sluit nauw aan bij Brugse Mariagedichten.⁽¹²⁰⁾ De vroegste vindplaats van deze tekst is een Westvlaams getijdenboek uit de jaren 1450-1470.⁽¹²¹⁾ We mogen dus wel aannemen dat ook deze tekst behoort tot de Brugse kern van deze verzameling binnen het handschrift-Van Stijevoort. Voorafgaand aan dit gedicht bevindt zich een tekst van De Roovere, meteen erna volgt een gedicht tot Maria als Vrouwe van Milaan, een devotie die vooral in Brugge bekend was, en waarvan ook in Ick aerme besondichde creatuere gewag wordt gemaakt.⁽¹²²⁾

De gedichten 113-156 in het handschrift van Jan van Stijevoort zijn als één verzameling te beschouwen. Ze bevat enkele gedichten die er mogelijk later aan zijn toegevoegd, maar de kern ervan wordt gevormd door geestelijke gedichten van Brugse rederijkers uit de

(118) Van Elslander 1953, 101-102.

(119) Brugge, Stadsarchief, Stadsrekeningen 1458-1459, f. 39r: Item betaelt den gheselscepe vanden Heleghen Gheeste te hulpen van haerlieder costen die zij hadden te Vuerne de somme van v lb. groten valent lx lb.

(120) Vgl. Oosterman 1995a, 154. De tekst wordt daar vermeld op p. 266 (R 152).

(121) Hs. Boston, Public Library, q med 160.

(122) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 27-29. In de prince: Duer u figuere ghi daghelicx ontsluyt / Veel mijraculen oost west noort en suijt / Soe volcomelic als te Melanen binnen (vs. 51-53).

[p. 58]

jaren 1450-1482. Nergens in het handschrift-Van Stijevoort mogen we de kans zo groot achten gedichten van De Roovere tegen te komen onder de anonieme teksten als juist hier.

Drie deelverzamelingen in het handschrift van Jan van Stijevoort zijn ter sprake gekomen. Daarbij is duidelijk geworden dat de aard van de verzameling iets zegt over de kans dat we er een gedicht van een bepaalde dichter tegenkomen. Als, om maar iets te noemen, ergens in deze bundel de kans groot geacht mag worden op het vinden van een refrein van Anna Bijns, dan moet dat in het deel met de wedstrijd-refreinen zijn. Die dateren immers uit de jaren van haar ontluikende dichterschap, en zijn met Antwerpen te verbinden.⁽¹²³⁾ Maar hier gaat het over De Roovere. Zijn gedichten staan voornamelijk in de Brugse verzameling, terwijl daarnaast ook de alfabetische verzameling één of twee van zijn gedichten bevat. Daarbuiten vinden we er nog twee, één in het begin van de bundel, een andere ver naar het einde.⁽¹²⁴⁾ Ze zijn er terecht gekomen tussen gedichten met een volstrekt andere herkomst, want hoewel de overlevering van De Roovere laat zien dat veel van zijn werk geclusterd verspreid is geraakt, zijn er onder die overlevering toch ook voorbeelden van teksten die alleen, of hooguit vergezeld van één of twee andere gedichten, hun weg hebben gevonden.

(123) Volgens Pleij 1987, 112-113 was zij aanwezig bij het refreinfeest re Brussel in 1512, waarmee enkele van deze gedichten misschien zijn te verbinden.

(124) Het betreft refrein 30, Een gay wel fray ionck wyveken en refrein 253, Hy diet beghin es van alle beghinnen (Lyna & Van Eeghem 1929-1930, dl. 1, 61-62 en dl. 2, 244-246).

Kleine bronnen

Het werk van De Roovere is voor een belangrijk gedeelte bewaard gebleven in slechts drie handschriften en één druk.⁽¹²⁵⁾ Slechts twee gedichten in Maks editie komen niet in één van de vier belangrijkste bronnen voor, en ook onder de daaraan toe te voegen gedichten zijn er maar een paar die we niet uit deze bronnen kennen.⁽¹²⁶⁾ Toch zijn

(125) Hs. Brussel, KB, II 270, hs. Berlijn, SPK, mgq 651, hs. Den Haag, KB, 71 E 57 en de Rethoricale wercken 1562.

(126) De twee gedichten in Mak 1955 zijn Ynt velt van vremder speculerynge en Vermoedt van sinne van herten beroert. Teksten die bij Mak ontbreken, (vrijwel) zeker van De Roovere zijn, en niet in één van de vier belangrijkste bronnen staan, zijn Vanden hinnen tastere en Het leven en de passie van Jezus.

[p. 59]

de kleine bronnen om meer dan één reden van groot belang. Ze voegen enkele teksten aan het oeuvre toe die inhoudelijk daadwerkelijk een aanvulling zijn, ze vertellen het nodige over de verspreiding van de gedichten - zoals duidelijk moge zijn geworden toen het ging over de Lof van den heijlighen Sacramente - en ze bevatten soms aanwijzingen die belangrijk zijn voor tekstkritiek en toeschrijving. Om met dit laatste te beginnen: Sonder beghinne die van allen beghinne is een refrein dat in drie handschriften bewaard is gebleven: het handschrift-Van Stijevoort, het hierna nog te bespreken handschrift-Michiels en handschrift Gent, UB, 555.⁽¹²⁷⁾ In de twee eerstgenoemde handschriften ontbreekt iedere aanwijzing dat het om een gedicht van De Roovere zou gaan (enkele eigenaardigheden van de redactie in het handschrift-Michiels, van belang voor de tekstkritiek, komen verderop ter sprake). In het Gentse handschrift staat onder het gedicht, in de hand van de kopiist die het gedicht afschreef, Roouere. Daaronder, in een latere hand, lezen we Refereyn vpperprijs. Weer later heeft een derde hand beide onderschriften nog eens overgeschreven (zie afbeelding 3). De toeschrijving aan De Roovere mag betrouwbaar geacht worden; minder duidelijk is of dit ook geldt voor de mededeling dat met dit gedicht de hoogste prijs (naar we mogen aannemen tijdens een refreinfeest) werd verdiend. Het hand-

Afbeelding 3: Gent, UB, 555, f 5r (detail).

(127) Over dit handschrift Serrure 1861.

[p. 60]

schrift is afkomstig uit Gent, dateert uit de zestiende eeuw en bevat gedichten van enkele andere rederijkers, afkomstig uit verschillende Zuidnederlandse steden.⁽¹²⁸⁾ Het is een verleidelijke gedachte aan te nemen dat De Roovere in een onderlinge strijd die anderen de baas is gebleven. Maar wat er bekend is over de anderen maakt dit onwaarschijnlijk: naar het zich laat aanzien zijn de verschillende dichters geen tijdgenoten.⁽¹²⁹⁾ Of daarmee de mededeling over de verdiende prijs onwaar wordt, valt niet te zeggen. Ten slotte mogen we aannemen dat De Roovere meer dan eens aan refreinwedstrijden heeft meegedaan, en gezien zijn reputatie zal hij ook vaker dan één keer een prijs in de wacht hebben gesleept.

Terwijl bij het voorgaande gedicht een voorzichtige relatie gelegd kon worden met een niet nader te specificeren concrete gebeurtenis, hebben we bij het nu te bespreken gedicht vaster grond onder de voeten. Den droom van Rovere op die doot van hertoge Kaerle van Borgonnyen (Ynt velt van vremder speculerynge) is een klacht over de dood van Karel de Stoute, die op 5 januari 1477 sneuvelde op het slagveld bij Nancy. Het gedicht is bewaard gebleven in twee handschriften. Het ene, een eenvoudig papieren handschrift uit het tweede kwart van de zestiende eeuw, wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel en bevat de complete tekst, in een niet overal even betrouwbaar afschrift. Behalve het gedicht van De Roovere bevat het een anoniem kort allegorisch toneelstuk, daterend van voor de dood van Karel de Stoute, een toneelstuk op de geboorte van Margaretha van Oostenrijk (1480) door Colin Caillieu en een toneelstuk op de geboorte van Karel V (1500) door Jan Smeken.⁽¹³⁰⁾ In het tweede handschrift (Londen, BL, Sloane 416), eveneens uit de zestiende eeuw, zijn de eerste zes strofen van het gedicht gekopieerd in een oostelijk dialect. Deze zes strofen staan op een papieren dubbelblad dat is ingevoegd in een omvangrijk handschrift met medische teksten, en de tekst van De Roovere lijkt dan ook een verstekeling binnen dit medische handschrift, maar dan wel een die er

(128) De dichters zijn, behalve De Roovere, Gillis de Rammeleere, Dingelsche en Potterkin.

(129) Zie Serrure 1861, 115-116.

(130) Brussel, KB, IV 1171 (olim Brussel, Rijksarchief, man. div. 2270). Met dank aan Wim van Anrooij die me attendeerde op de huidige bewaarplaats. Over dit handschrift en de inhoud Cuvelier 1937 en Lemaire in Karel de Stoute 1977, 113-115. Het stuk van Caillieu is uitgegeven door De Bock 1963. Zie Hummelen 1968, 28-29, 1C1 en 1C3.

[p. 61]

Afbeelding 4: Londen, BL, Sloane 416, f. 172r. By permission of The British Library.

vroeg in terecht is gekomen, zoals blijkt uit de zestiende-eeuwse astrologische aantekeningen aan het einde van de zesde strofe (zie afbeelding 4).⁽¹³¹⁾ Het gedicht van De Roovere is, zoals het opschrift in het Brusselse handschrift al aangeeft, een droomgedicht. De dichter beschrijft hoe hij getuige was van plechtigheden ter nagedachtenis van Karel de Stoute. Uit de inhoud valt af te leiden dat de tekst na de geboorte van Filips de Schone - op 22 juni 1478 te Brugge - moet zijn geschreven.⁽¹³²⁾ Tamelijk uitvoerig wordt ingegaan op de kapittelvergadering van de orde van het Gulden Vlies die op 30 april 1478 in de Brugse Sint-Salvatorkerk plaatsvond. Karel de Stoute werd daar herdacht en Maximiliaan trad toe tot de orde. De Roovere schreef het gedicht zo te zien uit genegenheid tot de vorst die hem

(131) Over dit handschrift De Flou & Gailliard 1895, 232-235.

(132) Zie vs. 223-224. Zie ook Lemaire in Karel de Stoute 1977, 113-115.

[p. 62]

het jaargeld had bezorgd - sijn doot moet mij int herte blijven / hij gaf mij mijn bijleven als loon vergolden.⁽¹³³⁾ Voor welke gelegenheid is niet geheel duidelijk, hoewel de uitdrukkelijke wens dat de jonge Filips door God beschermd zou worden - God [...] beware den aer, onsen yongen helt⁽¹³⁴⁾ - erop zou kunnen duiden dat het gedicht een plaats heeft gekregen bij de geboortefeesten die in Brugge plaatsvonden. In de Excellente cronike van Vlaenderen wordt van die feestelijkheden uitvoerig verslag gedaan. Zo lezen we dat voor den witten Ram waren te winnene prijsen met esbatementen ende met lovene dese edele geboorte.⁽¹³⁵⁾ Het gedicht van De Roovere zou er niet uit de toon zijn gevallen.

Vooral belangwekkend vanwege de informatie die het ons biedt over de verspreiding van De Rooveres werk is het fragmentarisch bewaard gebleven verzamelhandschrift Amsterdam, UB, I A 24. In dit eenvoudige papieren handschrift, aan het einde van de vijftiende eeuw geschreven in Borgloon (tussen Tongeren en Sint-Truiden), staat een fragment van Vander mollen feeste. De 34 resterende verzen zijn nauwelijks van belang voor de tekstkritiek; zoveel te belangrijker is het dat ze staan in een laat-vijftiende-eeuws handschrift uit Limburg. Samen met de vroege Hollandse vindplaatsen van de Lof van den heijlighen Sacramente vormen ze het bewijs dat het werk van De Roovere spoedig tot ver buiten Brugge verspreid raakte. Ook de aard van het handschrift verdient enige aandacht. Het eenvoudige, en zo te zien vlug geschreven, boekje bevat zeer diverse teksten: fragmenten van het Roelantslied, de ridderroman Jonathas en Rosafiere en een keur aan korte gedichten, waaronder liefdesliedjes, Dit es van den scijtstoel, het spotgedicht over Alijt de gans en het gedicht van De Roovere.⁽¹³⁶⁾ De veronderstelling van Pleij dat het handschrift ‘allerlei repertoire lijkt te bevatten voor het middeleeuwse volksfeest’ geldt voor 15 van de 35 bewaarde bladen, en men kan dus zeker niet het gehele handschrift kenschetsen als repertoire-boek voor de vastenavondviering.⁽¹³⁷⁾ Toch lijkt het niet geheel zonder betekenis dat Vander mollen feeste in deze omgeving voorkomt, te meer daar Viaene het in 1960 noemde als tekst die een rol kan hebben gespeeld bij de vastenavondviering.⁽¹³⁸⁾

(133) Mak 1955, 359 vs. 208-209.

(134) Mak 1955, 359 vs. 219-220.

(135) Zie Excellente cronike 1531, f. 208r.

(136) Een goede typering van de inhoud geeft Goossens 1992, 9-18.

(137) Pleij 1983, 61.

(138) Viaene 1960, 345.

[p. 63]

Het Amsterdamse handschrift is in de overlevering van het werk van De Roovere uitzonderlijk omdat het geen uitgesproken rederijkersverzameling is. Het merendeel van de handschriften is juist wel als zodanig te typeren. Soms zien we daarin het werk samen met de gedichten van tijdgenoten, vaak ook staat het in de directe omgeving van latere dichters.

Gedichten van De Roovere staan meer dan eens tussen of vlak bij gedichten van Anna Bijns. Een van de verzamelhandschriften met gedichten van Anna Bijns, Brussel, KB, 19547 (handschrift A) bevat twee gedichten van De Roovere en tevens een kort gedichtje, beginnend met Sint dat da nobis creech scientie, waarvan onduidelijk is of het ontleend is aan een refrein van De Roovere of er juist aan ten grondslag heeft gelegen.⁽¹³⁹⁾ Een ander handschrift, Brugge, Groot Seminarie, 131/102 is afkomstig uit het klooster Ter Duinen en dateert uit de jaren 1527-1557. Het bevat vooral geestelijke en historische teksten in het Latijn, maar ook tien Nederlandse rederijkersgedichten. Vier daarvan zijn zonder twijfel van Anna Bijns. Zes gedichten kunnen, aldus Van Vinckenroye, door De Roovere zijn geschreven.⁽¹⁴⁰⁾ Voor één gedicht, dat al eerder werd besproken, hoeft aan De Rooveres auteurschap nauwelijks te worden getwijfeld.⁽¹⁴¹⁾ De redactie in dit handschrift wijkt ingrijpend af van de andere redacties, en het is daarmee een van die teksten die het verdienen nader onderzocht te worden op de vraag of De Roovere misschien van sommige van zijn gedichten verschillende versies heeft geconcipieerd.⁽¹⁴²⁾ Van vijf andere gedichten is minder duidelijk of De Roovere ze geschreven heeft. De mate van waarschijnlijkheid van diens auteurschap verschilt per tekst.⁽¹⁴³⁾ In elk geval verdient het vermel-

(139) Over dit hs. Roose 1963, 85-118; Mak 1955, 22; Coigneau 1980-1983 dl. 2, 64-71. Het hs. is uitgegeven door Soens 1902.

(140) Van Vinckenroye 1960; Roose 1963, 137-138.

(141) Het gaat om Ic aerme zondare in clachten clachtich (elders, in een andere versie, beginnend met Als ic peinse om des tijts onlancheit).

(142) Zie hierover Van Vinckenroye 1960, 7-8.

(143) Van Vinckenroye 1960 acht het derde gedicht (Ic aerme zondare...) vrijwel zeker van De Roovere. ‘Op grond van een zeer voorzichtig stijlcritisch onderzoek,’ zo schrijft hij ‘vermoeden wij dat het vierde en het zesde gedicht van hem zijn.’ Het betreft respectievelijk Wye heeft noyt wonderlicke werrelt ghezien en Naect waren wy ter werreltgheboren. Ten aanzien van het eersre gedicht, In hu wille ic mij o Jesus altyts verblyden (‘wij [durven] ons hier niet aan een uitspraak wagen.’), het tweede, O myn heere myn god myn toeverlaet (‘ook hier is het ons onmogelijk enige zekerheid omtrent het auteurschap te verkrijgen’) en het vijfde gedicht, O menschen voor alle zaecken draecht liefde tot god (‘wij [durven] niet zonder meer één naam vooruitzetten’ toont Van Vinckenroye zich zeer terughoudend (zie p. 6 en 10). Roose 1963, 138 zier in het vierde gedicht ‘heel wat, dat ons aan de stijl van onze dichteres [=Anna Bijns] herinnert.’

[p. 64]

ding dat in het eerste van de zes gedichten, In hu wille ic mij o Jesus altyts verblyden, Jezus wordt aangesproken als vader: Ick bidd hu o Jezus met handen te gadere / Zyt in dheure des doots my een ghenadich vaeder,⁽¹⁴⁴⁾ een aanspraak waarvoor De Roovere enige voorkeur lijkt te hebben gehad.⁽¹⁴⁵⁾ Het gaat hier niet om de meest belangrijke teksten: de vraag of ze al of niet van De Roovere zijn verandert niet veel aan het beeld dat we van diens auteurschap hebben. Inhoudelijk en formeel sluiten ze aan bij het werk van De Roovere, maar kwalitatief voegen ze er weinig aan toe.

(144) Van Vinckenroye 1960, 12 vs. 33-34.

(145) Erné 1966.

Vroege drukken

In 1478, nog tijdens De Rooveres leven, verscheen diens Lof van den heijlighen Sacramente bij de Goudse drukker Gheraert Leeu; het kwam hiervoor al ter sprake. Maar het was niet de enige tekst die De Roovere in druk heeft kunnen zien verschijnen. In 1989 wees Lievens op een omstreeks 1480 eveneens bij Leeu in Gouda verschenen drukje met een lang gedicht over leven en lijden van Jezus.⁽¹⁴⁶⁾ Het gedicht bestaat uit 36 strofen, allemaal voorzien van een houtsnede waarop de inhoud van de strofe wordt uitgebeeld. De laatste vier strofen kennen we onder de titel Een goet vermaen als zelfstandige tekst in de Rethoricale wercken, en het was op grond hiervan dat Lievens heeft gesuggereerd dat De Roovere de auteur zou kunnen zijn van de gehele in druk verschenen tekst (zie afbeelding 5). Na bestudering van de foto's van de druk heb ik de stellige overtuiging dat het door Lievens uitgesproken vermoeden gegrond is. De door hem aangekondigde uitgave van het gedicht en de daaraan toe te voegen inleiding waarin de auteursvraag naar verwachting prominente aandacht zal krijgen, zal de in deze kwestie gewenste duidelijkheid hopelijk brengen.

(146) Lievens 1989; Campbell 1874, nr. 746. Het enig bekende exemplaar wordt bewaard te Erlangen, UB, AH 590-625. Met dank aan de medewerkers van de Handschriftenabteilung van de Universitätsbibliothek Erlangen-Nürnberg die me snel en kosteloos een uitstekende microfilm van de druk hebben toegezonden.

[p. 65]

Afbeelding 5: Leven en passie van Jezus. Ex. Erlangen, UB, AH 622.

[p. 66]

Een van de belangrijkste vondsten voor het onderzoek naar De Roovere na het verschijnen van Maks editie, was de ontdekking door Pleij en Resoort in 1974 van Vanden hinnen tastere, een boekje dat omstreeks 1555 werd gedrukt bij de weduwe Van Liesveldt.⁽¹⁴⁷⁾ De titel van het werkje was sinds lang bekend van de index, het boekje zelfwas dit niet. Zoals meteen al uit het titelblad blijkt, bevat het drie teksten. Behalve Vanden hinnen tastere, waarmee het opent, vinden we Vanden vrijer ende vanden ghehouden man,⁽¹⁴⁸⁾ een kort toneelstuk voor twee personages, en als derde Een gedinghe van minnen, een droomgedicht dat bekender is als Van twee amoureuse vrouwen een argument: onder die titel staat het namelijk in de Rethoricale wercken van De Roovere. Verder is het overgeleverd in het hiervoor genoemde handschrift A met gedichten van Anna Bijns. Pleij en Resoort gaan uitvoerig op deze tekst in, en stellen de vraag naar de autenticiteit van de toeschrijving. Ze wijzen erop dat het gedicht in de Rethoricale wercken is voorzien van een acrostichon dat ontbreekt in de twee andere vindplaatsen van de tekst.⁽¹⁴⁹⁾ Reeds Mak constateerde met betrekking tot dit acrostichon: ‘in A is het al of niet opzettelijk weggewerkt (of in RWer in gebracht?)’⁽¹⁵⁰⁾ Pleij en Resoort gaan in op de opschriften in de verschillende bronnen, en achten het opschrift in de druk van 1555 hoofser en dus ouder dan dat in de Rethoricale wercken. Op grond daarvan houden ze rekening met de mogelijkheid dat ook de redactie van de tekst in de Rethoricale wercken minder oud en dus minder authentiek is dan die in Vanden hinnen tastere. Dan zou misschien ook het acrostichon niet oorspronkelijk zijn en mogen we ons afvragen of het gedicht wel van De Roovere is. Toch lijkt, bij vergelijking van de drie redacties, die in de Rethoricale wercken de minst corrupte.⁽¹⁵¹⁾ Bovendien is het, op grond van wat we weten over de wijze waarop de Rethoricale wercken is samengesteld, waarschijnlijk dat deze redactie direct teruggaat op een handschrift uit de onmiddellijke omgeving van De Roovere zelf. Er is verder geen enkele aanleiding om aan te nemen dat De Dene (de samensteller

(147) Pleij & Resoort 1974-1975. Het enig bekende exemplaar bevindt zich te Wolffenbüttel, HAB, Lp 62.

(148) Het opschrift dat direct aan de tekst voorafgaat luidt: Vanden jonghen vrijer ende vanden ghehouden man. Een speelken.

(149) Pleij & Resoort 1974-1975, 398-399.

(150) Mak 1955, 371.

(151) Zo is dit de enige complete tekst. In hs. A en in Vanden hinnen tastere ontbreekt strofe 9.

[p. 67]

van de Rethoricale wercken) of iemand vóór hem doelbewust falsificaties heeft vervaardigd door het aanbrengen van een acrostichon.⁽¹⁵²⁾ Er lijkt daarom vooralsnog weinig reden te twijfelen aan De Rooveres auteurschap van dit gedicht over minnecasuïstiek. Het gedrukte boekje uit het midden van de zestiende eeuw besluit zo te zien met een gedicht van De Roovere. Maar ook de openingstekst, waaraan het boekje zijn titel ontleent, is van De Roovere. Het gedicht Vanden hinnen tastere bevat, zoals Pleij in 1986 opmerkte, in de slotstrofe het acrostichon roovere.⁽¹⁵³⁾

Redene seyt wie rust begheert
Ontverre hem van veel onderwints dan
Oneerlijck ist oock mede ende het deert
Wee hem dies niet gelaten en can
Eer ick dat leyde te wercken an
Ruerden alle mijn sinnen tot deser juecht
Elck die den vrouwen eere gan
Wensch ick solaes en volle vruecht
En namaels met god te sijn verhuecht⁽¹⁵⁴⁾

Wie stijl en inhoud van het gedicht nader onderzoekt vindt echter geen aanwijzingen die onontkoombaar naar De Roovere wijzen. Omdat evenwel ook aanwijzingen voor het tegendeel afwezig zijn, en het acrostichon onmiskenbaar is, reken ik dit gedicht tot het oeuvre van De Roovere.⁽¹⁵⁵⁾ Tussen het boertige Vanden hinnen tastere, over wat er mis kan gaan tussen twee echtelieden, en het meer hoofse liefdesgeding, staat in het drukje een kort toneelstuk. Over de auteur van deze tekst valt nauwelijks iets te melden. Maar wie aan de overlevering van teksten een zwaar gewicht toekent, zal veel waarde hechten aan het feit dat deze tekst in de enige bron waarin hij bewaard is gebleven, een plaats heeft gevonden tussen twee gedichten die waarschijnlijk van De Roovere zijn. Wie daarbij bovendien bedenkt dat De Roovere als toneelschrijver zijn sporen meer dan verdiend heeft, realiseert zich dat dit speelken niet buiten beschouwing

(152) In de Rethoricale wercken vinden we, in vergelijking met enkele andere bronnen, juist relatief weinig gedichten met een acrostichon.

(153) Pleij 1976, 66-68 (m.n. p. 67). Zie ook Franssen 1987, mer op p. 10-29 een uitgave met vertaling van de tekst.

(154) Vanden hinnen tastere 1555, f. B2v.

(155) Zoals ook gebeurt door Pleij 1986, Franssen 1987 en Coigneau 1995.

[p. 68]

kan blijven in het onderzoek naar De Roovere. Verdergaande conclusies zijn nu echter niet te trekken.

Vanden hinnen tastere verscheen omstreeks 1555 bij de weduwe Van Liesveldt. Enkele jaren later, in 1557, verscheen bij haar zoon, Hans II van Liesveldt, Van pays en oorloghe.⁽¹⁵⁶⁾ Het is het eerste gedrukte boek waarin Anthonis de Roovere op het titelblad als auteur wordt genoemd. Van pays en oorloghe is een lang droomgedicht, dat voor een belangrijk deel bestaat uit een dispuut tussen Oorlog en Vrede. Afwisselend nemen ze, zoals Jacob en Martijn in de strofische gedichten van Maerlant, een strofe voor hun rekening. Vrede komt als overwinnaar uit de bus, en de dichter, inmiddels ontwaakt uit zijn droom, besluit met Helpt dat mynen droom doch sy warachtich.⁽¹⁵⁷⁾ De druk van Liesveldt uit 1557 is bijzonder door de uitvoering ervan: alle strofen zijn voorzien van prenten die, hoewel ontleend aan oudere drukken, aansluiten bij de inhoud van de strofe. Porteman rekent deze druk daarmee tot de voorboden van de emblemata-literatuur.⁽¹⁵⁸⁾ Lang was al bekend dat er een tweede druk moest bestaan van deze tekst van De Roovere: Serrure maakt in 1861 melding van een exemplaar in zijn bezit, dat in 1578 verscheen bij Jan van Ghelen in Antwerpen. Nadien leek het exemplaar echter spoorloos verdwenen.⁽¹⁵⁹⁾ Onlangs bleek dat het zich sinds jaren her in de British Library te Londen bevindt, waardoor vergelijking van de twee drukken mogelijk is geworden.⁽¹⁶⁰⁾ Van Ghelen volgt de opmaak van Van Liesveldt tot op grote hoogte. De tekst werd echter opnieuw gezet in een iets ander lettertype. Er zijn dan ook nogal wat kleine en grotere verschillen tussen beide drukken. Om met de belangrijkste te beginnen: het titelblad van de twee drukken verschilt aanzienlijk. Niet alleen is de tekst in de tweede druk aangepast, bovendien heeft Van Ghelen gebruik gemaakt van een andere prent (zie afbeelding 6 en 7). Voor het overige heeft hij de prenten van Van Liesveldt wel overgenomen, en gebruikt bij dezelfde strofen waar ze bij Van

(156) Het enig bekende exemplaar bevindt zich te Gent, UB, Res. 537. Beschrijving in Bibliotheca Belgica 1964 dl. 4, 909-910 en bij Mak 1955, 27-28 en 105-106. Een korre beschrijving in Waterschoot & Coigneau 1988, 97.

(157) Mak 1955, 390 vs. 533.

(158) Porteman 1995, 941.

(159) Serrure 1861, 115-116. Het werd in 1873 voor 120 BF geveild. Zie Bibliotheca Belgica 1964 dl. 4, 910-911. Mak 1955, 105 en Porteman 1995, 931 waren niet bekend met de huidige bewaarplaats.

(160) Londen, BL, 11557. de. 54. Zie Short-title catalogue 1965, 180.

[p. 69]

Liesveldt staan. De kaders rond de prenten zijn echter in veel gevallen verwisseld: Van Ghelen gebruikt wel dezelfde randen, maar plaatst ze rond andere prenten. Tenslotte, als derde, zijn er bij het opnieuw zetten tekstvarianten ontstaan, die zich laten typeren als aanpassingen van de spelling.⁽¹⁶¹⁾

Het werk van De Roovere is in zeer verschillende vroege drukken terechtgekomen. Wat daarbij opvalt is dat er kennelijk drukkers waren met enige voorkeur voor zijn werk: Leeu drukt tot tweemaal toe een tekst van De Roovere, de weduwe Van Liesveldt en haar zoon laten beiden een druk met werk van De Roovere verschijnen, en Jan van Ghelen heeft twee keer werk van De Roovere gedrukt. Van peys ende oorloge was het tweede boek in zijn fonds met werk van de Brugse dichter. Veel belangrijker was natuurlijk de zestien jaar eerder verschenen bundel Rethoricale wercken. Toch is het goed te bedenken dat zeker ook de andere vijf drukken met werk van De Roovere door hun aantal en chronologische spreiding veelbetekenend zijn. Het werk van De Roovere bleef lange tijd in de belangstelling staan en de overlevering was niet van een enkele ijveraar afhankelijk. Het kan in dat licht dan ook niet verbazen dat juist van het werk van zo'n schrijver een uitzonderlijke bron als de Rethoricale wercken bewaard is gebleven.

Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere

De Rethoricale wercken van Anthonis de Roovere, gedrukt in 1562 bij Jan van Ghelen te Antwerpen, is veruit de belangrijkste bron met gedichten van de Brugse rederijker.⁽¹⁶²⁾ Eduard de Dene, eveneens Bruggeling, en lid van De Drie Santinnen, de tweede rederijkerskamer van Brugge, besloot vanuit een literair oogmerk het werk van De Roovere onder de aandacht te brengen: uut liefden die ick totter selfder conste [=conste van Rethorica] ben draghende ende mij teender recreatie, schrijft De Dene in het voorwoord van de bundel. Hij

(161) Enkele voorbeelden uit het begin van de tekst. Eerst geef ik de vorm uit de eerste druk, gevolgd door die uit de tweede druk. vs. 1 Vermoedt: Vermoet; vs. 2 syne: zyne; vs. 7 ick: ic; vs. 13 ick ic, vs. 14 ghemeene: gemeene.

(162) Uitvoerig over deze druk en m.n. over de mogelijke motieven van Jan van Ghelen handelt Waterschoot 1982. Een volledige inhoudsopgave in Bibliotheca Belgica 4, 911-913. Zie ook Van 't Hoog 1918, 53-190 waar veel teksten zijn uitgegeven. Een korte beschrijving in Waterschoot & Coigneau 1988, 99-100.

[p. 70]

Afbeelding 6: Van pays en oorloghe 1557. Ex. Gent, UB, Res 537.

bezorgde daarmee de eerste Nederlandstalige gedichtenbundel met het werk van één auteur die uit zuiver letterkundige motieven is verschenen.⁽¹⁶³⁾ Deze kleine, weinig spectaculair ogende, bundel is in drievoud bewaard gebleven en moet een ruime verspreiding hebben

(163) Vgl. Waterschoot 1982, 152. Dat de bundel, anders dan De Dene meende, waarschijnlijk ook werk van enkele anderen bevat, doet hieraan niets af.

[p. 71]

Afbeelding 7: Van peys ende orloghe 1578. Ex. Londen, BL, 11557. de. 54. By permission of The British Library.

[p. 72]

gekend.⁽¹⁶⁴⁾ Zo opent de rederijker Bertelmeus Boecx zijn verzamelbundel met elf aan de Rethoricale wercken ontleende gedichten,⁽¹⁶⁵⁾ terwijl in 1569 een exemplaar behoort tot de inventaris van de Mechelse boekhandelaar Vincent Muris.⁽¹⁶⁶⁾

Het boekje bevat ruim honderd teksten die vermoedelijk door de Antwerpse drukker van hun specifiek Brugse taalkleed werden ontdaan.⁽¹⁶⁷⁾ De samenstelling berustte evenwel, als gezegd, bij Eduard de Dene, die ook het voorwerk voor zijn rekening nam. De hoofdmoot daarvan wordt gevormd door het voorwoord. Dit is opvallend uitvoerig en bevat een schat aan gegevens over de dichter, zijn gedichten, de motieven van de samensteller en de wijze waarop deze de teksten in het boekje heeft samengebracht.⁽¹⁶⁸⁾

De Dene meldt dat hij teksten heeft opgenomen die niet eerder in druk waren verschenen: Gheene dese zijnder wercken waren noyt geprent.⁽¹⁶⁹⁾ Hieruit mogen we concluderen dat hij waarschijnlijk niet op de hoogte was van drie eerder verschenen drukken: Die Tafel des kersteliken levens en Het leven en de passie van Jezus, die nog tijdens De Rooveres leven bij Leeu in Gouda waren verschenen, en Vanden hinnen tastere, dat tamelijk recent was verschenen in Antwerpen. Gedichten uit deze drukken treffen we namelijk ook aan in de Rethoricale wercken. Wel zou De Dene kennis kunnen hebben gehad van het in 1557 verschenen Van Pays en oorloghe. Maar daarin wordt De Roovere dan ook reeds op het titelblad als auteur genoemd; in de drie andere drukken is een dergelijke vermelding afwezig.

De Dene presenteert de gehele inhoud van de Rethoricale wercken als het werk van De Roovere. Vanzelfsprekend vallen het voor- en nawerk hier buiten. Het voorwerk bestaat uit titelblad, inleidend gedicht en voorwoord. Het nawerk valt in twee delen uiteen: het eerste deel bestaat uit de Clachte op de doodt van Anthonis de Roovere, ghestelt by wijlent Jan Bortoen, zijnen mede gheselle in tijden voorleden en een carnation, gevolgd door finis. Hiermee eindigt de bundel die De Dene samenstelde en bij de drukker afleverde. Deze voegde nog

(164) De bekende exemplaren zijn Gent, UB, Res. 537¹ en Res. 537² en Leiden, UB, 1497 F 20.

(165) Zie hierna ‘Late handschriften’.

(166) Van Autenboer 1962, 106.

(167) Hierover uitvoerig Willemyns 1967.

(168) Het voor- en nawerk is hierna uitgegeven in bijlage 2 (veel ervan was ook reeds, zij het onnauwkeurig, uitgegeven door Van 't Hoog 1918).

(169) Rethoricale wercken 1562, f. Alv.

[p. 73]

een en ander toe, waaronder een lang Mariagedicht, een tekst die terecht niet aan De Roovere wordt toegeschreven, en het drukkersprivilege.⁽¹⁷⁰⁾

We mogen aannemen dat De Dene te goeder trouw is wanneer hij alle gedichten presenteert als het werk van De Roovere. Op inhoudelijke en stilistische gronden is er geen reden aan diens auteurschap te twijfelen.⁽¹⁷¹⁾ Niettemin bevat de bundel teksten waarvan De Roovere zeker niet de auteur is geweest. Onder de korte, veelal spreukachtige tekstjes, bevinden zich enkele die bekend zijn uit oudere verzamelingen. Deze gedichtjes, aangeduid als noteert of goede proverbien, vinden we in diverse bronnen, waar ze als bladvulling fungeren. Ook in de Rethoricale wercken lijkt het alsof ze betrekkelijk willekeurig zijn tussengevoegd. Dit kan het werk zijn geweest van De Dene, maar ook in de door hem gebruikte handschriften zullen deze tekstjes te vinden zijn geweest. Bewaard gebleven rederijkersverzamelingen getuigen ervan. Een van de korte gedichten, de Wijse leeringhe voor een man, is afkomstig uit Boendales Lekenspiegel,⁽¹⁷²⁾ en komt als zelfstandige tekst in tenminste zeven handschriften voor, waaronder zowel verzamelhandschriften uit de rijd van vóór de rederijkers, als verzamelingen met voornamelijk rederijkerslyriek.⁽¹⁷³⁾

Niet alleen onder de korte gedichten bevinden zich teksten die vermoedelijk niet van De Roovere zijn. De Jager, die in 1927 een substantiële selectie uit het werk van De Roovere uitgaf in een moderne editie, vestigde de aandacht op het refrein met als stokregel Och kent u selven soe kent u God. Hij schreef dit gedicht toe aan Petrus Maes, op grond van het acrostichon in de slotstrofe.⁽¹⁷⁴⁾ Enkele jaren later wezen Lyna en Van Eeghem op nog meer gedichten in de Rethoricale wercken waarvan, afgaande op een acrostichon, het auteurschap van De Roovere in twijfel getrokken kon worden. Het gaat hier om vier gedichten, die ze toeschreven aan Simoen Habet en Jan Mes.⁽¹⁷⁵⁾ Ze kwamen op grond van hun bevindingen tot de vaststelling dat het

(170) Waterschoot 1982, 153-154. Van 't Hoog 1918 lijkt het Mariagedicht wel aan De Roovere toe te schrijven, maar negeert het vervolgens geheel.

(171) Waterschoot 1982, 153.

(172) Lekenspieghel boek III, caput 20, vs. 69-80. Van Eeghem 1957, 105.

(173) Zie bijlage 1, D2.

(174) De Jager 1927, 13 n. 1.

(175) Och redelijck mensche voordenckt de weelde (RW, f. Jlr-J2r) bevat het acristichon simoen habet. Het vermeende acrostichon mes komt voor in Alle aerdsche zaecken (f. C2r-C2v), Hebt Darius schadt in patrimonien (f. E5r-E5v) en Een schoon maechdeken my laestwerf badt (f. F3v-F5r).

[p. 74]

‘twijfelachtig [begint] te worden of zeer vele der niet van het akrostichon (De) Roovere voorziene stukken wel degelijk [...] aan dezen dichter moeten worden toegekend.⁽¹⁷⁶⁾ De verregaande scepsis van Lyna en Van Eeghem werd naderhand door niemand gedeeld, hoewel ook Van Elslander in zijn studie over het refrein in de Nederlanden grote reserve toont. Bovendien heeft hij nog een twijfelgeval aan de lijst van Lyna en Van Eeghem weten toe te voegen: in een van de refreinen is het acrostichon haes te ontdekken.⁽¹⁷⁷⁾ Veel geringer lijkt de twijfel bij Waterschoot, die in 1982 schrijft dat ‘moet [...] worden opgemerkt dat, afgezien van deze acrostichons, geen formele of inhoudelijke kenmerken het auteurschap van De Roovere, ook voor deze gedichten, logenstraffen.’⁽¹⁷⁸⁾ Waterschoot vervolgt met de constatering dat we hier evengoed met opdracht- als auteursacrostichons te maken kunnen hebben. Ik ben geneigd de mogelijkheid van auteursacrostichons serieus te nemen, en dus het voorkomen van gedichten die niet van De Roovere zijn in de op diens naam staande Rethoricale wercken. Daarbij moet wel worden gezegd dat niet alle gesignaleerde acrostichons even overtuigend zijn. De naam Simoen Habet is onweerlegbaar te lezen in de Brooscheydt der menschen.⁽¹⁷⁹⁾ Minder overtuigend is het acrostichon mes. De naam is zo kort en de letters zo gebruikelijk, dat aan toeval kan worden gedacht.⁽¹⁸⁰⁾ En het is al helemaal onduidelijk op grond waarvan Lyna en Van Eeghem deze Mes de voornaam Jan hebben gegeven. Er is geen enkele reden aan te nemen dat niet het merendeel van de gedichten in deze bundel aan De Roovere mag worden toegeschreven. Vooralsnog lijkt het beste uitgangspunt alle gedichten te beschouwen als werk van De Roovere zolang het tegendeel niet aannemelijk is gemaakt. Dat neemt niet weg dat het zinvol kan zijn eens de gedichten die aan Mes zijn toegeschreven in hun onderlinge samenhang te bestuderen.⁽¹⁸¹⁾

(176) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 303.

(177) Van Elslander 1953, 240.

(178) Waterschoot 1982, 153.

(179) Mak 1955, 29 n. 2 lijkt te suggereren dat deze tekst toch van De Roovere is, echter zonder hem uit te geven.

(180) Ter vergelijking: in het Gruuthuse-liedboek, qua omvang vergelijkbaar met de Rethoricale wercken, vinden we de lettercombinatie mes viermaal in de beginletters (lied 38, vs. 33-35; lied 79, vs. 17-19; lied 95, vs. 8-10; lied 96, vs. 11-13) zonder dat iemand zou willen beweren dat we met gedichten van ene Jan Mes te maken hebben.

(181) Behalve de drie teksten uit de Rethoricale wercken behoort daartoe ook refrein 130 uit de bundel van Van Doesborch (Kruyskamp 1940 dl. 2, 235-237 vs. 56-58).

[p. 75]

Over de door hem gebruikte bronnen verschaft De Dene belangrijke gegevens. Hij meldt in het voorwoord dat hij zich had

gheschickt by langher handt te vergaderen ende by een te copulerene eenighe particuliere stucken / bijden voorgenoemden Anthonis de Roovere (die een Vlaemsch poete was) ghemaeckt zijnde. So in partie uut zijn eygene oude hantscriften ghecopieert / alsooc uut sekere hantboeck wijlent ghescreven by eenen notabelen poorter der voors. stede van Brugghe / dye metten selven Roovere seer familiaer was / ende dickwils frequenteerde / by dyen vele van zijne wercken om uutscrijven van hem gheleent creech⁽¹⁸²⁾

Graag zouden we weten wat De Dene aan de verschillende bronnen ontleend heeft en hoe hij hiermee precies is omgegaan. Lyna en Van Eeghem veronderstelden dat De Dene twee bronnen gebruikte: een autograaf van De Roovere en het handboek van de notabele poorter.⁽¹⁸³⁾ In De Rooveres eigen handschrift zouden nogal wat teksten van anderen hebben gestaan, terwijl in het handboek slechte afschriften stonden. Het oordeel van Lyna en Van Eeghem over de Rethoricale wercken is dan ook zeer ongunstig. Mak daarentegen spreekt met waardering over het werk van De Dene: in de Rethoricale wercken staat niet alleen het beste werk van De Roovere, maar bovendien vinden we er van veel gedichten de beste lezing.⁽¹⁸⁴⁾ Dit laatste is volgens Mak vooral te danken aan de goed gekozen bronnen, die De Dene slechts in de bestaande volgorde heeft laten afdrukken.⁽¹⁸⁵⁾ Ook Mak besluit dat er twee bronnen zijn gebruikt: het handboek van de notabele poorter die De Rooveres refreinen ‘met piëteit - zij het ook doorgaans niet volkomen feilloos - [heeft] afgeschreven,’ en de autograaf, die zich beperkt tot één gedicht, namelijk het Nieuwe jaer van Brugghe, waarboven in een opschrift staat aangegeven dat het is overgeschreven uit zyn eyghen handtgheschrifte.⁽¹⁸⁶⁾ Wie, als Mak, aanneemt dat De Dene twee bronnen gebruikte, waarvan één slechts een enkel gedicht heeft geleverd, zou verwachten dat dit ene gedicht

(182) Rethoricale wercken 1562, f. A2v.

(183) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 302-303.

(184) Ik ben het hierin eens met Mak, wiens oordeel niet alleen verschilt met dat van Lyna en Van Eeghem, maar ook met dat van Van Elslander 1953, 237, die spreekt over: ‘den slordigen toestand waarin de meeste stukken [...] overgeleverd zijn.’

(185) Mak 1955, 25-26.

(186) Mak 1955, 25.

[p. 76]

voor- of achteraan de bundel geplaatst zou zijn. Dit is niet het geval. Waterschoot concludeert daarom: ‘De huidige volgorde van de stukken in de Rethoricale wercken kan dus evenzeer teruggaan op De Dene,’ en laat zien dat vooral aan het begin van de bundel is ‘gepoogd een aantal gedichten te groeperen, die kernwaarheden van het christelijk geloof vertolken.’⁽¹⁸⁷⁾ Vanaf f. F5r wisselen zeer diverse gedichten elkaar af. Waterschoot wijst op verwantschap met De Denes Testament Rhetoricael, waar ditzelfde het geval is. Toch lijkt het me praktisch onmogelijk vast te stellen of men in deze bonte variatie ‘de schikkende hand van De Dene [kan] ontwaren’⁽¹⁸⁸⁾ of dat er sprake is van ordeloosheid waarin het typische karakter van rederijkersverzamelingen te zien is.⁽¹⁸⁹⁾ Maar het lijkt in elk geval op één punt mogelijk meer orde te zien dan de bundel zo op het eerste gezicht onthult.

De vraag welke gedichten uit De Rooveres eigen handschriften afkomstig zijn is op verschillende wijzen beantwoord. Lyna en Van Eeghem lijken het aandeel van zo'n bron groot te achten, Mak minimaliseerde het tot één gedicht, en Van Elslander stelde dat ‘slechts [...] een zeet gering aantal gedichten’ uit een autograaf afkomstig kon zijn.⁽¹⁹⁰⁾ In een voetnoot voegt Van Elslander hier echter een interessante constatering aan toe: niet alleen het Nieuwe jaer van Brugghe, maar alles wat daarna volgt zou uit de autograaf afkomstig kunnen zijn; vanaf dat punt ‘komen in ieder geval geen acrostica van andere dichters meer voor.’⁽¹⁹¹⁾ De veronderstelling van Van Elslander verdient serieus overwogen te worden. Daarom alles eens op een rijtje.

Het Nieuwe jaer van Brugghe staat op f. J6v-Klr, en bevindt zich op ongeveer driekwart van de bundel. Er gaan goed tachtig teksten aan vooraf, en erna volgen nog dertig gedichten. Het gedicht is voorzien van een uitvoerig opschrift, waaruit één passage hier van belang is: Ende is tnaervolghende gheschreven uut zijn eyghen handtghescrifte / By my al noch in wesene zijnde / ende wel punctueerlijck

(187) Waterschoot 1982, 153.

(188) Waterschoot 1982, 153.

(189) Mak 1955, 26. Ook Van Elslander 1953, 237 gaf er de voorkeur aan ‘de Rethoricale wercken te beschouwen als een gewonen verzamelbundel, waarin vooral stukken uit de tweede helft van de xv^e eeuw - en daaronder een overwegend aantal gedichten van De Roovere - voorkomen.’

(190) Van Elslander 1953, 237.

(191) Van Elslander 1953, 237 n. 19.

[p. 77]

gheschreven.⁽¹⁹²⁾ Mak betrok tnaervolghende slechts op deze ene tekst. Toch lijkt het niet ondenkbaar dat De Dene heeft willen aangeven dat behalve deze tekst, ook de verdere gedichten uit De Rooveres autograaf afkomstig waren. In elk geval vinden we vóór het nieuwjaarsgedicht zes gedichten die op grond van een acrostichon aan anderen dan De Roovere worden toegeschreven, terwijl hierna geen teksten meer voorkomen waarvoor De Rooveres auteurschap in twijfel moet worden getrokken, met uitzondering dan van enkele korte spreuken. Wel vinden we nog één refrein - Wye jonstighe sinnen willen beschamen - dat Mak afwees omdat het ‘een Reformatorisch anti-clericaal hekeldicht’ zou zijn.⁽¹⁹³⁾ De inhoud van de tekst vinden we echter al, in andere bewoordingen, bij Jan van Boendale, en behoort tot de in de veertiende- en vijftiende eeuw veel vaker gehoorde kritiek op misstanden onder de geestelijkheid.⁽¹⁹⁴⁾ Ook verder zijn er verschillen tussen dat wat aan het nieuwjaargedicht voorafgaat, en dat wat er op volgt. Zo vinden we in het laatste deel veel vaker dan daarvoor uitgesproken gelegenheidsgedichten: zes van de zeven nieuwjaarsgedichten staan in het tweede deel, evenals het refrein dat De Roovere op zijn zeventiende schreef en waarmee hij de titel Prince van rethoriken verwierf. Bovendien zijn er verschillen in het aantal gedichten dat elders is overgeleverd: in het eerste deel van de bundel zijn er in verhouding tweemaal zoveel gedichten met paralleloverlevering als in het tweede deel. De veronderstelling van Van Elslander dat het laatste deel van de bundel op De Rooveres eigen handschrift teruggaat, lijkt uiterst plausibel, en we moeten er in het verdere onderzoek naar De Roovere dan ook serieus rekening mee houden.

Samenvattend mag worden geconcludeerd dat het merendeel van de gedichten in de Rethoricale wercken door De Roovere is geschreven, en het staat wel vast dat alle rederijkersgedichten in de bundel (met uitzondering dan van het laatste Mariagedicht) afkomstig zijn uit Brugge in de jaren waarin De Roovere actief was. Maar niet álle gedichten zijn daadwerkelijk door hem geschreven. Toch zijn ze lange tijd wel als zodanig beschouwd. Waterschoot schrijft daarom dat men ze, te beginnen met De Dene, beschouwde ‘als behorende tot de

(192) Mak 1955, 360.

(193) Mak 1955, 27.

(194) Van Eeghem 1957, 105.

[p. 78]

canon van De Rooveres werken, en alleen als zodanig is hun verdere overlevering en mogelijke invloed gewaarborgd geweest.’⁽¹⁹⁵⁾

(195) Warerschoot 1982, 153.

Late handschriften

Het gedrukte boek heeft het handschrift niet verdreven en zeker niet overbodig gemaakt. Soms wilde iemand slechts een kleine, eigen selectie uit wat er in een druk was te vinden. Zo schreef de rederijker Samuel Crop omstreeks 1595 verschillende gedichten over uit de druk van de Excellente cronike van Vlaenderen.⁽¹⁹⁶⁾ In de integrale tekst was hij zo te zien niet geïnteresseerd. Het volstond daarom de retoricale gedichten over te schrijven. Ook Bertelmeus Boecx legde een eigen lyriekverzameling aan (Brussel, KB, 14275). Het eerste katern daarvan, aan het einde van de zestiende eeuw, waarschijnlijk geruime tijd vóór de rest geschreven, bevat gedichten van De Roovere.⁽¹⁹⁷⁾ Boecx noteerde elf gedichten terwijl hij de bundel van voren af aan doornam. Doordat de verzamelaar ook dichter was, en op diverse plaatsen zijn naam noteerde, zijn de gedichten van De Roovere wel voor het werk van Boecx aangezien. Zo is nog in de bloemlezing van Gerrit Komrij uit 1994 de Twaelf ouderdommen van De Roovere abusievelijk aangemerkt als gedicht van Boecx.⁽¹⁹⁸⁾

Waterschoot veronderstelde in 1982 dat de Brusselse verzamelaar Jan Michiels misschien net als Boecx teksten heeft overgenomen uit de Rethoricale wercken toen hij zijn verzamelbundel samenstelde. De bundel van Jan Michiels (Den Haag, KB, 71 E 57) is een lijvig papieren handschrift, omstreeks 1600 te Brussel tot stand gekomen, waarin zo'n 150 vroede refreinen en andere gedichten zijn samengebracht.⁽¹⁹⁹⁾ We vinden er zeer recente gedichten van Jan Houwaert en anderen, maar ook een schat aan oudere gedichten. Daaronder zijn

(196) Hs. Den Haag, KB, 71 J 55. De gedichten staan op de folia 144r-150r met daar tussendoor weer andere gedichten. Crop nam ze niet over in de volgorde waarin ze in de kroniek verschijnen.

(197) Vande Wijnpersse 1940, 59-69. Zie verder Thijs 1960 en 1964. Een typering van de slordige wijze waarop Boecx met zijn voorbeeld omging geeft Coigneau 1980-1983 dl. 1, 147.

(198) Komrij 1994, 1197-1199. Waarbij de naam van verzamelaar Boecx zeker in de smaak zal zijn gevallen bij de bloemlezer.

(199) Uitvoerige beschrijving geeft Van Elslander 1949.

[p. 79]

er 29 van Anna Bijns, verspreid door de hele bundel,⁽²⁰⁰⁾ en zes van Anthonis de Roovere.

De gedichten van De Roovere zijn door Jan Michiels niet, zoals wel is aangenomen, overgenomen uit de Rethoricale wercken. Voor één gedicht is die mogelijkheid bij voorbaat uit te sluiten omdat hij ontbreekt in de gedrukte bundel.⁽²⁰¹⁾ Twee andere gedichten staan wél in die bundel, maar minder compleet dan in het handschrift-Michiels.⁽²⁰²⁾ De drie resterende gedichten hebben in handschrift en druk een gelijke omvang. Wel zijn er varianten, en alles bij elkaar kunnen we besluiten dat Jan Michiels zo goed als zeker voor geen van de teksten de Rethoricale wercken als legger heeft gebruikt. Dat betekent niet dat hij niet in een later stadium deze druk heeft geraadpleegd.

Bij bestudering van het handschrift vallen enkele zaken op. Zo staan slechts drie van de zes gedichten van De Roovere in elkaars directe omgeving, terwijl de drie overige teksten ver uit elkaar staan.⁽²⁰³⁾ Hoewel vijf van de zes gedichten in het handschrift aan De Roovere worden toegeschreven, lijkt er geen enkele moeite gedaan de teksten bijeen te plaatsen. Dat is geen wonder, want vermoedelijk wist Jan Michiels, toen hij de teksten noteerde, niet dat het om gedichten van De Roovere ging: de aanduiding per Roouere, die vijfmaal voorkomt, is pas later onder de teksten geschreven en waarschijnlijk is dit tegelijk gebeurd met het aanbrengen van correcties. De tekst die we leren kennen uit de editie van Mak is die van de gecorrigeerde gedichten. De indruk dat we te maken hebben met redacties die sterk gelijken op die in de Rethoricale wercken is gebaseerd op gecorrigeerde teksten; oorspronkelijk stonden ze verder af van de in druk verschenen teksten.

De corrector, misschien Jan Michiels, heeft in diverse teksten sporen nagelaten.⁽²⁰⁴⁾ Zo ook in de gedichten van De Roovere. Daar waar vergelijking met de Rethoricale wercken mogelijk is, kunnen we

(200) Zie Roose 1963, 134-135.

(201) Hy die sonder beghin van allet beghinnen (f. 157r-158r). Dit gedicht is door Mak over het hoofd gezien.

(202) Het eerder besproken Als ick peyse om des tijts onlanckheyt en Soe wie hem selven wel kennen sal, met acrostichon petrus maes (resp. f. 73r-74v en 123v-124v).

(203) Op f. 153rv staat Hoe net een hoffken staet gegroeyt. Op f. 157r-158v staan meteen na elkaar Hij die sonder beghin van allet beghinnen en Sondighen es menschelyck int exponeren.

(204) Voor zover ik kan beoordelen kan de hand van de corrector dezelfde zijn als die van de kopiist. Een overzicht van de correcties in het volgende Jaarboek.

[p. 80]

Afbeelding 8: Den Haag, KB, 71 E 57, f. 157v, 157ar, 158r.

[p. 81]

[p. 82]

constateren dat de correcties zich nogal eens bewegen in de richting van de Rethoricale wercken. Toch is dit niet steeds het geval, terwijl in een enkel voorbeeld zelfs het tegendeel aan de hand lijkt.⁽²⁰⁵⁾ Verder is bij de twee gedichten die incompleet in de druk staan niettemin ook het gedeelte gecorrigeerd dat in de druk ontbreekt.

Het valt moeilijk uit te maken op grond waarvan de corrector zijn verbeteringen aanbracht. Toch is in elk geval bij een van de gedichten duidelijk dat de correcties niet zijn aangebracht na hernieuwde raadpleging van de legger waarnaar in eerste instantie het afschrift is gemaakt. Het handelt hier om het enige gedicht waarbij expliciete toeschrijving aan De Roovere ontbreekt: Hy die sonder beghin van allet beghinnen. Hierin zijn diverse, meest kleine correcties aangebracht. Op één belangrijk punt verschilt deze tekst van de twee andere lezingen die we van dit refrein kennen, en die door Mak in zijn editie zijn gebruikt (de tekst in het handschrift-Michiels is door Mak over het hoofd gezien): de vijfde strofe is een andere strofe dan die in de editie, terwijl wat daar de vijfde strofe is, nu de zesde en laatste strofe vormt, voorzien van het opschrift Prinche. De corrector heeft evenwel een versie voor zich gehad die wél overeenkomt met de tekst in de editie, waarin dus als prince een strofe voorkomt die in het afschrift van Jan Michiels ontbreekt. De corrector heeft de betreffende strofe toegevoegd op een los blaadje dat nu tussen de folia 157 en 158 is geplakt en dat als opschrift draagt Anderen prince (zie afbeelding 8). Dat inderdaad werd gecorrigeerd naar een tekst als in de editie lijkt te worden bevestigd doordat er geen correcties zijn aangebracht in de strofe die daar ontbreekt (de vijfde in het handschrift-Michiels); die strofe kon immers door de corrector niet worden gebruikt. Dit gegeven wijst erop dat de corrector niet naar eigen inzicht corrigeerde maar naar variante lezingen van de betreffende gedichten. Misschien heeft hij daarbij ook de Rethoricale wercken gebruikt. In elk geval moeten we serieus rekening houden met de mogelijkheid dat de expliciete toeschrijvingen - per Roouere - aan deze bron ontleend zijn. Daarop wijst in elk geval dat precies die vijf gedichten aan De Roovere worden toegeschreven die geheel of

(205) Zie bijv. Hoe net een hoveken staet ghegroeyt (Mak 1955, 301-302). In vs. 2 stond in hs. Michiels Met soeten cruydekens al om stelt, maar al is gecorrigeerd tot wel, in overeenstemming met de Rethoricale wercken. Daarentegen in vs. 23, Nemet in dancke aen deught verselt, is aen veranderd tot zij, terwijl de RW hiet in heeft.

[p. 83]

gedeeltelijk in de Rethoricale wercken staan.⁽²⁰⁶⁾ Hy die sonder beghin van allet beghinnen, dat niet in de druk staat, wordt niet aan De Roovere toegeschreven, al staat de tekst in de directe omgeving van twee andere gedichten van diens hand.

Het handschrift-Jan Michiels bevat vijf gedichten die met zoveel woorden als werk van De Roovere worden aangeduid. Dat de toeschrijving teruggaat op raadpleging van de Rethoricale wercken is, zoals hiervoor betoogd, niet zeker maar tenminste aannemelijk. Eén gedicht waarvoor De Rooveres auteurschap vaststaat, kent in dit handschrift geen expliciete toeschrijving. Het is niet uit te sluiten dat onder de talrijke andere anonieme gedichten in dit handschrift meer teksten van De Roovere verscholen gaan. In elk geval vinden we er enkele gedichten die uit zijn omgeving afkomstig kunnen zijn. Meteen na Sondighen es menschelyck int exponeren, het derde van drie De Roovere-gedichten die vlak bij elkaar staan, volgt Ten es gheen swijn zonder knorren dat net als de eraan voorafgaande tekst de stokregel Ten es gheen coren sonder caff heeft.⁽²⁰⁷⁾ Deze regel komen we ook tegen in een van de rondelen van De Roovere.⁽²⁰⁸⁾ De overeenkomst kan een toevallige zijn, maar evenmin is uit te sluiten dat de gedichten zijn geschreven door dichters in wedijver met elkaar, terwijl het zelfs mogelijk is dat De Roovere de auteur is van alledrie de gedichten.⁽²⁰⁹⁾ Een andere tekst uit het Brugge in de tijd van De Roovere is een nieuwjaarsgedicht met als stokregel Nemp danckelyck dit salich nyeuw jaer.⁽²¹⁰⁾ Het kent hier zes strofen, waarvan de eerste ook voorkomt in een handschrift van de Excellente cronike van Vlaenderen. In een ander exemplaar van deze kroniek, net als het eerstgenoemde gekopieerd door Jacob van Malen, staat een strofe met dezelfde vorm en stokregel. Deze strofe, die begint met O Brugghe wytvermaerde stede, maakte zo te zien deel uit van hetzelfde gedicht.⁽²¹¹⁾ De onloochenbare Brugse herkomst, en het voorkomen in

(206) Daarbij moet dan worden opgemerkt dat degene die de toeschrijvingen heeft genoteerd, goed heeft opgelet, want ook Als ickpeyse om des tijts onlanckheyt, waarvan in de RW slechts één strofe staat, is aan De Roovere toegekend.

(207) Hs. Den Haag, KB, 71 E 57, f. 159rv.

(208) Mak 1955, 320.

(209) In elk geval kon De Roovere goed uit de voeten met de enumeratio-techniek die Ten es gheen swyn sonder knorren typeert, zoals te zien is aan de gedichten Tis quaet delven sonder spade en Tsint dat gheen minnen en was sonder goet (Mak 1955, 320-323).

(210) Hs. Den Haag, KB, 71 E 57, f. 203rv.

(211) De twee handschriften zijn Brugge, SB, 436 en Douai, BM, 1110. De genoemde strofen zijn respectievelijk uitgegeven door Dewitte 1981, 116 en Ricour 1857-1859, 352.

[p. 84]

twee kort na 1485 geschreven handschriften, situeren deze tekst in de directe omgeving van Anthonis de Roovere, van wie zo veel nieuwjaarsgedichten bekend zijn.

Het handschrift-Michiels toont de complexe overleveringssituatie na verschijnen van de Rethoricale wercken,⁽²¹²⁾ waaruit duidelijk wordt dat ook onafhankelijk van deze druk teksten van De Roovere verspreiding vonden. En het handschrift biedt, net als veel eerder besproken bronnen, bouwstenen voor reconstructie van de literaire omgeving waarin De Roovere werkzaam was.

(212) Behalve de reeds genoemde handschriften, verdienr ook het late Brussel, KB, 13130-33 vermelding. Hierin sraan drie korte gedichtjes (waaronder het rondeel Die gheen plumen en kan strijcken) die ook in RW voorkomen (zie Foncke 1943, 62 en 65) hoewel ze er zo te zien niet rechtstreeks uit gekopieerd zijn. Misschien kende de kopiist ze uit het hoofd, waarbij de RW als bron niet is uit te sluiten.

Plaatsbepaling

Overzien we nu deze overlevering dan zijn er verschillende conclusies te trekken. Zo valt op dat ze zeer omvangrijk en ruim verspreid is. Al tijdens en kort na het leven van De Roovere was diens werk tot ver buiten Brugge bekend, zoals blijkt uit enkele handschriften en drukken, maar ook uit de Lierse rekeningen en uit de kennelijke bekendheid met De Rooveres werk bij andere dichters. Zijn dichterschap diende tot voorbeeld voor anderen. Opmerkelijk bij de verspreiding van het werk van De Roovere is dat ze evenzeer in handschrift als in druk heeft plaatsgevonden. Eerder sprak ik al het vermoeden uit dat De Roovere de eerste Middelnederlandse dichter was die eigen werk in druk heeft zien verschijnen. Zeker is hij de eerste dichter van wie het werk in druk evengoed gerepresenteerd wordt als in handschrift. Als de handschriften met het werk van De Roovere ons niet bekend waren, zou het beeld dat we van zijn schrijverschap kregen slechts op één punt belangrijk onderdoen voor het beeld dat we nu hebben: in druk is er geen toneelwerk bewaard gebleven dat met zekerheid aan De Roovere is toe te schrijven. Het spel Quiconque vult salvus esse is slechts in één handschrift bewaard, terwijl voor de Elckerlijc en het spel Vanden jonghen vrijer ende vanden ghehouden man, die wel in druk bewaard bleven, geenszins vaststaat dat De Roovere ze schreef. Het beeld van De Roovere als

[p. 85]

toneelschrijver, dat nu ook al armzalig is, zou zonder het handschrift van Cornelis Everaert zo goed als niets voorstellen. Maar voor al het overige kunnen we ons een heel goed beeld vormen op grond van de in druk overgeleverde teksten: de diversiteit in zijn gedichten komt uitstekend tot uitdrukking, terwijl we hem ook als kroniekschrijver goed leren kennen door wat er in druk bewaard is.

Maar zoals het beeld louter op basis van gedrukte werken tamelijk representatief is, zo is het dat ook als we alleen oog hebben voor wat er in handschrift verscheen. Toneel, historiografie en de gedichten zijn goed vertegenwoordigd. Toch is er ook hier een bijna-lacune: in de handschriften is slechts één gedicht in het zotte genre bewaard gebleven,⁽²¹³⁾ terwijl we in de Rethoricale wercken vier zotte gedichten vinden. Ook Vanden hinnen tastere, dat eveneens slechts in druk bewaard is, kan tot het zotte genre gerekend worden. De Rooveres auteurschap bereikt zijn hoogtepunt in de jaren waarin de boekdrukkunst ingang vindt in de Nederlanden. De introductie van het gedrukte boek vormt een keerpunt in de literatuurgeschiedenis, hoewel de implicaties hiervan pas geleidelijk doordringen: aan het einde van de vijftiende eeuw kende men de druk, maar kon men het handgeschreven boek nog niet missen. De overlevering van De Rooveres werken vormt hiervan een fraaie illustratie.

Belangrijke gegevens die de overlevering biedt, hebben betrekking op de context waarin De Rooveres teksten hun ontstaan vonden. De overlevering van teksten geeft context aan die teksten. In de eerste plaats natuurlijk een gebruikscontext: het in elkaars omgeving voorkomen van teksten betekent dat ze in dezelfde omgeving beschikbaar waren en gebruikt werden. Maar niet zelden vormt de overlevering ook een aanwijzing voor de ontstaanscontext. In verschillende handschriften zijn groepen van teksten aanwijsbaar met een verwante origine. We krijgen hier zicht op de letterkundige omgeving waarbinnen De Roovere zijn werk schreef. Zo vormt het oudste deel van handschrift Brussel, KB, II 270 een verzameling die werk van De Roovere en diens Brugse tijdgenoten bevat, terwijl ook enkele oudere teksten zijn opgenomen. Ook de tussengevoegde spreuken, strofen en fragmenten in twee handschriften van de Excellente cronike van Vlaenderen weerspiegelen zo'n verzameling.⁽²¹⁴⁾

(213) Een gay wel fray ionckwyveken in het hs.-Van Stijevoort.

(214) Het gaat om de handschriften Brugge, SB, 436 en Douai, BM, 1110, beide geschreven door Jacob van Malen. Zie hiervóór ‘kronieken’. In Oosterman-in voorbereiding komen de twee handschriften uitvoerig ter sprake.

[p. 86]

En ook hier vinden we naast contemporaine gedichten werk uit een vroegere periode. Het lijkt nauwelijks toeval dat hieronder teksten uit het Gruuthuse-handschrift zijn, dat immers in het recente onderzoek steeds meer gezien wordt als de verzameling van een groep Brugse ‘proto-rederijkers’.⁽²¹⁵⁾

De plaats van De Roovere in de Middelnederlandse literatuur kan voor een deel worden gereconstrueerd op basis van de overlevering van diens teksten. Maar ook de teksten zelf leveren belangrijke gegevens. Tenslotte kan ook onderzoek van de historische context een bijdrage leveren aan de situering van De Roovere. Daarbij blijkt, zoals we nog zullen zien, dat niet alleen de Nederlandstalige letterkunde in ogenschouw moet worden genomen, maar zeker ook die in de Franse taal. Een verhandeling over de literaire en sociale omgeving waarin De Roovere zijn werk schreef, wordt een artikel op zich. Hier volsta ik daarom met het schetsen van enkele grote lijnen: de contouren die dan naderhand bijgesteld en ingevuld kunnen worden.

Of De Roovere het werk van Jacob van Maerlant kende, weten we niet. Toch zijn er allerlei plaatsen in zijn werk waar hij blijk geeft over kennis te beschikken die goed ontleend kan zijn aan Maerlant. Mak wijst meer dan eens op mogelijk inhoudelijke ontleningen. Zo wordt er in het lange dialooggedicht Van pays en oorloghe gerefereerd aan Alexander de Grote en de Brahmanen. Mak veronderstelt dat De Roovere hierover wist door lectuur van de Spiegel historiael of anders Alexanders Geesten.⁽²¹⁶⁾ Ook andere passages in dit gedicht bevatten gegevens die wel eens aan Maerlant ontleend zouden kunnen zijn. Een inventarisatie van alle plaatsen in De Rooveres oeuvre waar wordt gerefereerd aan klassieke, bijbelse of historische stof maakt waarschijnlijk veel duidelijk over de herkomst van al deze weetjes. In elk geval lijken Rijmbijbel en Spiegel historiael aangewezen werken voor het vergaren van encyclopedische kennis. Overigens zij opge-

(215) In hs. Brussel, KB, II 270 staan het eerste en tweede Gruuthuse-gebed (zie Oosterman 1992, 200 en Oosterman 1995a, 106-108). In beide handschriften van de kroniek staat de eerste strofe van het elfde Gruuthuse-gedicht: vgl. Oudvlaemsche liederen 1848-1849, 440.

(216) Mak 1955, 380.

[p. 87]

merkt dat ook de dialoogvorm van Van pays en oorloghe geënt kan zijn op het werk van Maerlant.

Soms is er sprake van evidente ontlening door een auteur aan het werk van een ander. Zo hoeft er niet te worden getwijfeld aan het gebruik dat De Roovere maakte van Ruusbroecs Spieghel der eeuwigher salicheit. Maar vaak is er sprake van minder specifieke overeenkomsten, en het is veel lastiger aan een dergelijke meer algemene verwantschap conclusies te verbinden. Wie bijvoorbeeld de gedichten van De Roovere overziet, bemerkt dat de grootste groep van teksten bestaat uit Mariagedichten. Weinig verbazingwekkend voor wie de Middelnederlandse literatuur uit het Brugse overziet. De minnedichten uit Ter Doest, het werk van Maerlant, Jan Praets Speghel der zalicheit, de teksten uit het Gruuthuse-handschrift, overal is er plaats ingeruimd voor de devotie tot Maria. Heel in het bijzonder geldt dit voor de berijmde gebeden in Brugse handschriften, waarvan veel zijn gericht tot Maria.⁽²¹⁷⁾ Niettemin is het lastig vergaande conclusies te trekken. Daarvoor was de Mariadevotie te algemeen in de Middeleeuwen. Wel zien we opmerkelijke overeenkomsten tussen Mariagebeden uit de eerste helft van de vijftiende eeuw en het werk van De Roovere. Deze overeenkomsten kunnen wél worden gezien als aanwijzingen voor het bestaan van een Brugse traditie.⁽²¹⁸⁾ Een goed voorbeeld biedt de vergelijking van het omstreeks 1445 anoniem overgeleverde Lof lelye ende rose sonder doren met enkele Mariagedichten van De Roovere. De afwisseling van lange en korte verzen, het steeds herhaalde lof en veel van de gebruikte beeldspraak vinden we zowel in het anonieme gebed als bij De Roovere. Vooral met diens Ach alder gloriooste drachte zijn er diverse parallellen.⁽²¹⁹⁾

De Marialyriek van De Roovere komt evident voort uit wat er in zijn jonge jaren in Brugge werd geschreven. Ook voor veel andere gedichten moet dit hebben gegolden. Zo zien we bij De Roovere liefst zeven nieuwjaarsgedichten. Deze teksten speelden een rol bij de nieuwjaarsviering die in kringen van rederijkers een belangrijke plaats innam. Er is wel eens aangenomen dat De Roovere hiermee

(217) Zie Oosterman 1995a, m.n. hst. 3.

(218) In algemene zin hierover Oosterman 1995a, 152-165. Voor een specifiek voorbeeld zie Lievens 1990.

(219) Voor het gebed zie Oosterman 1995a, 287 (R 234). De bedoelde teksten van De Roovere staan in de ed. Mak 1955, m.n. 174-178 en 180-186.

[p. 88]

aan het begin staat van een traditie.⁽²²⁰⁾ Niet toevallig blijkt echter dat juist in het Brugse Gruuthuse-handschrift enkele nieuwjaarsgedichten staan die qua toonzetting en inhoud sterk doen denken aan het werk van De Roovere.⁽²²¹⁾ Nieuwjaarsgedichten vinden we ook bij een tijdgenoot van De Roovere als Fransois Stoc; en hiervoor wees ik al op enkele gedichten in het Brusselse handschrift KB, II 270, waarvan Stoc er een schreef, terwijl De Roovere een van de anoniem overgeleverde teksten kan hebben geschreven.

Het werk van De Roovere is niet los te zien van dat van tijdgenoten. Enkele voorbeelden mogen dit verduidelijken. Een Mariagedicht van de juist genoemd Fransois Stoc, Lof onbesmitste inwitste verhitste doergloedich, volgt in het handschrift-Van Stijevoort meteen op een gedicht van De Roovere. In beide gedichten wordt, zij het op verschillende wijze, volop gebruik gemaakt van binnenrijm. In het gedicht van Stoc rijmen de woorden binnen een vers op elkaar:

Lof onbesmitste inwitste verhitste doergloedich
Lof goetste bevroetste soetste melodije
In sinnen van binnen met minnen overvloydich
Lof reyne ghemeyne fonteyne Marye⁽²²²⁾

Bij De Roovere is er minder rijm binnen één vers, maar is er tussen de verzen meer binding door het rijm. Bovendien gebruikt hij in alle strofen dezelfde rijmklanken.

O inlicste reyn rose zoo confortable
Gestadich oetmoedich noyt dissoluyt
Verwinlicste der roose van Adams kable
Beradich voerhoedich salve conduyt⁽²²³⁾

Stoc en De Roovere wedijveren met elkaar in virtuositeit. En dat die laatste ook kan rijmen zoals Stoc in het Mariagedicht, toont hij ons in een van zijn zotte refreinen:

(220) Zie bijv. Viaene 1959, 7.

(221) Zie Oosterman 1995a, 144 en 389 n. 125. Zie verder over Brugse nieuwjaarsliederen en -gedichten Strohm 1990, 100-101.

(222) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 45.

(223) Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 43.

[p. 89]

 

Een gaey wel fraey nisch frisch joncwijveken

 

Ghewrocht gecnocht wel gent int lijveken

 

Quam laesten met haesten ghegaen om wijn⁽²²⁴⁾

De Roovere en Stoc zijn tijd- en stadgenoten. Afgaande op het weinige dat er van Stoc bewaard bleef, kunnen we besluiten dat De Roovere en Stoc elkaars werk vermoedelijk kenden en wellicht in onderlinge wedijver een bijdrage leverden aan de poëticale ontwikkelingen van hun tijd.

Ook Hamme schreef een gedicht dat verwantschap vertoont met een gedicht van De Roovere: diens Met ongheruster herten zwaer en In de wintelcoetse vander bekender waerheit van Hamme staan in handschrift Brussel, KB, II 270.⁽²²⁵⁾ Het zijn allebei allegorische droomgedichten. De Roovere beschrijft een beelde zoo ruut besneden met haren als borstels, met ezelsoren, een hals als van een zwaan en voeten als de poten van een beer. De antropomorfe figuur krijgt een moraliserende duiding. Wakker geworden besluit de dichter deze droom te stellene rasschelic int ghescrifte om het aan een vriend aan te bieden. Hamme baseert zich op de fabel over maag en ledematen uit de Esopet, en ook hij eindigt met een moraal. Net als De Roovere besluit ook Hamme de droom vast te leggen: dus ontspronghen zoo nam ict vooren / Dat ict wilde in gescriften stellen / Soe mochtment laten de vrienden hooren. De gedichten van De Roovere en Hamme zijn bedoeld voor de voordracht en lijken zich te richten tot een kring van goede bekenden. Hoe nauw de relatie tussen de twee dichters is geweest, laat zich slechts raden, maar de overeenkomst tussen beider gedichten doet vermoeden dat ze tot dezelfde kring behoorden. De Heilige-Geestkamer komt hiervoor wel als eerste in aanmerking. In dezelfde omgeving moeten we waarschijnlijk ook Jan Bortoen zoeken, de dichter van de rouwklacht. Het is onzeker of hij geïdentificeerd kan worden als de in 1484 overleden drukker. Toch lijkt het zinvol met deze mogelijkheid rekening te houden.⁽²²⁶⁾

(224) Mak 1955, 399.

(225) De twee teksten zijn naar dit handschrift uitgegeven door Lyna 1924, 315-322.

(226) Zie Van 't Hoog 1918, 9 (m.n. n. 1). Voor het juiste sterfjaar en gegevens over zijn werk als drukker: Schouteet 1971. Een interessante aanwijzing voor diens betrokkenheid bij de broederschap van OLV van de Sneeuw op p. 34-35. Geirnaert 1989 meent in navolging van Geirnaert 1982 dat de dichter en de drukker niet een en dezelfde persoon zijn. Maar hun argument dat iemand die in 1455 het Brugse poorterschap verwerft, en van huis uit Franstalig is, in 1482 onvoldoende Nederlands zou kennen om een goed gedicht re schrijven, overtuigt mij niet. Vaak blijken schrijvers verrassend snel de taal van het land waarheen ze getrokken zijn, goed te beheersen. Als voorbeeld mogen gelden Vladirnir Nabokov en Joseph Brodsky.

[p. 90]

In het Brugge uit de tijd van De Roovere waren vanzelfsprekend veel meer schrijvers actief dan de nu genoemden. Een korte opsomming volstaat om dit duidelijk te maken: Jacob Vilt vertaalde de Consolatio van Boethius, Maarten schreef een liefdesbrief-op-rijm aan Tanneken, Aliamus de Groote maakte diverse mirakelspelen, Rombout de Doppere schreef een voortzetting van de Excellente cronike en waarschijnlijk ook gedichten, het clercxken Martijn schreef Van den drie blinden dansen, een bewerking van Pierre Michaults La dance aux aveugles, en verder vertaalde iemand de Histoire de Jason, schreef een onbekende dichter een lof tot Sinte Bave, dichtte iemand het refrein Hij es weildich die vruecht int zijne heeift, vertaalde iemand Le pélerinage de Jesus-Christ, enzovoort.⁽²²⁷⁾ Maar niet alleen de Nederlandstalige literatuur was in Brugge van belang, ook de Franse letterkunde speelde er een rol.

De Franse taal werd veel gebezigd in Brugse kringen waarmee De Roovere contacten onderhield. Het aandeel dat hij had in de organisatie van blijde inkomsten maakt het nauwelijks voorstelbaar dat hij geen Frans kende, al weet Eduard de Dene te melden dat hij geen enkele taal beheerste buiten zijn Vlaemsche ingheboren lanttale oft spraecke.⁽²²⁸⁾ In elk geval vinden we in zijn werk sporen van Franse invloed, en dan moeten we niet in de eerste plaats denken aan het taalgebruik, maar aan de gebezigde versvormen. Vijf gedichten in de Rethoricale wercken worden als ballade aangeduid. En hoewel het maar de vraag is of deze opschriften aan De Roovere zijn toe te schrijven, hoe dan ook gaat het hier om gedichten die qua vorm geënt zijn op de Franse ballade.⁽²²⁹⁾ De Roovere is niet de eerste of enige die zich in Brugge van deze vormt bedient. Vooral twee vroege refreinen, van Jan van Hulst en Gillis Onin, verraden Franse invloed.⁽²³⁰⁾

(227) Hier geef ik slechts zeer korte referenties naar edities, meest recente publicaties en, wanneer zowel studie als editie ontbreken, de vindplaats. Vilt: Goris 1996; Liefdesbrief: Geirnaert 1994, afb. in Hogenelst & Van Oostrom 1995, 270; Aliamus de Groote: Strohm 1990, 48; De Doppere: Ricour 1860, 180-188 en Vander Linden 1959; Martijn: Schuijt 1955; jason: Nieuwstraten 1994 en Oosterman 1996; Sinte Bave: Hs. Brussel, KB, 19.851-59, f. 381rb-vb; Hij es weildich. Hs. New York, PML, M. 435; Pélerinage. Vlaamse kunst 1981, 234-235.

(228) Rethoricale wercken 1562, f. A2v-3r.

(229) Erné 1972, 356-358; Coigneau 1980-1983 dl. 1, 145-146.

(230) Het refrein van Jan van Hulst staat in hs. Brussel, KB, II 270 en is uitgegeven door Oosterman 1995b, [12-13]. Zie verder Oosterman 1995a, 143. Het refrein van Gillis Onin staat in de gedrukte bundel van Jan van Doesborch en is uitgegeven door Kruyskamp 1940 dl. 2, 242-244. Zie Van Branteghem 1963-1964, Coigneau 1976 en Lievens 1979.

[p. 91]

Evenmin is De Roovere de eerste die de rondeelvorm overneemt die in de Franse letterkunde al eerder ruime verbreiding kent (ABaAabAB) maar die reeds in de Brusselse Bliscappen met vaardigheid wordt toegepast.⁽²³¹⁾ Wel wijkt hij daarmee af van de rondeelvorm die rond 1400 in Brugge wordt toegepast en verder ontwikkeld door de Gruuthuse-dichters.⁽²³²⁾ Het achtregelige rondeel dat De Roovere schrijft, blijkt naderhand in het Nederlands de meest gebezigde vorm. Dat De Roovere vaak vroeg was met bijzondere versvormen moge blijken uit Roovers schaeckspel ten love van Maria,⁽²³³⁾ dat het vroegst bekende schaakspelgedicht is.⁽²³⁴⁾

De ballade en het rondeel zijn overgenomen uit de Franse traditie. Maar in het werk van De Roovere zien we meer parallellen met het werk van Franstalige dichters, en lang niet altijd is duidelijk of en hoe er van beïnvloeding sprake is. Een fascinerende casus is het Mariagedicht van De Roovere waarin de vijf opeenvolgende strofen beginnen met de letters maria.⁽²³⁵⁾ Precies zo'n gedicht kennen we van Jean Molinet, Bourgondisch hofdichter en chroniqueur die Brugge wel eens bezocht zal hebben.⁽²³⁶⁾ Het door De Roovere en Molinet gebezigde procédé is lang voordien bekend uit het Latijn, en beide dichters kunnen het, onafhankelijk van elkaar, daaraan ontleend hebben. Maar ook kunnen directe of indirecte contacten tussen de bijna-tijdgenoten een rol hebben gespeeld, en daarbij staat geenszins vast dat Molinet de gevende partij is geweest. Hij was jonger dan De Roovere, zijn voornaamste literaire activiteit dateert van na de dood van De Roovere,⁽²³⁷⁾ en - niet onbelangrijk - het heeft er alle schijn van dat Molinet op zijn minst een elementaire kennis had van de Nederlandse taal. Herhaaldelijk maakt hij gebruik van aan het Nederlands ontleende woorden.⁽²³⁸⁾

(231) Zie Coigneau 1994, 27 en 31.

(232) Zie hierover m.n. Reynaert 1984.

(233) Mak 1955, 207.

(234) Westgeest 1996. Zie ook de bijdrage van Westgeest in deze aflevering.

(235) Mak 1955, 186-188.

(236) Oroison sur Maria, uitgegeven door Dupire 1937, 455-456. Over Molinet Dupire 1932 en Koopmans 1994.

(237) Zie Dupire 1932, 26-27.

(238) Een overzicht geeft Dupire 1932, 239-256. Zie ook Koopmans 1994, 105. Diens constatering dat Molinet het Nederlands gebruikt als verrijking van zijn taal is belangwekkend mits doorgetrokken naar de Nederlandstalige rederijkers: wellicht gebruikten zij juist het Frans als bewuste versiering en mogen we er geen onbedoelde sporen van Franse invloed in zien.

[p. 92]

De mogelijke verbinding met Molinet is maar een van de vele die van belang geweest kunnen zijn. Zelfs als we aannemen dat De Roovere betrekkelijk honkvast was, is hij volop in de gelegenheid geweest met vele collega-dichters en -chroniqueurs in contact te komen. Het was in Brugge een komen en gaan van vorsten en edellieden met in hun gevolg vaak met naam bekende auteurs. Hoogtepunt vormden de huwelijksfeesten voor Karel de Stoute en Margareta van York. De hofdichter Olivier de la Marche bekleedde hierbij een belangrijke functie, terwijl ook De Roovere een groot aandeel had in de organisatie van feestelijkheden. Niet toevallig zijn de bewaarde beschrijvingen door La Marche en De Roovere twee van de uitvoerigste.

We zien in het werk van De Roovere diverse parallellen met het werk van Franstalige tijdgenoten. Behalve formele, waarvan er hiervoor enkele zijn genoemd, zijn er ook inhoudelijke parallellen. De karakterisering door Dupire 1932 van Molinets oeuvre - ‘c'est aussi une sympathie profonde pour les petites gens, en même temps que l'horreur des batailles et l'amour fervent de la paix’ - geldt in grote lijnen ook voor het oeuvre van De Roovere.⁽²³⁹⁾ De vele contacten rond het Bourgondische hof kunnen daarbij van belang zijn geweest.

Op grond van de gegevens die zijn werk ons biedt, lijkt het mogelijk nogal wat aan de weet te komen over De Roovere. Zijn plaats in de letterkunde is goed te bepalen, en ook zijn sociale en maatschappelijke positie is nauwkeuriger vast te stellen dan voorheen wel gebeurde. Door Mak werd Anthonis de Roovere afgeschilderd als een verschoppeling, een arme ambachtsman die de verbittering over het onrecht dat hij zich dagelijks ziet voltrekken (en dat misschien ook hemzelf is aangedaan) tot uiting laat komen in zijn gedichten.⁽²⁴⁰⁾ Mak zet zich daarmee sterk af tegen het beeld dat werd geschilderd door Van 't Hoog die De Roovere tot stadsbouwmeester maakt, een persoon met veel aanzien.⁽²⁴¹⁾ De typering van beiden is maar zeer ten dele gebaseerd op een grondige bestudering van de historische aanwijzingen voor de sociale plaatsbepaling van De Roovere. Dit is wel

(239) Dupire 1932, 110.

(240) Mak 1955, 7-18.

(241) Van 't Hoog 1918, 1-43 (m.n. 5-7).

[p. 93]

ter hand genomen door Viaene, die in enkele artikelen, verschenen in de jaren 1959-1963, belangrijke gegevens heeft aangedragen met betrekking tot de historische situering van enkele gedichten en de toekenning aan De Roovere van een jaargeld.⁽²⁴²⁾ Hij schetst het beeld van een dichter die in nauw contact staat met de stedelijke elite, hoewel niet duidelijk wordt in hoeverre hij daar zelf toe behoorde. Het meest volledige beeld geeft D. Geirnaert in een artikel uit 1982 met als titel ‘De Roovere gedocumenteerd: feiten rond leven en werk.’⁽²⁴³⁾ De Roovere komt hieruit naar voren als iemand die in contact stond met talrijke vooraanstaande Bruggelingen. Geirnaert wijst bijvoorbeeld op de personen met wie hij samenwerkte bij blijde inkomsten: Anthuenis Goossins, Pieter van Bouchoutte en Colaert d'Ault.⁽²⁴⁴⁾ In vergelijking met hen lijkt De Roovere een lagere tree op de sociale ladder in te nemen. Hij was, anders dan de drie genoemden en vele anderen met wie De Roovere meermalen te maken had, geen lid van het Gilde van de Droge Boom.⁽²⁴⁵⁾ En al was hij, als we De Dene mogen vertrouwen, vry metselaer, dat wil zeggen geen knecht maar eigen baas, hij was zeker geen vermogend bouwondernemer, zoals Anthuenis Goossins.⁽²⁴⁶⁾ De Roovere verwierf zich faam als dichter, en dàt bracht hem in contact met de hoge heren en vrouwen. Om de aard van die contacten enig reliëf te geven wil ik kort stilstaan bij drie personen die van bijzonder belang kunnen zijn geweest: Jan de Baenst, Pieter van Muelenbeke en Lodewijk van Gruuthuse.

Ridder Jan de Baenst, heer van Sint Joris, en telg uit een illuster geslacht dat sinds het einde van de veertiende eeuw een belangrijke rol speelde in het bestuur van Brugge en het Brugse Vrije, heeft in 1466 bemiddeld bij de verlening aan De Roovere van het jaargeld. Jan de Baenst heeft het stadsbestuur, tijdens de vergadering op 18 februari 1466, gewezen op de grote verdiensten van De Roovere. De Baenst moet grote belangstelling hebben gehad voor de letterkunde en hij droeg die in het Nederlands een warm hart toe. Zo liet hij de in 1475 voltooide Middelnederlandse vertaling van de Cité des dames

(242) Viaene 1959; Viaene 1960 en samenvattend Viaene 1963.

(243) Geirnaert 1982.

(244) Geirnaert 1982, 147.

(245) In het vroegst bewaarde ledenregister (Brugge, Stadsarchief, 505) komen we de namen regen van Colaert Daut ende joncfrauwe Magdaleene sijn wijf (f. 3v), Anthonis Gosin ende sijn wijf (f. 7v), en Pieter van Bouchoute (f. 11r). Verder ook nog onder meer Jan de Baenst de jonghe ende joncfrauwe Margriete sijn wijf (f. 7v), Pieter van Muelenbeke (f. 10v) en Olivier de la Marche (f. 17v).

(246) Oosterman 1995a, 199-200.

[p. 94]

vervaardigen. Of De Roovere hierbij betrokken is geweest, moet toekomstig onderzoek uitwijzen. Misschien is het ook niet zo'n gekke gedachte om in hem de notabelen poorter te zien waarover De Dene spreekt, dije metten selven Roovere seer familiaer was ende dickwijls frequenterende,⁽²⁴⁷⁾ en wiens handschrift door De Dene werd gebruikt bij het samenstellen van de Rethoricale wercken.

Een belangwekkende figuur lijkt ook Pieter van Muelenbeke te zijn geweest. Viaene wees er reeds op dat Van Muelenbeke een van de zes gecommiteerden was die door De Roovere worden geprezen in het Nieuwe jaer van Brugghe uit 1480. In datzelfde jaar overlijdt Van Muelenbeke. Zijn graf wordt afgedekt met een koperen grafplaat, die nog wordt bewaard in het Sint-Janshospitaal. Hierop staat een retoricaal gedicht dat sterk doet denken aan gedichten van De Roovere (vooral die in de Excellente cronike) en de tekst wordt dan ook wel voor zijn werk gehouden.⁽²⁴⁸⁾ Als er daadwerkelijk een nauwe relatie heeft bestaan tussen De Roovere en Van Muelenbeke kan dit van belang zijn voor de bepaling van De Rooveres plaats in het Brugse literaire landschap. Van Muelenbeke was namelijk op 18 december 1474 als dismeester van de Onze-Lieve-Vrouwekerk betrokken bij een overeenkomst met Colaert en Pieter De Labye, die waarschijnlijk kort tevoren De Drie Santinnen hadden opgericht, de tweede Brugse rederijkerskamer.⁽²⁴⁹⁾ Hoever de betrokkenheid van Van Muelenbeke bij deze kamer strekte is vooralsnog onbekend. Toch lijkt het de moeite waard ons af te vragen of De Roovere misschien op enigerlei wijze betrokken is geweest bij deze nieuwe rederijkerskamer. Interessant detail hierbij is dat De Roovere in 1474 een mirakelspel schrijft en opvoert voor het Gilde van Onze-Lieve-Vrouwe van de Sneeuw dat was verbonden aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk.⁽²⁵⁰⁾ Er zijn namelijk aanwijzingen die doen vermoeden dat De Drie Santinnen is voortgekomen uit de Mariabroederschap.⁽²⁵¹⁾

(247) Rethoricale wercken 1562, f. A2v.

(248) Viaene 1961. In ditzelfde artikel wijst Viaene ook op de grafschriften voor Servaes Cooren en Kateline d'Ault, die volgens hem eveneens van de hand van De Roovere kunnen zijn.

(249) Brugge, Stadsarchief, 390: Drie Santinnen, Bl Cartularium, f. 3r-6r.

(250) Brugge, Rijksarchief, Kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouwe te Brugge, Oud Archief, nr. 1531: Rekeningen OLV vander Snee 1468-1499, f. 135r.

(251) Er zijn personele banden, broederschap en rederijkerskamer vinden beide onderdak bij de Onze-Lieve-Vrouwekerk, en aan de jaarlijkse gewoonte van de opvoering van een mirakelspel komt na 1476 een einde, alsof het bestaan van een rederijkersgilde aan de literaire activiteiten van de broederschap hun belang ontneemt.

[p. 95]

Van Muelenbeke was, voor zover waarneembaar, primair betrokken bij de Nederlandstalige literatuur. Anders ligt dat bij Lodewijk van Gruuthuse, wiens bibliotheek voor een belangrijk deel is gevuld met boeken in de Franse taal.⁽²⁵²⁾ Hieronder waren exemplaren met recente teksten van rhetoriqueurs als Molinet, Michault, Taillevent en Chastellain.⁽²⁵³⁾ In hoeverre deze teksten beschikbaar waren voor Brugse rederijkers, weten we niet. Toch zouden we kunnen denken dat, net als in vroeger tijden, edellieden dichters behulpzaam waren bij het verwerven van teksten. Deze gedachte wordt des te interessanter wanneer we zien dat de relatie tussen Lodewijk van Gruuthuse en Brugse rederijkers goed moet zijn geweest. In 1466 bepaalde Lodewijk dat de Heilige-Geestkamer kon beschikken over twee altaren in de familiekapel van de Gruuthuses in het Carmelietenklooster.⁽²⁵⁴⁾ Hiermee werd een reeds lang bestaande situatie geformaliseerd. Al vanaf 1426 was de kapel in gebruik bij een dichtersgezelschap dat de voorloper was van de in 1428 opgerichte Heilige-Geestkamer. De veronderstelling dat de rederijkerskamer mede is opgericht door de Gruuthuse-dichter Jan van Hulst en de constatering dat de familie Gruuthuse sinds jaren her goede contacten onderhield met de Heilige-Geestkamer en haar voorloper(s) biedt een goede verklaring voor de aanwezigheid van het Gruuthuse-handschrift in de bibliotheek van Lodewijk. Hoe innig de relatie tussen Brugse rederijkers en Lodewijk van Gruuthuse is geweest weten we niet. Maar in het Refereyn van berouwe, een gebed tot God van Anthonis de Roovere, vinden we een frase die veelbetekenend kan zijn. Aan het slot van de derde strofe, vlak voor de prince, staat Ontfermt mijns dan, meer is in dy.⁽²⁵⁵⁾ De tweede helft van dit vers is een licht variante lezing van het devies van Lodewijk van Gruuthuse (Plus est en vous of, in het Nederlands, Meer es in hu). De dichter lijkt hier een revérence te maken naar de beschermer van het rederijkersgezelschap.

(252) Zie meest recent Martens 1992b.

(253) Zie in de lijst bij Martens 1992b de nrs. 111-113 (Chastellain), 116 (Michault en Taillevent) en 119 (Molinet).

(254) Strohm 1990, 69-70. Brugge, Archief van de Ongeschoeide Carmelieten, Liber Oblongus, f. 183v-184r.

(255) Mak 1955, 225.

[p. 96]

Besluit

De letterkundige produktie van De Roovere is door en door Brugs van karakter. Ze is geworteld in de Vlaamse literatuur, maar ook in sterke mate beïnvloed door contacten met Franstalige letterkunde. En hoezeer De Roovere in enkele van zijn gedichten dan ook compassie toont met arme sloebers,⁽²⁵⁶⁾ hij lijkt zeker een goede verstandhouding te hebben gehad met de adel en met kringen rond de Brugse magistraat.

Uit studie van de bronnen met De Rooveres werk kunnen we veel leren over de verspreiding van dat werk en daarmee over De Rooveres roem. Ook leren we veel over achtergronden van de teksten en over de sfeer van onderlinge wedijver die zo'n voorname rol moet hebben gespeeld binnen de rederijkerij. Wat de bronnen óók vertellen is dat wereldlijke teksten slechts een geringe plaats innemen in het bewaard gebleven oeuvre van De Roovere, al is dan het wél bewaarde van hoog niveau.⁽²⁵⁷⁾ En hoewel de overlevering misschien een enigszins vertekenend beeld geeft, heeft toch waarschijnlijk de geestelijke lyriek voor De Roovere prioriteit gehad. De vijftiende eeuw was een vrome eeuw, waarin de grootste kunstenaars hun beste krachten gaven voor de vervaardiging van kunstwerken met godsdienstige thema's en onderwerpen. De maatschappelijke en culturele elite deed zich graag zeer devoot voor, en spendeerde hiertoe grote sommen geld. En de overheid voerde een bewuste politiek om beoefening van vroomheid te stimuleren. Een mooi voorbeeld vormen de Marialoven die vanaf 1480 worden gehouden op de Burg bij Sint-Donaas te Brugge.⁽²⁵⁸⁾ In de maand mei, tijdens de Brugghemaerct, wordt tien dagen lang elke avond een Marialof ende Salve gezongen. De stad Brugge betaalt Aliamus de Groote, die lid was van de Heilige-Geestkamer, voor de door hem verrichte diensten. Het was de bedoeling van de autoriteiten dat deze overheidsbemoeienis zou leiden tot particulier initiatief: ende dit ten dien hende dat eenighe goede devote persoonen te bet cause zouden moghen hebben tvoors. salve daghelicx te contynueirne ende daer naer ervelic te besettene.⁽²⁵⁹⁾ Deze aanzet heeft een

(256) Zie bijvoorbeeld Mak 1955, 254 vs. 46-53; 310 vs. 105-107; en 341-343.

(257) Zie hierover Coigneau 1982, alwaar ook wordt ingegaan op de verhouding tussen geestelijke en wereldlijke gedichten.

(258) Zie Strohm 1990, 85-86.

(259) Brugge, Stadsarchief, Sradsrekeningen 1479-1480, f. 174v.

[p. 97]

succesvol vervolg gehad, zoals we kunnen lezen in de Excellente cronike van Vlaenderen, die het gebruik laat beginnen in 1481:

Item in desen selven somere begonstmen eerst te singhene tsinte Donaes onser vrauwen lof alle avende, ghelijcment noch daghelicx continueirt. Ende men beyaert in tgheluyt eerment gaet doen, mede ghedaen sijnde so slaet men die bedeclocke. Ende sichtent dier tijt eest voort en voort ghecommen datment nu doet in alle die prochye kercken binnen Brugge. Ter eeren van Gode moetet sijn ende sijnder ghebenedyder moeder Maria. Amen.⁽²⁶⁰⁾

Het oeuvre van De Roovere, met alle nadruk op vroomheid, deugdzaamheid en aandacht voor minderbedeelden, sluit hier goed bij aan, en het is niet geheel ondenkbaar dat de toekenning van het jaargeld deel uitmaakte van dezelfde politiek als waartoe ook de instelling van het Marialof behoorde. We mogen De Roovere zien als woordvoerder van een ‘vroomheidsoffensief’, dat misschien wel het belangrijkste cultuurpolitieke wapenfeit was in de stedelijke samenleving van de vijftiende eeuw.

(260) Excellente cronike van Vlaenderen 1531, f 220rb.

Naschrift

Op de valreep, toen dit artikel al vrijwel bij de drukker lag, werd ik door de kunsthistorica mw. drs. Anne-Margreet As-Vijvers (Universiteit van Amsterdam) geattendeerd op twee berijmde gebeden in een handschrift in Neuchâtel (Bibliothèque Publique et Universitaire, A.F.A.28). Een van de gebeden heeft als opschrift Dit es Salve Regina van ons vrauwe in Vlaemsche en begint met Ontfaermeghe conighinne hu groeten wy. Het gaat hier om een tekst van De Roovere (vgl. Mak 1955, 150), de enig bekende die in een gebeden- of getijdenboek bewaard is gebleven. Het verluchte gebedenboek bevat Latijnse, Franse en Nederlandse teksten, lijkt afkomstig uit West-Vlaanderen en dateert van omstreeks 1500. Deze bron biedt ons van de Salve regina-vertaling een redactie die dichter staat bij de tekst zoals De Roovere heeft geschreven dan de eerder bekende redactie in de Rethoricale wercken.

[p. 98]

Bijlage 1: Gedichten van Anthonis de Roovere

In deze bijlage zijn alle gedichten opgenomen die, terecht of ten onrechte, aan Anthonis de Roovere werden toegeschreven in het moderne letterkundige onderzoek, met uitzondering van twee categorieën. De korte spreukachtige gedichten die in de Rethoricale wercken zijn opgenomen als Noteert, en die voor een deel vermoedelijk niet van De Roovere zijn, ontbreken hier. Elders zullen ze worden besproken in een bijdrage van mijn hand getiteld ‘De poëziebundel van Jacob van Malen.’ Tevens ontbreken de retoricale gedichten in de Excellente cronike van Vlaenderen. Deze gedichten zijn vrijwel alle wel door De Roovere geschreven. Ook hieraan hoop ik een afzonderlijke bijdrage te wijden. Een gedeeltelijk overzicht biedt Van 't Hoog 1918, 253-257.

In onderstaande bijlage zijn vier categorieën te onderscheiden:

A.	Als eerste geef ik de gedichten uit de editie van Mak waarvan ik de toeschrijving overneem. Bij gedichten uit deze editie die m.i. niet van De Roovere zijn wordt een verwijzing gegeven naar een van de volgende categorieën. Van verschillende gedichten zijn na het verschijnen van Maks editie nieuwe vindplaatsen bekend geworden. Deze zijn gemarkeerd met een * (het betreft de nummers A8, 9, 14, 38, 57, 62, 68, 83, 85 en 86).
B.	De tweede categorie bestaat uit gedichten die in de uitgave van Mak ontbreken, enkele omdat Mak ze niet kende, andere omdat Mak de toeschrijving aan De Roovere verwierp.
C.	Een derde groep wordt gevormd door gedichten waarbij de toeschrijving aan De Roovere onzeker is, hoewel het vrijwel zeker is dat ze uit de tijd en omgeving afkomstig zijn waarin De Roovere werkzaam was.
D.	De laatste categorie bestaat uit gedichten die aan De Roovere zijn toegeschreven maar (vrijwel) zeker niet door hem werden geschreven. Steeds is het incipit vermeld, eventueel gevolgd door een titel en de stokregel. Daarna volgen vindplaatsen: eerst de handschriften dan de drukken, in alfabetische volgorde. Dan wordt, indien aanwezig, het acrostichon gegeven, in enkele gevallen gevolgd door enig commentaar dat vaak betrekking heeft op de toeschrijving. Tenslotte volgen edities, voor zover ze direct naar handschrift of druk zijn vervaardigd, steeds als eerste die van Mak, dan de andere edities in alfabetische volgorde. Zonodig is door middel van superscripte cijfers voor

[p. 99]

opschriften, stokregels en edities aangegeven op welke vindplaats het betreffende gegeven betrekking heeft.

A. Gedichten van Anthonis de Roovere in de editie Mak 1955

Al Almueghende vader zonder beghin (stok: Lof hoghe drivoudicheit onbegrepen) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 151v-152v Brussel, KB, II 270, f. 40v-41r acrostichon: adonay, tetragramathon, eloim in hs. Brussel opschrift: Rouere ^2Mak 1955, 112-114; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 243-245.

A2 Scepper der wysheit goddelyck gedochte (stok: Loff bluetsturter voir alle creatueren) Brussel, KB, II 270, f. 72r-76r opschrift: De Roure De constatering van Willemyns 1967 dat de taal niet zuiver Westvlaams is klopt met het gegeven dat deze tekst in het Antwerpse deel van de codex staat. Mak 1955, 114-120.

A3 O gheest der geesten dy alle dyn geesten kent (stok: Machtich als god vader of god sone reen) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 150r-151v acrostichon: roovere Mak 1955, 120-123; Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 240-243.

A4 Hoeveel staten datmen prijsen sal (titel: Lof vanden priesterlijcken sraet; stok: Lof ghebenedijt Priesterlijck staet boven al) RW, f. B8r-Clv Mak 1955, 124-127.

[p. 100]

A5 Hoe mochte mijne verspaeckte droocheydt (titel: Van onderhoorichede; stok: De duecht der onderhoorichede) RW, f. D7v-D8v Mak 1955, 127-129.

A6 Men vindt moeders die haer vruchten verslaen (titel: Refereyn daer mede Anthonis de Roovere tzijnen XVII jaeren prinche wert van rethorijcke; stok: Of moederlijck herte lieghen mach) RW, f. L6v-L7v Mak 1955, 129-131; Van 't Hoog 1918, 12-13.

A7 Men mach de rethorijcke in veel manieren (titel: Refereyn van rethorica; stok: Verstaet diese haet versmaet godts werck) RW, f. G4r-G4v Voor andere interpretatie van de strofevorm dan bij Mak 1955, zie Iansen 1968. Mak 1955, 131-133; Van 't Hoog 1918, 26 (part.).

A8 O wonderlic werc o godlicke ghifte (titel: Lof van den heijlighen sacramente; stok: Lof wonderlic ghebenedijt sacrament) *Berlijn, SPK, mgq 557, f. 56v-60v Berlijn, SPK, mgq 651, f. 157v-162v Breda, Archief Sint-Barbarakerk, 1, f. 73v-76v Brugge, Sint-Salvatorkathedraal Londen, BL, Add. 34392, no. 56 Die tafel des kersteliken levens, f. 8v-13v RW, f. A5v-Blr acrostichon: antonis de rovere ^4Mak 1955, 136-148; ^3Asselbergs & Huysmans 1955, 213-220; ^1Brinkman 1995, 122-128; ^5De Flou & Gailliard 1896, 253-257; ^7Van 't Hoog 1918, 15-20; ^7De Jager 1927, 32-40; ^2Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 252-258.

A9 Ontfermeghe coninghinne u groeten wy (titel: ^1Dit es Salve Regina van ons vrauwe in Vlaemsche; ^2Salve regina)

[p. 101]

* Neuchâtel, BPU, A.F.A. 28, f. 136rv. RW, f. B2v ^2Mak 1955, 150; ^2Van 't Hoog 1918, 62-63; ^2De Jager 1927, 44.

A10 Salve Maria gods moeder ghepresen (titel: Lof van Maria; stok: Maria beschermt ons vanden helschen brandt) RW, f. B3r-B3v Mak 1955, 151-152.

All Lof bloeseme soet vol alder virtuyt (titel: Een andere Maria lof) RW, f. B5r-B8r acrostichon: anthvenisderoovere Mak 1955, 152-160.

A12 Lof weerde Maria schoon sterre schoone (titel: Lof van Maria; stok: Uuten welcken de sonne is opghestaen) RW, f. K3v-K4v Mak 1955, 160-162.

A13 Alle de bloemkens diemen siet (titel: Maria ghecompareert bijder roose; stok: Lof roose ghebenedijde vrucht) RW, f. H8r-Jlr Mak 1955, 163-164.

A14 Dijn macht dijn prijs dijn lof dijn weerde (titel: Lof van Maria bijder lelie; stok: Lof lelye doorvloeyende medecijne) *Berlijn, SPK, mgq 651, f. 193v-194v RW, f. L3v-L4r ^2Mak 1955, 164-166; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 305.

A15 Lof bijder aerden dalder oodtmoedichste (titel: Lof van Maria stok: Lof aerde oodtmoedich god soons logieren) RW, f. C3r-C4r Mak 1955, 166-169; De Jager 1927, 45-47.

[p. 102]

A16 Alsoe een mast int woudt is bloeyende (titel: Lof van Maria; stok: Lof leedere daer Christus in minnelijck daelde) RW, f. F5r-F6r Mak 1955, 169-171.

A17 O Maria paysiuel ghestadich (titel: Lof van Maria; stok: Lof schoonste stede op den berch ghesticht) RW, f. G7r-G8r Mak 1955, 171-174.

A18 Ten love der reynder maghet Marie (titel: Lof van Maria) RW, f. M6v-M8v Mak 1955, 174-178.

A19 O weertste o goede die godt soe goedede (titel: Refereyn ende lof van Maria; stok: Lof seker havene tsondaers beschermen) RW, f. K7v-K8v Mak 1955, 178-180.

A20 Ach alder gloriooste drachte Berlijn, SPK, mgq 651, f. 186v-189v acrostichon: antonivsderovere Mak 1955, 180-186; Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 295-299.

A21 Machtighe mogentheit menighertiere (titel: Een ghedicht op dat woort Maria) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 184r-185r acrostichon: maria roovere Mak 1955, 186-188; Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 292-293.

A22 Ave advocate adverterighe (titel: ^1Een ghedicht opt abc; ^2Constich lof van Maria op alle de letteren van abc) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 181v-184r

[p. 103]

RW, f. Hlv-H3v acrostichon: roovere (ABC-gedicht) ^2Mak 1955, 189-195; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 288-291; ^3Willems 1845, 194 (part.).

A23 Ave opperste eerwaerdichste moedere (titel: ^2Lof van Maria daer af de groote letteren inden text staende spellen Ave Maria gratia plena etc.; stok: Ave Maria dies danck ick u) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 185r-186r RW, f. F8v-Glv acrostichon: roovere ^2Mak 1955, 196-198; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 293-295.

A24 Lof edelste gheboorne reynste figuere (titel: Lof van Maria; stok: Lof alder edelste gheboren juecht) RW, f. H5v-H6v acrostichon: avemaria (verder in hoofdletters cdli =[14]51?) Mak 1955, 199-201.

A25 O lof Maria reyn moeder ons heeren (titel: Constich lof van Maria; stok: Houdt ons in uwen dienst bevolen) RW, f. M2r-M2v Mak 1955, 201-202.

A26 Natuerlick negheene verghift so schoone (titel: Constich lof van Maria; stok: Lof speghele die elcx natuere verhuecht) RW, f. L7v-L8v Mak 1955, 203-205.

A27 Aenminnichste bevelichste curieuse (titel: ABC van Maria) RW, f. B5r Mak 1955, 205; Van 't Hoog 1918, 37.

[p. 104]

A28 Marie weerde moedere ghenaden (titel: Retrograde ten love van Maria) RW, f. G2v-G3r Mak 1955, 206.

A29 O roose roodt Maria claer (titel: Roovers schaeckspel ten love van Maria) RW, f. D3r Mak 1955, 207-208.

A30 O inlicste reyn rose zoo confortable (stok: Lof herteken uut wien ons tleven vloeyde) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 218v-219v acrostichon: maria rover Mak 1955, 209-211; Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 43-44.

A31 O vrouwe dye alle druckighe plaghe dwaet (stok: ^1Ontfermt u myns bermhertighe vrouwe; ^2Maria mater gratie vrouwe) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 204v-206r RW, f. B3v-B4v ^1+2Mak 1955, 212-214; ^2Van 't Hoog 1918, 63-64 (part.); ^2De Jager 1927, 41-43; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 22-24.

O moghentheyt des vaders sonder cesseren → B4.

A32 Pater eewich sonder beghinsel (titel: Pater noster) RW, f. C5r-C5v Mak 1955, 216-218.

A33 O goetheyt o vroetheyt noyt soetheyt so zoet (titel: ^2Refereyn constich gheestelijck; stok: Van al uwer gratien almoghende heere) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 299r-v RW, f. B2r-B2v

[p. 105]

^2Mak 1955, 218-219; ^2De Jager 1927, 30-31; ^1Lyna & Van Eeghem dl. 2, 172-173.

A34 O Jhesus Christus wat zal ic bestaen Berlijn, SPK, mgq 651, f. 165r-168r Brussel, KB, II 270, f. 36v-39r acrostichon: roovere ^2Mak 1955, 219-224; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 263-266.

A35 Ontfermhertichste here die noit genadeloos (titel: Refereyn van berouwe; stok: My beroudt soe hertelijck mijn sondich leven) RW, f. E5v-E6r Mak 1955, 224-225; Van 't Hoog 1918, 67; De Jager 1927, 48-49.

A36 Roert u mijn tonghe buycht u mijn knien (titel: ^2Een bedinghe; stok: Seyndt gratie in mijn uuterste noodt) Den Haag, KB, 71 E 57, f. 184r-v RW, f. Blr-B2r In hs. Den Haag onderschrift: finis per Roouere ^2Mak 1955, 226-227; ^2Van 't Hoog 1918, 66 (part.); ^2De Jager 1927, 27-28.

A37 Soe wie behouden wil wesen (titel: ^2Quicunque vult salvus esse uuten Latijne by Roovere ghestelt in Vlaemsche) Brussel, KB, 19036 RW, f. A3v-A5v ^2Mak 1955, 230-233; ^1+2Van 't Hoog 1918, 57-61; ^1+2Scharpé 1900-1902, 165-173.

A38 Spieghelt u spieghelt u aerde vormen (titel: ^2Een goet vermaen) *Leven en passie van Jezus, f. 33-36 RW, f. C6r-C7r Zie ook B6. ^2Mak 1955, 234-235; ^2Van 't Hoog 1918, 112-113.

[p. 106]

A39 Tfy argher dan slanghen serpenten of dieren (titel: Refereyn; stok: Tfy ballinck des hemels helsch duvel verjaecht) RW, f. E3v-E4r Mak 1955, 236-237; Van 't Hoog 1918, 118-189; De Jager 1927, 50-51.

A40 Ghy jonghers die al te borghene soeckt (titel: Refereyn; stok: Teghens tvertrecken soe rekent de weerdt) RW, f. M4r-M4v Mak 1955, 237-239; Van 't Hoog 1918, 120-121.

A41 O godt almachtich ende eewich regent (titel: Een andere; stok: Als bernende keersse lijdt hier ons glorie) RW, f. E6r-E7r Mak 1955, 239-240; Van 't Hoog 1918, 114-115.

A42 Sondighen is menschelijck int exponeren (titel: ^2Refereyn; stok: Ten is gheen coorne sonder caf) Den Haag, KB, 71 E 57, f. 159r-v RW, f. C4v-C5r In hs. Den Haag onderschrift: finis per Roouere ^2Mak 1955, 241-242; ^2Van 't Hoog 1918, 168-169; ^2De Jager 1927, 54-55.

A43 Ons heere godt is altoos zijn vriendt (titel: Andere refereyn; stok: Godt mint hem die zijnen vyant duecht doet) RW, f. K6v-K7v Mak 1955, 242-244.

A44 Ick sie dese schoolkinders in muzijcken (titel: Rethorijcke op de handt te leerene; stok: Want duecht wint croone ten hoochsten tinne) RW, f. G5r-G6v Mak 1955, 244-247.

[p. 107]

A45 Ick vinde in mijne ymaginatie (titel: Vander obedientie ende des ouders reverentie; stok: Want die obedieert werdt verheven) RW, f. E7r-Flr acrostichon: roovere Mak 1955, 248-252.

A46 Dien oude man mach wel hueghelijck leven (titel: Refereyn; stok: Och jonghers peyst om den ouden man) RW, f. D6r-D6v Mak 1955, 252-254; Van 't Hoog 1918, 180-181.

A47 Swemmers dies swemmen connen ter deghe (titel: Andere refereyn; stok: Tes goet zwemmen bijden schepe) RW, f. E4r-E5r Mak 1955, 254-255; Van 't Hoog 1918, 170-171.

A48 Vier poincten hantheert in uwe wercken (titel: Vier gheestelijcke leeringhen) RW, f. F2v-F3v Mak 1955, 256-258; Van 't Hoog 1918, 178-179.

Schoone zeden sonder hooghe moet. → D2.

A49 Simpel ghesedich van ghelate (titel: Testament van een goede vrouwe) Brussel, KB, 14275, f. 5r RW, f. Elr ^2Mak 1955, 259-260; ^2Van 't Hoog 1918, 177.

A50 Al tijcht men de vrouwen veel mesval (titel: Rovere excuseert de vrouwen) Brussel, KB, 14275, f. 1v RW, f. C8r ^2Mak 1955, 260; ^2Van 't Hoog 1918, 108.

[p. 108]

A51 Alsoe langhe alsmen roeden vindt (titel: Remedie om goede kinderen te hebbene) Brussel, KB, 14275, f. lv RW, f. C8r ^2Mak 1955, 261; ^2Van 't Hoog 1918, 165-166.

De 31 gedichtjes die Mak uitgeeft onder de titel Noteert, en die alle afkomstig zijn uit de Rethoricale wercken, zijn hier niet opgenomen. Verschillende ervan zijn vermoedelijk niet van De Roovere, hoewel opvallend veel van deze gedichten ook elders in de omgeving van teksten van De Roovere zijn overgeleverd.

A52 Een gelasen oly lampe claer blinckende gent (titel: Gheestelijcke ghelasen lampe; 2 stokregels in afwisseling: Al dat ons noodt is laet ons beminnen; en: Laet ons beminnen al dat ons noodt es) RW, f. K4v-K5v Mak 1955, 270-273; Van 't Hoog 1918, 153-155.

A53 Een die hem selven niet en siet (titel: ^2Gheestelijcke spieghelinghe; stok: Die hem best spieghelt sal netst bekent zijn) Brussel, KB, II 270, f. 59v-61r RW, f. M5r-M6v ^2Mak 1955, 273-277; ^2Van 't Hoog 1918, 162-165.

A54 Elck landt heeft zijn sonderlinghe sede (titel: ^2Gheestelijck den bal te slane; 2 stokregels in afwisseling: Bal verloren spel verloren; en: Wel spieghelen brengt peysende wijsheydt in) Brussel, KB, II 270, f. 45v-47r RW, f. L8v-M2r In hs. Brussel opschrift: Rouere. De twee vindplaatsen vertonen aanzienlijke verschillen. ^1+2Mak 1955, 278-281; ^2Van 't Hoog 1918, 159-162.

A55 Wie is dien coninck hoe groot zijn staet (titel: Gheestelijcke bueckelare; stok: Elck sie dat hy hem vromelijck weert)

[p. 109]

RW, f. Llv-L3v Mak 1955, 282-286; Van 't Hoog 1918, 156-159.

A56 O bitter doodt venijnich int smaecken fel (titel: Refereyn vander doot Dwelck Roover maecte eens inden noodt; stok: O doodt hoe bitter is u memorie) RW, f. Glv-G2v Mak 1955, 288-290; Van 't Hoog 1918, 117-118.

A57 3Sonder beghinne die van allen beghinnen; ^1Hy diet beghin es van alle beghinnen; ^2Hy die sonder beghin van allet beghinnen (titel: Referyn; stok: ^1+3Tes al lydende sonder de mijnne gods; ^2Want tis al verganckelyk sonder de lieffde goidts) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 342v-344v *Den Haag, KB, 71 E 57, f. 157r-158r Gent, UB, 555, p. 7-9 In hs. Gent onder gedicht: Roovere refereijn upperprijs. Belangrijke verschillen tussen de afzonderlijke vindplaatsen. ^3Mak 1955, 290-294; ^3Van 't Hoog 1918, 259-260; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1939 dl. 2, 244-246; ^3Serrure 1861, 121-125. Zie ook volgende Jaarboek.

A58 Hoordt ghy goede lieden al ghemeyne (titel: ^3Vander mollenfeeste) Amsterdam, UB, I A 24n Brussel, KB, 14275, f. 2r-3r RW, f. D4r-D6r ^3Mak 1955, 294-299; ^1+3Van 't Hoog 1918, 125-127; ^3De Jager 1927, 70-73; ^3Willems 1845, 189-192.

A59 Jonck gheboren onnoosel cleen ick (titel: Twaelf ouderdommen oft tijden der menschen ghecompareert teghens die tweelf maenden vanden jare) Brussel, KB, 14275, f. lr-lv RW, f. C7r-C7v ^2Mak 1955, 299-301; ^1Willems 1845, 198-199.

[p. 110]

A60 Hoe net een hoveken staet ghegroeyt (titel: ^2Balade; stok: Want naer tzoete commet suere) Den Haag, KB, 71 E 57, f. 153r-v RW, f. H7v-H8r In hs. Den Haag onderschrift: finis per Roouere ^2Mak 1955, 301-302; ^2Van 't Hoog 1918, 171-172.

A61 Wie dat heeft goede constellatie (titel: Balade; stok: Die weet wat hem ghebueren mach) RW, f. D6v-D7v Mak 1955, 302-304; Van 't Hoog 1918, 181-182 (part.).

A62 Wat ist als u by verre wandelinghe (titel: ^2Refereyn; stok: Ghenoechte der wereldt is druck int hende) *Douai, BM, 1110, f. 94v (1 strofe: vs. 27-38 in de ed. Mak) RW, f. J5r-J6r ^2Mak 1955, 304-306; ^2Van 't Hoog 1918, 115-116. Zie ook volgende Jaarboek.

A63 Wat is ons in ons leven serft (2 stokregels in afwisseling: Wel hem die wel gheboren sy, en: Die [Wie] weet wat hem ghebueren sal) RW, f. H3v-H5v Mak 1955, 306-310; Van 't Hoog 1918, 182-185.

A64 Nu ist tijdt dat ick stervens wensche (titel: Goede leeringhe; stok: Want dwoordt en therte en zijns niet eens) RW, f. Klv-K2v Mak 1955, 312-314; Van 't Hoog 1918, 80-82.

A65 Heere godt waer salmen kiesen betraute (titel: Ander ghedicht; stok: De menighe spreeckt hy en meenes niet) RW, f. D2r-D3r Mak 1955, 315-317; Van 't Hoog 1918, 83-84; De Jager 1917, 56-58.

[p. 111]

Siedy eylaes de duecht alomme verjaecht → C3

A66 Die nu ter wereldt sal bedien (titel: Rondeel) RW, f. D3v Mak 1955, 318; Van 't Hoog 1918, 97; De Jager 1927, 62.

A67 Die door de wereldt sal gheraken (titel: Een andere) Brussel, KB, 14275, f. 3r RW, f. D3v-D4r ^2Mak 1955, 319; ^2Van 't Hoog 1918, 98; ^2De Jager 1927, 63.

A68 Die gheen pluymen en can strijcken (titel: ^3Een ander rondeel) *Brussel, KB, 13130-33, f. 119r Brussel, KB, 14275, f. 3r RW, f. D4r ^3Mak 1955, 319; ^1Foncke 1943, 62; ^3Van 't Hoog 1918, 98; ^3De Jager 1927, 62; ^3Willems 1845, 195.

A69 Sluymende zueghen eten wel haer draf (titel: Andere) Brussel, KB, 14275, f. 3v RW, f. D4r ^2Mak 1955, 320; ^2Van 't Hoog 1918, 99; ^2De Jager 1927, 62.

A70 Tis quaet delven sonder spade (titel: Refereyn; stok: Tis quaet voor cruepels manck te ghane) RW, f. Dlr-D2r Mak 1955, 320-321; Van 't Hoog 1918, 166-167.

A71 Tsint dat gheen minne en was sonder goet (titel: ^2Noteert) Brussel, KB, 19547, 2e schutblad (fragment) RW, f. M8v-Nlv ^2Mak 1955, 322-323; ^2Van 't Hoog 1918, 89-90; ^1Soens 1900-1902, 363.

[p. 112]

A72 By hoveerdye wordt menich man (titel: Van hoveerdye nijdt ende ghierichede) RW, f. K8v Mak 1955, 324.

A73 O schieloose tonghe smettelijck ledt (titel: Van quade tonghen; stok: Ghy doet u selven de meeste rouwe) RW, f. J3v-J4r Mak 1955, 324-326; Van 't Hoog 1918, 187-188.

A74 Ick worde met desen nieuwen jaere (titel: Refereyn; stok: De sonne int water haer schijn ghedooghen) RW, f. J4r-J5r Mak 1955, 326-328; Van 't Hoog 1918, 86-87.

A75 Alle dinck en is maer een ghewuente (titel: ^3Refereyn; stok: Maer die veel clapt die moet veel lieghen) Brussel, KB, 14275, f. 3v-4r Brussel, KB, 19547, f. 159r-v RW, f. Elr-Elv ^3Mak 1955, 328-330; ^3Van 't Hoog 1918, 169-170; ^2Soens 1900-1902, 344-345.

A76 Wie is die nu ter werelt leeft RW, f. J2r-J3r Mak 1955, 331-333; Van 't Hoog 1918, 78-80; De Jager 1927, 59-61.

A77 Noydt binnen gedencken van mans en wijven (titel: Refereyn; stok: Het oordeel gods is al vergheten) RW, f. K6r-K6v Mak 1955, 333-334; Van 't Hoog 1918, 84-85.

[p. 113]

A78 Die heeren die hooghe peerden rijden (titel: Andere ghedicht; stok: Liech ick dat wil my godt vergheven) Brussel, KB, 14275, f. 4r-5r RW, f. Elv-E3v ^2Mak 1955, 335-338; ^2Van 't Hoog 1918, 91-93; ^2De Jager 1927, 64-67.

A79 Twas eens jaers goet ten dooch nu niet (titel: Refereyn; stok: Dat vruecht dus seere verdonckert sy) RW, f. G6v Mak 1955, 339; Van 't Hoog 1918, 88-89; De Jager 1927, 52-53.

A80 Men vint veel lieden van vreemder condici (titel: Balade; stok: Dat op zijn tonghe een coren heeft) RW, f. L4r-L4v Mak 1955, 340-341.

A81 Hoordt nae my ghy spitters ghy delvers (stok: Pap ende broodt in doude daghen) RW, f. C8v-Dlr Mak 1955, 341-343; Van 't Hoog 1918, 95-97.

A82 Met ongheruster herten zwaer Brussel, KB, II 270, f. 15r-17v acrostichon: roovere Mak 1955, 346-350; Lyna 1924, 315-319.

A83 Ynt velt van vremder speculerynge (titel: ^1Den droom van Rovere op die doot van hertoge Kaerle van Borgonnyen saleger gedachten; ^2O Kaerle van boergoennien dar goed die ziele af hebbe) Brussel, KB, IV 1171 (olim Rijksarchief, man. div. 2270), f. 25v-29r *Londen, BL, Sloane 416, f. 171r-172r (5 strofen: ed. Mak, vs. 1-60 en 121-135) ^1Mak 1955, 351-359; ^2De Flou & Gailliard 1895, 232-235.

[p. 114]

A84 Want alle mijn sinnen zijn gheneghen (titel: Nieuwe jaer van Brugghe het welcke Anthonis de Roovere maeckte int jaer veerthien hondert ende tachtentich, twee jaren voor zijn overlijden, want sesthien in meye MCCCCLXXXII daer naer overleedt hy. Ende is tnaervolghende ghescreven uut zijn eyghen handtghescrifte, by my al noch in wesene zijnde, ende wel punctueerlijck gheschreven) RW, f. J6v-Klr Mak 1955, 360-365; Van 't Hoog 1918, 148-152.

A85 Als alle ghenoechte was rengnerende (titel: ^2Van twee amoureuse vrouwen een argument; ^3Een ghedinghe van minnen waer af tvonnisse noch hanget om wijsen int hof van Venus) Brussel, KB, 19547, f. 75r-76v (strofe 9 ontbreekt) RW, f. F6r-F8v *Vanden hinnen tastere 1555, f. C2r-C4r (strofe 9 ontbreekt) acrostichon: roovere (alleen in RW) ^2Mak 1955, 365-371; ^2Van 't Hoog 1918, 99-103; ^2De Jager 1927, 74-79; ^1Soens 1900-1902, 287-293. Zie ook volgende Jaarboek.

A86 Vermoedt van sinne van herten beroert (titel: Van pays en oorloghe, een dialogus oft tsamensprekinghe, verhalende de schade ende tquaet des orloochs ende des paeys gherustheyt ende welvaert) Van pays en oorloghe 1557 *Van peys ende orloghe 1578 acrostichon: roovere op titelblad: Beschreven door Anthonis de Roovere ^1Mak 1955, 371-390.

A87 Och Godt wat lot is my ghevallen (titel: Refereyn; stok: Ten betert godt diet al vermach) RW, f. M2v-M3r Mak 1955, 392; Van 't Hoog 1918, 138-139.

A88 Jonstelijck groeten minnelijck voorschreven (titel: Amoureuse groetenisse)

[p. 115]

RW, f. H6v-H7v acrostichon: rovere Mak 1955, 393-394; Van 't Hoog 1918, 140-141; De Jager 1927, 86-88.

A89 Myn herte niet el dan druck besluyt (titel: Refereyn amoureux; stok: Daer lief daer ooghe daer handt daer seer) RW, f. Flr-Flv Mak 1955, 395-396; Van 't Hoog 1918, 137-138; De Jager 1927, 84-85.

A90 Sulck mint dat hem is onghereedt (titel: Balade; stok: Sulck ketelt hem selven dat hy lacht) RW, f. K8v-Llr Mak 1955, 396-397; Van 't Hoog 1918, 134-135.

A91 Ick heete Pantken mijn lief Pampoeseken (titel: Sotte amoureusheyt; stok: Hoe vriendelijck dat haer ooghskens pincken) RW, f. G8r-G8v Mak 1955, 397-399; Van 't Hoog 1918, 130-131; De Jager 1927, 80-81; Willems 1845, 193-194.

A92 Een gaey wel fraey nisch frisch joncwijveken (titel: ^3Refereyn int zotte; stok: Gheen maetken vol voor dover [voort over] loopt) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 43v-44r Brussel, KB, 14275, f. 5v-6r RW, f. G3r-G3v ^3Mak 1955, 399-401; ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 61-62.

A93 Een nauwe maechdeken plach inde somere (titel: Refereyn int zotte; stok: Ey leckaert hoe gheerne eedtse zeepe) RW, f. G8v-Hlv Mak 1955, 402-403; Van 't Hoog 1918, 136 (part.).

[p. 116]

A94 Hoort ghi gelubecte van hoofde nisscherkens (titel: Refereyn int sotte; stok: Staet betacht men saeydter gheluck) RW, f. M3r-M4r Mak 1955, 403-405; De Jager 1927, 68-69.

B. Door Mak 1955 verworpen of anderszins niet opgenomen en zeker of waarschijnlijk van De Roovere

B1 Dat elck die in deser werelt sijnde (titel: Vanden hinnen tastere) Vanden hinnen tastere 1555, f. A2r-B2v acrostichon: roovere Franssen 1987, 12-29. Zie ook volgende Jaarboek.

B2 O gloriose name groot onendelick (titel: Refereyn; stok: Lof ghebenedide Jesus van Nazarene) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 152v-157v acrostichon: roovere Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 245-252; zie ook volgende Jaarboek.

B3 O lieve Jesus ende goedertierste (titel: ^1Reffereijn; stok: Dat ic doch een van dien mach wesen) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 162v-165r Brussel, KB, II 270, f. 54v-56r ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 259-262. Zie ook volgende Jaarboek.

B4 ^1+3+4Als ick peijse om des tijdts onlancheijt, ^2Ic aerme zondare in dachten clachtich (titel: ^1Reffereyn, ^2Ander referein zeer schriftuerlick, ^5Corte bedinghe; stok: ^1+3+4Soe mach ick wel wenen voer mijn misdaet, ^2O Heere vergheeft my myne mesdaet) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 143r-144r Brugge, Groot Seminarie, 131/102, f. 48r-51v Brussel, KB, II 270, f. 64r-65v

[p. 117]

Den Haag, KB, 71 E 57, f. 73r-74v RW, f. C6r In hs. Den Haag: per Roouere. Er zijn belangrijke verschillen tussenb de vijf vindplaatsen. Zie hierover Van Vinckenroye 1960, 6-8. ^1Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 229-230; ^2Van Vinckenroye 1960, 14-18; ^5Mak 1955, 216; ^5De Jager 1927, 29. Zie ook volgende Jaarboek.

B5 Wye jonstighe sinnen willen beschamen (2 stokregels: Thabijdt en maeckt den monninck niet en De cappe en maeckt de monninck niet) RW, f. L5r-L6v Van 't Hoog 1918, 172-175. Zie ook volgende Jaarboek.

B6 Alle dat opter aerden noyt was ghemaect [Leven en passie van Jezus] Leven en passie van Jezus. Uitgave in voorbereiding door R. Lievens.

B7 Ter eeren Gods lichaem om een betamen soet Breda, Archief der Sint-Barbarakerk, 1, f. 25r-27r Bekorte versie van dit gedicht komt voor als onderschrift bij panelen van een altaarstuk: zie Asselbergs & Huysmans 1955, 20 en 100-111. Asselbergs & Huysmans 1955, 99-110.

C Toeschrijving aan De Roovere onzeker, wel afkomstig uit diens omgeving

C1 An al dat mijn zin gronden can (stok: Dats dien mans name werdich zij) Brussel, KB, II 270, f. 24r-v Uitgave in volgende Jaarboek.

[p. 118]

C2 Alle aerdtsche zaecken (titel: Refereyn; stok: Als roock vergaet des menschen leven) RW, f. C2r-C2v acrostichon: mes [?]. misschien bevat stok toespeling op De Roovere: Als roock vergaet des menschen leuen Van 't Hoog 1918, 110-112. Zie ook volgende Jaarboek.

C3 Siedy eylaes de duecht alomme verjaecht (titel: Refereyn; stok: Houdt tant voor tonghe ende swijcht al stille) RW, f. C2v-C3r acrostichon: haes Mak 1955, 317-318; Van 't Hoog 1918, 94.

C4 Hebt Darius schadt in patrimonien (titel: Refereyn; stok: Sonder te latene quaet regiment) RW, f. E5r-E5v acrostichon: mes [?] Uitgave in volgende Jaarboek.

C5 ^2Kent gods hoocheit kent u selfs onwaerdicheit, ^1Soe wie hem selven wel kennen sal (titel: ^1Refereyn; ^2Refereyn int vroe; stok: Och kendt u selven soe kende u Godt) Den Haag, KB, 71 E 57, f. 123v-124v RW, f. Flv-F2r (De strofen 1 en 2 uit hs. Den Haag ontbreken) acrostichon: petrus maes in hs. Den Haag: per Roouere ^2Van 't Hoog 1918, 186 (part.). Uitgave in volgende Jaarboek.

C6 Een schoon jonc maechdeken my laestwerf badt (titel: Roosecransken van sevene bloemen) RW, f. F3v-F5r acrostichon: mes [?] Van 't Hoog 1918, 146-147 (part.). Uitgave in volgende Jaarboek.

[p. 119]

C7 Och redelijck mensche voordenckt de weelde (titel: Brooscheydt der menschen; stok: Heden een man ende morghen gheen) RW, f. Jlr-J2r acrostichon: simoen habet Van 't Hoog 1918, 118-120. Zie ook volgende Jaarboek

C8 Ten es gheen swyn sonder knorren (stok: Ten es gheen coren sonder caff) Den Haag, KB, 71 E 57, f. 159r-v Uitgave in volgende Jaarboek.

C9 O Myne ziele verloste crancke (stok: Lof hout daer Cristus die doot aen smaecte) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 168r-169r Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 1, 267-268.

C10 Al siedy god betert begraven den wet (titel: Reffereijn; stok: Mit uwen vingher u tonghe dwingt) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 289r-290r Tekst is vermoedelijk bewerking van C3. Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 155-156.

Cll In hu wille ic mij o Jesus altyts verblyden (titel: Een zeer schoon referein tot god almachtich) Brugge, Groot Seminarie, 131/102, f. 45r-46r Van Vinckenroye 1960, 11-12.

C12 O myn heere myn god myn toeverlaet (titel: Ander referein) Brugge, Groot Seminarie, 131/102, f. 46r-48r Van Vinckenroye 1960, 12-14.

C13 Wye heeft noyt wonderlicke werrelt ghezien (titel: Ander referein; stok: Zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten)

[p. 120]

Brugge, Groot Seminarie, 131/102, f. 51v-53r Van Vinckenroye 1960, 18-20.

C14 O menschen voor alle zaecken draecht liefde tot god (titel: Ander referein zeer schriftuerlick; stok: Zo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten) Brugge, Groot Seminarie, 131/102, f. 53r-54v Van Vinckenroye 1960, 20-22.

C15 Naect waren wy ter werrelt gheboren (titel: Ander referein; stok: Pryst liever cleyn goet dan vele in zonden) Brugge, Groot Seminarie, 131/102, f. 54v-55r Van Vinckenroye 1960, 22-23

C16 Ghy waert ter weerelt gheordineirt [grafschrift van Kateline d'Ault] Brugge, Sint-Jacobskerk Door Viaene 1961 aan De Roovere toegeschreven. Zie voor tegenargumenten Lavaert 1983. Viaene 1961, 353.

C17 Peinst om hem allen wien sepulture [grafschrift van Pieter van Muelenbeke] Brugge, Sint-Janshospitaal Door Viaene 1961 aan De Roovere toegeschreven. Viaene 1961, 354.

C18 Gervaes Coorens wylent Victoris seune [grafschrift van Gervaes Cooren] olim Brugge, Onze-Lieve-Vrouwekerk Door Viaene 1961 aan De Roovere toegeschreven. Viaene 1961, 359.

[p. 121]

D Aan De Roovere toegeschreven maar (vrijwel) zeker niet van zijn hand

D1 Minne wijsheyt cracht voetsel Cristus bloit (stok: Als const der consten daer conste by groijt) Berlijn, SPK, mgq 651, f. 232r-234v Lyna & Van Eeghem 1929-1930 dl. 2, 63-67.

D2 Schoone zeden sonder hooghe moet (titel: Wijse leeringhe voor een man) *Brussel, KB, 837-845, f. 105rv *Brussel, KB, 15.589-623 Brussel, KB, 19546 *Brussel, KB, 19563 *Brussel, KB, II 116 *Brussel, KB, IV 296 *Douai, BM, 1110 RW, f. D8v De tekst komt eveneens voor in Jan van Boendales Lekenspieghel boek III, caput 20, vs. 69-80, en kan dus onmogelijk van De Roovere zijn. ^8Mak 1955, 259 [een vollediger overzicht van vindplaatsen en uitgaven volgt in Oosterman-in voorbereiding].

D3 Jhesus es een zoete gast (titel: Anthonius de Rovere heeft dit ghedicht) Gent, UB, 1376, f. 234r-237v Den Haag, KB, 75 H 42, f. 283v-286r Scharpé 1893, 136-139.

D4 O Maghet Maria ic roepe tot u (titel: Anthonius de Rovere heft dese bedinghe ghedicht. Hier na volghet een scoene oratie vander werdegher maghet ende moeder. Jhesu Maria) Gent, UB, 1376, f. 237v-238v Voor andere vindplaatsen zie Oosterman 1995, 290 (nr. 247) Scharpé 1893, 171-174.

[p. 122]

Register

Incipit

Aenminnichste bevelichste curieuse	A27
Al siedy God betret begraven den wet	C10
Al tijcht men de vrouwen veel mesval	A50
Ach alder gloriooste drachte	A20
Alle aerdtsche zaecken	C2
Alle dat opter aerden noyt was ghemaect	A100
Alle de bloemkens diemen siet	A13
Alle dinck en is maer een ghewuente	A75
Almueghende vader zonder beghin	A1
Als alle ghenoechte was rengnerende	A85
Als ic peijse om des tijdts onlancheijt	B4
Alsoe een mast int woudt is bloeyende	A16
Alsoe langhe alsmen roeden vindt	A51
An al dat mijn zin gronden can	C1
Tfy argher dan slanghen serpenten of dieren	A39
Ave advocate adverterighe	A22
Ave opperste eerwaerdichste moedere	A23
O bitter doodt venijnich int smaecken fel	A56
By hoveerdye wordt menich man	A72
Dat elck die in deser werelt sijnde	B1
Die door de wereldt sal gheraken	A67
Die gheen pluymen en can strijcken	A68
Die nu ter wereldt sal bedien	A66
Dijn macht dijn prijs dijn lof dijn weerde	A14
Een die hem selven niet en siet	A53
Elck landt heeft zijn sonderlinghe sede	A54
Een gaey wel fraey nisch frisch joncwijveken	A92
Een gelasen oly lampe claer blinckende gent	A52
O gheest der geesten dy alle dyn geesten kent	A3
Gervaes Coorens wylent Victoris seune	C18
Ghy jonghers die al te borghene soeckt	A40
Ghy waert ter weerelt gheordineirt	C16
O gloriose name groot onendelick	B2
O godt almachtich ende eewich regent	A41
Och Godt wat lot is my ghevallen	A87
O goetheyt o vroetheyt noyt soetheyt so zoet	A33

[p. 123]

Hebt Darius schadt in patrimonien	C4
Heere godt waer salmen kiesen betraute	A65
Die heeren die hooghe peerden rijden	A78
Hoe mochte mijne verspaeckte droocheydt	A5
Hoe net een hoveken staet ghegroeyt	A60
Hoeveel staten datmen prijsen sal	A4
Hoort ghi gelubecte van hoofde nisscherkens	A94
Hoordt ghy goede lieden al ghemeyne	A58
Hoordt nae my ghy spitters ghy delvers	A81
Ic aerme zondare in clachten clachtich	B4
Ick heete Pantken mijn lief Pampoeseken	A91
Ick sie dese schoolkinders in muzijcken	A44
Ick vinde in mijne ymaginatie	A45
Ick worde met desen nieuwen jaere	A74
In hu wille ic mij o Jesus altyts verblyden	C11
O inlicste reyn rose zoo confortable	A30
O Jhesus Christus wat zal ic bestaen	A34
Jhesus es een zoete gast	D3
Jonck gheboren onnoosel cleen ick	A59
Jonstelijck groeten minnelijck voorschreven	A88
O lieve Jesus ende goedertierste	B3
Lof bijder aerden dalder oodtmoedichste	A15
Lof bloeseme soet vol alder virtuyt	A11
Lof edelste gheboorne reynste figuere	A24
O lof Maria reyn moeder ons heeren	A25
Lof weerde Maria schoon sterre schoone	A12
Machtighe mogentheit menighertiere	A21
O Maghet Maria ic roepe tot u	D4
O Maria paysiuel ghestadich	A17
Maria weerde moedere ghenaden	A28
Men mach de rethorijcke in veel manieren	A7
Men vindt moeders die haer vruchten verslaen	A6
Men vint veel lieden van vreemder condici	A80
O menschen voor alle zaecken draecht liefde tot god	C14
Met ongheruster herten zwaer	A82
O myn heere myn god myn toeuerlaet	C12
Myn herte niet el dan druck besluyt	A89
O Myne ziele verloste crancke	C9
Minne wijsheyt cracht voetsel Cristus bloit	D1
Naect waren wy ter werrelt gheboren	C15

[p. 124]

Natuerlick negheene verghift so schoone	A26
Een nauwe maechdeken plach inde somere	A93
Noydt binnen gedencken van mans en wijven	A77
Nu ist tijdt dat ick stervens wensche	A64
Ons heere godt is altoos zijn vriendt	A43
Ontfermeghe coninghinne u groeten wy	A9
Ontfermhertichste here doe noit genadeloos	A35
Dien oude man mach wel hueghelijck leven	A46
Pater eewich sonder beghinsel	A32
Peinst om hem allen wien sepulture	C17
Och redelijck mensche voordenckt de weelde	C7
Roert u mijn tonghe buycht u mijn knien	A36
O roose roodt Maria claer	A29
Salve Maria gods moeder ghepresen	A10
Scepper der wysheit goddelyck gedochte	A2
O schieloose tonghe smettelijck ledt	A73
Een schoon jonc maechdeken my laestwerf badt	C6
Schoone zeden sonder hooghe moet	D2
Siedy eylaes de duecht alomme verjaecht	C3
Simpel ghesedich van ghelate	A49
Sluymende zueghen eten wel haer draf	A69
Soe wie behouden wil wesen	A37
Soe wie hem selven wel kennen sal	C5
Sonder beghinne die van allen beghinnen	A57
Sondighen is menschelijck int exponeren	A42
Spieghelt u spieghelt u aerde vormen	A38
Sulck mint dat hem is onghereedt	A90
Swemmers dies swemmen connen ter deghe	A47
Ten es gheen swyn sonder knorren	C8
Ten love der reynder maghet Marie	A18
Ter eeren gods lichaem om een betamen soet	B7
Tis quaet delven sonder spade	A70
Tsint dat gheen minne en was sonder goet	A71
Twas eens jaers goet ten dooch nu niet	A79
Vermoedt van sinne van herten beroert	A86
Vier poincten hantheert in uwe wercken	A48
O vrouwe dye alle druckighe plaghe dwaet	A31
Want alle mijn sinnen zijn gheneghen	A84
Wat is ons in ons leven serft	A63
Wat ist als u by verre wandelinghe	A62

[p. 125]

O weercste o goede die godt soe goedede	A19
Wie dat heeft goede constellatie	A61
Wye heeft noyt wonderlicke werrelt ghezien	C13
Wie is die nu ter werelt leeft	A76
Wie is dien coninck hoe groot zijn staet	A55
Wije jonstighe sinnen willen beschamen	B5
O wonderlic werc o godlicke ghifte	A8
Ynt velt van vremder speculerynge	A83

Stokregel

Al dat ons noodt is laet ons beminnen	A52
Als bernende keersse lijdt hier ons glorie	A41
Als const der consten daer conste by groijt	D1
Als roock vergaet des menschen leven	C2
Ave Maria dies danck ick u	A23
Bal verloren spel verloren	A54
Tfy ballinck des hemels helsch duvel verjaecht	A39
De cappe en maeckt den monninck niet	B5
Daer lief daer ooghe daer handt daer seer	A89
Dat ic doch een van dien mach wesen	B3
Dat op zijn tonghe een coren heeft	A80
Dat vruecht dus seere verdonckert sy	A79
Dats dien mans name werdich zij	C1
De duecht der onderhoorichede	A5
Die hem best spieghelt sal netst bekent zijn	A53
Die weet wat hem ghebueren mach	A61
Die weet wat hem ghebueren sal	A63
O doodt hoe bitter is u memorie	A56
Elck sie dat hy hem vromelijck weert	A55
Gheen maetken vol voor dover loopt	A92
Ghenoechte der wereldt is druck int hende	A62
Ghy doet u selven de meeste rouwe	A73
Godt mint hem die zijnen vyant duecht doet	A43
Thabijdt en maeckt den monninck niet	B5
Heden een man ende morghen gheen	C7
O Heere vergheeft my myne mesdaet	B4
Hoe vriendelijck dat haer ooghskens pincken	A91
Houdt ons in uwen dienst bevolen	A25

[p. 126]

Houdt tant voor tonghe ende swijcht al stille	C3
Och jonghers peyst om den ouden man	A46
Och kendt u selven soe kende u Godt	C5
Laat ons beminnen al dat ons noodt es	A52
Ey leckaert hoe gheerne eedtse zeepe	A93
Liech ick dat wil my godt vergheven	A78
Lof aerde oodtmoedich god soons logieren	A15
Lof alder edelste gheboren juecht	A24
Loff bluetsturter voir alle creatueren	A2
Lof ghebenedide Jesus van Nazarene	B2
Lof ghebenedijt Priesterlijck staet boven al	A4
Lof herteken uut wien ons tleven vloeyde	A30
Lof hoghe drivoudicheit onbegrepen	A1
Lof hout daer Cristus die doot aen smaecte	C9
Lof leedere daer Christus in minnelijck daelde	A16
Lof lelye doorvloeyende medecijne	A14
Lof roose ghebenedijde vrucht	A13
Lof schoonste stede op den berch ghesticht	A17
Lof seker havene tsondaers beschermen	A19
Lof speghele die elcx natuere verhuecht	A26
Lof wonderlic ghebenedijt sacrament	A8
Machtich als god vader of god sone reen	A3
Maer die veel clapt die moet veel lieghen	A75
Maria beschermt ons vanden helschen brandt	A10
Maria mater gratie vrouwe	A31
De menighe spreeckt hy en meenes niet	A65
Mit uwen vingher u tonghe dwingt	C10
My beroudt soe hertelijck mijn sondich leven	A35
Of moederlijck herte lieghen mach	A6
Ontfermt u myns bermhertighe vrouwe	A31
Het oordeel gods is al vergheten	A77
Pap ende broodt in doude daghen	A81
Pryst liever cleyn goet dan vele in zonden	C15
Seyndt gratie in mijn uuterste noodt	A36
Soe mach ick wel wenen voer mijn misdaet	B4
Sonder te latene quaet regiment	C4
De sonne int water haer schijn ghedooghen	A74
Staet betacht men saeydter gheluck	A94
Sulck ketelt hem selven dat hy lacht	A90
Teghens tvertrecken soe rekent de weerdt	A40

[p. 127]

Ten betert godt diet al vermach	A87
Ten es gheen coren sonder caff	C8
Ten is gheen coorne sonder caf	A42
Tes al lydende sonder de mijnne gods	A57
Tes goet zwemmen bijden schepe	A47
Tis quaet voor cruepels manck te ghane	A70
Uuten welcken de sonne is opghestaen	A12
Van al uwer gratien almoghende heere	A33
Verstaet diese haet versmaet godts werck	A7
Want die obedieert werdt verheven	A45
Want duecht wint croone ten hoochsten tinne	A44
Want dwoordt en therte en zijns niet eens	A64
Want naer tzoete commet suere	A60
Wel hem die wel gheboren sy	A63
Wel spieghelen brengt peys ende wijsheydt in	A54
Zo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten	C14
Zoo ghy meet hu wert oock zoo ghemeten	C13

Titel

abc van Maria	A27
Amoureuse groetenisse	A88
Andere	A69
Een andere	A41, A67
Andere ghedicht	A65, A78
Ander referein [refereyn]	A43, A47, C12, C13, C15
Ander referein zeer schriftuerlick	B4, C14
Een ander rondeel	A68
Een andere Maria lof	A11
Anthonius de Rovere heeft dit ghedicht	D3
Anthonius de Rovere heft dese bedinghe ghedicht. Hier na volghet	D4
Balade	A60, A61, A80, A90
Een bedinghe	A36
Brooscheydt der menschen	C7
Constich lof van Maria	A25, A26
Constich lof van Maria op alle de letteren van abc	A22
Corte bedinghe	B4

[p. 128]

Den droom van Rovere op die doot van hertoge Kaerle van Borgonnyen	A83
Een ghedicht opt abc	A22
Een ghedicht op dat woort Maria	A21
Een ghedinghe van minnen waer af tvonnisse noch hanget om wijsen	A85
Gheestelijck den bal te slane	A54
Gheestelijcke bueckelare	A55
Gheestelijcke ghelasen lampe	A52
Gheestelijcke spieghelinghe	A53
Goede leeringhe	A64
Een goet vermaen	A38
grafschrift van Gervaes Cooren	C18
grafschrift van Kateline d'Ault	C16
grafschrift van Pieter van Muelenbeke	C17
O Kaerle van boergoennien dar goed die ziele af hebbe	A83
Leven en passie van Jezus	A100
Lof van den heijlighen sacramente	A8
Lof van Maria	A10, A12, A15-18, A24
Lof van Maria bijder lelie	A14
Lof van Maria daer af de groote letteren inden text staende spell	A23
Lof vanden priesterlijcken staet	A4
Maria ghecompareert bijder roose	A13
Nieuwe jaer van Brugghe het welcke Anthonis de Roouere maeckte in	A84
Noteert	A71
Pater noster	A32
Quicunque vult salvus esse uuten Latijne by Roovere ghestelt in Vl	A37
Refereyn [Referyn, Reffereijn, Reffereyn]	A39, A40, A42, A46, A57, A62, A70, A74, A75, A77, A79, A87, B2-B4, C2-C4, C10
Refereyn amoureux	A89
Refereyn constich gheestelijck	A33
Refereyn daer mede Anthonis de Roovere tzijnen xvii jaeren princh	A6
Refereyn ende lof van Maria	A19
Refereyn int sotte [zotte]	A92-A94
Refereyn int vroe	C5
Refereyn van berouwe	A35
Refereyn van rethorica	A7

[p. 129]

Refereyn vander doot Dwelck Roover maecte eens inden noodt	A56
Remedie om goede kinderen te hebbene	A51
Rethorijcke op de handt te leerene	A44
Retrograde ten love van Maria	A28
Rondeel	A66
Roosecransken van sevene bloemen	C6
Rovere excuseert de vrouwen	A50
Roovers schaeckspel ten love van Maria	A29
Salve regina	A9
Sotte amoureusheyt	A91
Testament van een goede vrouwe	A49
Twaelf ouderdommen oft tijden der menschen ghecompareert teghens	A59
Van hoveerde nijdt ende ghierichede	A72
Van onderhoorichede	A5
Van pays en oorloghe, een dialogus oft tsamensprekinghe, verhalen	A86
Van quade tonghen	A73
Van twee amoureuse vrouwen een argument	A85
Vanden hinnen tastere	B1
Vander mollenfeeste	A58
Vander obedientie ende des ouders reverentie	A45
Vier gheestelijcke leeringhen	A48
Wijse leeringhe voor een man	D2
Een zeer schoon referein tot God almachtich	C11

[p. 130]

Bibliografie

1. Primaire bronnen

l.a Handschriften [de lokalisering en datering hebben betrekking op het gedeelte van het handschrift dat hiervoor ter sprake komt]

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I A 24n (Borgloon, einde 15e eeuw).

Berlijn, Staatbibliothek Preussischer Kulturbesitz, ms. germ. 4^o 557 (Leiden, 1478-1479).

Berlijn, Staatbibliothek Preussischer Kulturbesitz, ms. germ. 4^o 651 (Utrecht, 1524).

Breda, Archief Sint-Barbarakerk, 1 (Breda, begin 16e eeuw).

Brugge, Groot Seminarie, 131/102 (Ter Duinen, midden 16e eeuw).

Brugge, Stadsbibliotheek, 436 (Brugge?, ca. 1485).

Brugge, Stadsbibliotheek, 437 (Brugge, 1480-1485).

Brugge, Sint-Salvatorkathedraal (Brugge, 1490-1500).

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845 (Geraardsbergen, 1460 1470)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 13073-74 (Brugge, ca. 1485)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 13130-33 (Brugge, begin 17e eeuw)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 14275 (Lier, einde 16e eeuw)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 15589-623 (Brussel, begin 15e eeuw)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 19036 (Brugge, 1527-1534)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 19547 (Antwerpen, midden 16e eeuw)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 19546

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, II 270 (Brugge, ca. 1490 en Antwerpen, 1515-1520).

Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, IV 1171 (Brussel?, eerste helft 16e eeuw)

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 71 E 57 (Brussel, ca. 1600).

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 132 A 13 (West-Vlaanderen, 1490-1500).

[p. 131]

Douai, Bibliothèque Municipal, 1110 (Brugge, 1485-1490).

Gent, Universiteitsbibliotheek, 555 (Zuidelijke Nederlanden, midden 16e eeuw).

Gent, Universiteitsbibliotheek, 1376 (Geraardsbergen, 1496).

Londen, British Library, Add. 34392, nr. 56 (Zuidelijke Nederlanden, einde 15e eeuw).

Londen, British Library, Sloane 416 (Oostelijke Nederlanden, 16e eeuw)

Neuchâtel, Bibliothèque Publique et Universitaire, A.F.A.28 (West-Vlaanderen, ca. 1500).

New York, Pierpont Morgan Library, M. 435 (Brugge?, na 1482).

Parijs, Bibliothèque National, Néerl. 106 (West-Vlaanderen, 4e kwart 15e eeuw).

1.b Drukken

Rethoricale wercken van Anthonis de Roouere. Antwerpen, Jan van Ghelen, 1562 (Ex. Leiden, UB, 1497 F 20).

Die Tafel des kersteliken levens. Gheraert Leeu, Gouda, 1478 (Ex. Den Haag, KB, 169 G 94^2).

[Leven en passie van Jezus]. Gheraert Leeu, Gouda, ca. 1480 (Ex. Erlangen, UB, AH 590-625).

Vanden hinnen tastere. Weduwe Van Liesveldt, Antwerpen, ca. 1555 (Ex. Wolfenbüttel, HAB, Lp 62).

Van pays en oorloghe. Jan II van Liesveldt, Antwerpen, 1557 (Ex. Gent, UB, Res. 537).

Van peys ende orloghe. Jan van Ghelen, Antwerpen, 1578 (Ex. Londen, BL, 11557. de. 54).

Excellente cronike van Vlaenderen. Willem Vorsterman, Antwerpen, 1531 (Ex. Den Haag, KB, 1084 B 15).

2. Secundaire bronnen

Asselbergs, W.J.M.A. & A.P. Huysmans (ed.), Het spel vanden Heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert. Zwolle, 1955.

Autenboer, E. van, Volksfeesten en rederijkers te Mechelen (1400-1600). Gent, 1962.

Bibliotheca Belgica, bibliographie générale des Pays-Bas. Fondée par

[p. 132]

Ferdinand Van der Haeghen. Rééditée sous la direction de Marie-Thérèse Lenger. 5 dl. Brussel, 1964.

Bock, E. de, ‘Bezoldiging van rederijkers’, in: Spiegel der Letteren 2 (1958), 314-317.

Bock, E. de, ‘Een presentspel van Colijn Cailleu’, in: Spiegel der Letteren 6 (1963), 241-269.

Boeckel, L. van, ‘Letterkundig leven te Lier in de 15e - 16e eeuw’, in: Lier vroeger en nu 3 (1929), 1-23 en 173-224.

Boeren, P.C., ‘Nieuws over Jan van Stijevoort (ca. 1489-1576)’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 71 (1953), 183-190.

Boeren, P.C., ‘Wederom nieuws over Jan van Stijevoort?’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 74 (1956), 17-19.

Boeren, P.C., ‘Ten derde male Jan van Stijevoort’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 78 (1961), 275-281.

Borguet, A., ‘La strophe 14 du “Const” de M. de Castelein’, in: Revue Beige de Philologie et d'Histoire 28 (1950), 1061-1067.

Braekman, W.L., ‘Middelnederlandse didactische gedichten en rijmspreuken’, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1969, 79-111.

Branteghem, A. van, ‘Een vroege rederijker Gilleken Onin’, in: Spiegel der Letteren 7 (1963-1964), 114-119.

Brill, W.G., ‘Huwelijksplechtigheden van Karel van Bourgondië en Margaretha van York’, in: Kronijk van het Historisch genootschap gevestigd te Utrecht 22 (1866), 17-71.

Brinkman, H., Het handschrift-Jan Phillipsz. Hs. Berlijn, Staatsbibliothek Preuβischer Kulturbesitz, Ger. Qu. 557. Hilversum, 1995. Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden 2.

Brinkman, H., Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de middeleeuwen. Diss. Amsterdam (ter perse).

Campbell, F.A.G., Annales de la typographie Néerlandaise au xv^e siècle. Den Haag, 1874.

Chavannes-Mazel, C.A., ‘Niet alleen kijken. Enkele dilemma's van een kunsthistoricus.’, in: A.Th. Bouwman (red.), Niet alleen kijken. Over het gebruik van handschriften en handschriftencollecties [...]. Leiden, 1995, 7-39.

Coigneau, D., ‘Het refrein van Gilleken Honings’, in: Jaarboek ‘De Fonteine’ 1976-1977, dl. 1, 47-60.

Coigneau, D., Refreinen in het zotte bij de rederijkers. 3 dl., Gent, 1980-1983.

[p. 133]

Coigneau, D., ‘Anthonis De Roovere als wereldlijk dichter’, in: Vlaanderen 31 (1982), 158-167.

Coigneau, D., ‘Strofische vormen in het rederijkerstoneel’, in: B.A.M. Ramakers (red.), Spel in de verte. Tekst, structuur en opvoeringspraktijk van het rederijkerstoneel. Bijdragen aan het colloquium ter gelegenheid van het emiritaat van W.M.H. Hummelen (Nijmegen, 25 juni 1993). Gent, 1994. Jaarboek De Fonteine 41-42 (1991-1992), 17-44.

Coigneau, D., ‘Antoine de Roovere’, in: Patrimoine littéraire européen dl. 6: Prémices de l'humanisme 1400-1515. Brussel, 1995, 518-519.

Curnow, M.C., The Livre de la cité des dames of Christine de Pisan: a critical edition. Ann Arbor, 1975, diss. Vanderbilt University.

Cuvelier, J., ‘Een viertal onbekende werken van de Brusselse dichters Colijn en Smeken en van den Bruggeling Anthonis de Roovere’, in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 1937, 89-99 en 351-359.

Degroote, G., Jan van den Dale: gekende werken met inleiding, bronnenstudie, aanteekeningen en glossarium. Antwerpen, 1944, Uitgave van de vereeniging der Antwerpsche bibliophielen 2e reeks 2.

Devliegher, L., De Sint-Salvatorskatedraal te Brugge: inventaris. Tielt [enz.], 1979, Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen 8.

Dewitte, A., ‘Dertig puntdichten uit de 16e eeuw. Brugge 1555?’, in: Biekorf 81 (1981), 111-117.

Dorleijn, G.J., ‘De periodiserende computer of stilistiek als instrument voor periodisering: een aanzet’, in: De Nieuwe Taalgids 88 (1995), 490-506.

Dronke, P., ‘The lyrical compositions of Philip the Chancellor’, in: Studi medievali 28 (1987), 563-592.

Dupire, N., Jean Molinet. La vie, les oeuvres. Parijs, 1932.

Dupire, N., Les faictz et dictz de Jean Molinet. dl. 2. Parijs, 1937.

Eeghem, W. van, ‘Mélanges. Rhetores Bruxellenses (15de - 16de eeuw.)’, in: Revue Belge de Philologie et d'Histoire 14 (1935), 427-448.

Eeghem, W. van, ‘Anthonis de Roovere's “Lof vanden heyligen sacramente” (1457)’, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1953, 561-592.

Eeghem, W. van, [recensie van Mak 1955], In: Revue Belge de Philologie et d'Histoire 35 (1957), 102-108.

Eeghem, W. van, Brusselse dichters. dl. 6. Brussel, 1966.

Elslander, A. van, ‘De refreinenbundel van Jan Michiels’, in:

[p. 134]

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 66 (1949), 241-284.

Elslander, A. van, Het refrein in de Nederlanden tot 1600. Gent, 1953. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. Reeks 6, dl. 71.

Elslander, A. van, ‘Lijst van Nederlandse rederijkerskamers uit de XV^e en XVI^e eeuw’, in: Rederijkersstudiën 5 (1969), 21-52.

Erné, B.H., ‘De aanspraak “vader” voor Christus bij De Roovere’, in: De Nieuwe Taalgids 59 (1966), 36-37.

Erné, B.H., ‘Rederijkersballaden oude en nieuwe stijl’, in: De Nieuwe Taalgids 65 (1972), 355-363.

Erné, B.H., ‘Kleinigheden uit de refreinbundel van Van Styevoort (2)’, in: De Nieuwe Taalgids 70 (1977), 459-461.

Flou, K. de & Edw. Gailliard, ‘Beschrijving van Middelnederlandsche handschriften die in Engeland bewaard worden’, in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde. Gent, 1895, 39-263.

Flou, K. de & Edw. Gailliard, ‘Beschrijving van Middelnederlandsche en andere handschriften die in Engeland bewaard worden’, in: Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde. Gent, 1896, 81-337.

Foncke, R., ‘Gedichten in een administratieve bundel van het 17e eeuwse Brugge’, in: Revue Belge de Philologie et d'Histoire 22 (1943), 59-71.

Franssen, P.J.A., Wanneer de hen speeld voor den haan... Huwelijksperikelen in teksten uit de late middeleeuwen. Amsterdam, 1987.

Geirnaert, D., ‘De Roovere gedocumenteerd: feiten rond leven en werk’, in: Vlaanderen 31 (1982), 145-151.

Geirnaert, D., ‘Een Brugse bruiloft met Everaert?’, in: Jaarboek ‘De Fonteine’ 1987-1988, 9-47.

Geirnaert, D., ‘Maarten aan Tanneke. Een liefdesbrief uit de late middeleeuwen’, in: Biekorf 94 (1994), 248-260.

Geirnaert, N., ‘Jan Brito's weduwe in 1484’, in: Biekorf 89 (1989), 59-60.

Goossens, J., Borgloon en de Middelnederlandse letterkunde. Hasselt, 1992, Mededelingen van de vereniging voor Limburgse dialect- en naamkunde 65, 9-18.

Goris, M., ‘Boethius' “De consolacione philosophiae”. Twee Middelnederlandse vertalingen en hun bronnen’, in: P. Wackers e.a., Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relaties

[p. 135]

tussen Latinitas en Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1996, NLCM 15, 113-132.

Hogenelst, D. & F. van Oostrom, Handgeschreven wereld. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen. Amsterdam, 1995.

Hoog, G.C. van 't, Anthonis de Roovere. Amsterdam, 1918. Diss. Amsterdam (UvA).

Hummelen, W.M.H., Repertorium van het rederijkersdrama 1500-ca. 1620. Assen, 1968.

Hüsken, W., ‘Nieuwe biografica omtrent Cornelis Everaert’, in: Nieuwsbrief Gezelschap 16de eeuw 11 (1994), 3-12.

Iansen, S.A.P.J.H., ‘Is Anthonis de Rooveres “Refereyn van Rhetorica” een ketengedicht?’, in: De Nieuwe Taalgids 61, 315-321.

IJsseling, J. & T. van Miert & F. Wetzels (red.), Rondom het Sacrament van Niervaart. Een Breda's mirakelspel kritisch bekeken. Breda, 1994, Bredase letteren 4.

Jager, Th. de, Anthonis de Roovere. Een keus uit zijn werk. Blaricum, z.j. [1927].

Jager, Th. de, ‘De dichter van “Elckerlyc” is Anthonis de Roovere’, in: Roeping 21 (1943), 117-136.

Karel de Stoute. Tentoonstelling georganiseerd naar aanleiding van de vijfhonderdste verjaring van zijn dood. Onder red. van P. Cockshaw, C. Lemaire & A. Rouzet, Brussel, 1977.

Komrij, G., De Nederlandse poëzie van de 12de tot en met de 16de eeuw in 1000 en enige bladzijden. Amsterdam, 1994.

Koopmans, J., ‘Jean Molinet tussen opdrachtgevers en integriteit als dichter’, in: Millennium 8 (1994), 100-108.

Kruyskamp, C. (ed.), De refreinenbundel van Jan van Doesborch, 2 dl. Leiden, 1940. Leidsche drukken en herdrukken uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden. Kleine reeks 2.

Kruyskamp, C., ‘[recensie van J.J. Mak, De gedichten van Anthonis de Roovere]’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 74 (1956), 74-77.

Lavaert, J., ‘Het mystiek huwelijk van ... Kateline Daut, een bijdrage tot de iconografie van een koperen grafplaat in de St.-Jacobskerk te Brugge’, in: Biekorf 83 (1983), 394-410.

Lievens, R., ‘Kerstine van Pizen’, in: Spiegel der Letteren 3 (1959), 1-15.

Lievens, R., ‘Lezenderwijs’, in: Handelingen Koninklijke Zuidneder-

[p. 136]

landse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 33 (1979), 213-242.

Lievens, R., ‘De Blijde Inkomst van Margaretha van York’, in: Vlaanderen 31 (1982), 171-173.

Lievens, R., ‘Ant. De Roovere?’, in: Dokumentaal 18 (1989), 133.

Lievens, R., ‘Hu lovic, hemelsce conighinne’, in: Ons Geestelijk Erf 64 (1990), 1-17.

Linden, H. Vander, ‘Doppere (Rombaud ou Rumoldus DE)...’, in: Biographie Nationale 30 (Suppl. 2), Brussel, 1959, kol. 340-342.

Lyna, E, ‘Een teruggevonden handschrift (Brussel, Hs. II 270).’, in: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 43 (1924), 289-323.

Lyna, F. & W. Van Eeghem (ed.), Jan van Stijevoorts Refereinenbundel anno mdxxiv, naar het Berlijnsch handschrift integraal en diplomatisch uitgegeven. Antwerpen, [1929-1930], 2 dl.

Mak, J.J. (ed.), De gedichten van Anthonis de Roovere, naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken. Zwolle, 1955.

Martens, M.P.J. (1992a), Artistic patronage in Bruges institutions, ca. 1440-1482. Ann Arbor, 1992, diss. Santa Barbara, University of California.

Martens, M.P.J. (1992b), Lodewijk van Gruuthuse. Mecenas en Europees diplomaat, ca. 1427-1492. Brugge, 1992.

Mierlo, J. van. ‘Anthonis de Roovere, de dichter van “Elckerlijc”?’, in: Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 1943, 251-268.

Mierlo, J. van, [recensie van Mak 1955], in: Dietsche Warande en Belfort 1956, 160-163.

Muller, J.W. & L. Scharpé (ed.), Spelen van Cornelis Everaert. Leiden, 1920.

Nieuwstraten, R., ‘Overlevering en verandering: de pentekeningen van de Jasonmeester en de houtsneden van de Meester van Bellaert in de “Historie van Jason”’, in: J.M.M. Hermans & K. van der Hoek (red.), Boeken in de late Middeleeuwen. Verslag van de Groningse Codicologendagen 1992. Groningen, 1994. Boekhistorische reeks 1, 111-124.

Nijhoff, W. & M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. [dl. 1] Den Haag, 1923.

Oosterman, J.B., ‘Pronkzucht en devotie. De overlevering van de gebeden in het Gruuthusehandschrift’, in: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen., Amsterdam,

[p. 137]

1992. NLCM 7, 187-206 en 378-386.

Oosterman, J.B. (1995a), De gratie van het gebed. Middelnederlandse berijmde gebeden: overlevering en functie. Amsterdam, 1995, diss. Leiden, NLCM 12.

Oosterman, J.B. (ed.) (1995b), Den loen des aerbeits valt zoet int ende. Middelnederlandse gedichten. Groningen, 1995.

Oosterman, J.B., ‘De fascinerende symbiose van handschrift en druk. Naar aanleiding van: J.M.M. Hermans & K. van der Hoek (red.), Boeken in de late Middeleeuwen. Verslag van de Groningse Codicologendagen 1992. [...]’, in: Queeste 3 (1996), 76-80.

Oosterman, J.B., ‘Het poëzie-album van Jacob van Malen.’ (in voorbereiding).

Oostrom, F. van, ‘Heeroma, “Gruuthuse” en de grenzen van het vak’, in: dez., Aanvaard dit werk. Over Middelnederlandse auteurs en hun publiek. Amsterdam, 1992, NLCM 6, 237-251.

Oudvlaemsche liederen en andere gedichten der xiv^c en xv^c eeuwen. [uitg. door Blommaert & Carton]. Gent, z.j. [1848-1849].

Pleij, H., Het gilde van de Blauwe Schuit. Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen. Met een nabeschouwing van de auteur. 2e uitgebr. druk, Amsterdam, 1983.

Pleij, H., ‘Taakverdeling in het huwelijk. Over literatuur en sociale werkelijkheid in de late middeleeuwen’, in: Literatuur 3 (1986), 66-76.

Pleij, H., 't Is al vrouwenwerk. Refreinen van Anna Bijns. Amsterdam, 1987.

Pleij, H. & R. Resoort, ‘Zestiende-eeuwse vondsten in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel’, in: Spektator 4 (1974-1975), 385-408.

Porteman, K., ‘De illustraties in De Rooveres “Van Pays en Oorloghe” (Antwerpen 1557)’, in: J. Cajot & L. Kremer & H. Niebaum (red.), Lingua Theodisca. Beiträge zur Sprach- und Literaturwissenschaft. Jan Goossens zum 65. Geburtstag, 931-941.

Reynaert, J., ‘De liefdeslyriek in het Gruuthuse-handschrift’, in: Jaarboek ‘De Fonteine’ 1984, 35-48.

Ricour, A., ‘Anthonis de Roover, poète de Bruges au XVe siècle’, in: Bulletin du Comité Flamand 1 (1857-1859), 347-355.

Ricour, A., ‘Complaintes et chansons inédites en langue Flamande qui existent a la bibliothèque de Douai’, in: Bulletin du Comité Flamand de France 2 (1860), 174-192.

Roose, L., Anna Bijns. Een rederijkster uit de hervormingstijd. Gent,

[p. 138]

1963. Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 6e reeks, bekroonde werken, 93.

Roose, L., ‘Dramatiek bij De Roovere’, in: Vlaanderen 31 (1982), 167-171.

Rubin, M., Corpus Christi. The eucharist in late medieval culture. Cambridge, 1991.

Scharpé, L. (ed.), ‘Anthonis de Rovere. Twee onuitgegeven gedichten’, in: Biekorf 4 (1893), 134-139, 169-174 en 225-232.

Scharpé, L. (ed.), ‘De Rovere's spel van ‘Quiconque vult salvus esse.’, in: Leuvensche Bijdragen 4 (1900-1902), 155-193.

Scharpé, L. (ed.), R. Lawet: Gheestelick meyspel van tReyne maecxsele ghezeyt de ziele. Leuven [enz.], 1906. Leuvensche tekstuitgaven 2.

Short-title catalogue of books printed in the Netherlands and Belgium and of Dutch and Flemish books printed in other countries from 1470 to 1600 now in the British Museum. Londen, 1965.

Schouteet, A., ‘Begin en einde van Jan Brito's drukkersbedrijvigheid te Brugge’, in: Handelingen van het genootschap voor geschiedenis te Brugge 108 (1971), 26-38.

Schuijt, W.J., Pierre Michault: Van den drie Blinde Danssen [...]. Amsterdam [enz.], 1955.

Soens, E., ‘Onuitgegeven gedichten van Anna Bijns’, in: Leuvensche Bijdragen 4 (1900-1902), 199-368.

Serrure, C.P, ‘Gedichten van Gillis de Rammeleere, De Roovere, Dingelsche en Potterkin’, in: Vaderlandsch Museum 4 (1861), 114-135.

Strohm, R., Music in Late Medieval Bruges. 2e herz. druk, Oxford, 1990.

Stutterheim, C.F.P., ‘Moet er iets anders staan dan er staat? (Kanttekeningen bij de door Mak verzorgde uitgave van “Lof van den Heylighen Sacramente”)’, in: P.G.J. van Sterkenburg (red.), Lexicologie. Een bundel opstellen voor F. de Tollenaere ter gelegenheid van zijn 65e verjaardag door vrienden en vakgenoten. Groningen, 1977, 267-271.

Thijs, H., ‘Berthelmeus Boecx en zijn Lierse gedichten’, in: 't Land van Ryen 10 (1960), 65-80.

Thijs, H., ‘Het verzamelschrift van Berthelmeus Boecx: het auteurschap’, in: 't Land van Ryen 14 (1964), 71-88.

Vanderhaeghen, F., M. van Vaernewijck: Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelijk in Ghendt 1566-1568 [...]. Gent, 1872, Vlaemsche Bibliophilen 4e reeks, nr. 1, dl. 1.

[p. 139]

Viaene, A., ‘Nieuwe jaer van Brugghe. Een gelegenheidsgedicht van Anthonis de Roovere 1480’, in: Biekorf 60 (1959), 7-11.

Viaene, A., ‘Anthonis de Roovere, stadsdichter van Brugge, 1466-1482’, in: Ad Harenas, Gedenkboek van de jubelviering Sint Lodewijkscollege. Brugge, 1960, 343-366.

Viaene, A., ‘Retoricijnse grafschriften uit de kring van Anthonis de Roovere, Brugge 1461-1480’, in: Biekorf 62 (1961), 353-359.

Viaene, A., ‘Anthonis de Roovere, stadsdichter van Brugge’, in: West-Vlaanderen 12 (1963), 205-211.

Vinckenroye, F. van, ‘Onbekende gedichten van Anthonis de Roovere?’, in: Spiegel der Letteren 4 (1960), 1-23.

Vlaamse kunst op perkament. Handschriften en miniaturen te Brugge van de 12de tot de 16de eeuw. Brugge, 1981.

Vooys, C.G.N. de, ‘Een ongedrukte bundel refreinen van 1524’, in: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 21 (1902), 66-117.

Vooys, C.G.N. de, ‘De refereinen-bundel van Jan van Doesborch’, in: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 22 (1903), 132-138.

Vos, R. (ed.), Den spieghel der salicheit van Elckerlijc. Groningen, 1967.

Waterschoot, W., ‘De uitgave van de Rethoricale Werken’, in: Vlaanderen 31 (1982), 151-154.

Waterschoot, W, ‘Anthonis de Roovere: Vander Mollenfeeste’, in: K. Porteman [enz.], Tegendraads genot. Opstellen over de kwaliteit van middeleeuwse teksten. Leuven, 1996, 139-148.

Waterschoot, W. & D. Coigneau, ‘Zestiende tot achttiende eeuw’, in: Pretiosa neerlandica. Schatten uit de Nederlandse Taal- en Letterkunde in de Gentse Universiteit. Gent, 1988, 77-138.

Westgeest, H., ‘Dichterlijk spel op het schaakbord. Over de schaakbordgedichten uit de 15de tot en met de 17de eeuw’, in: Bzzlletin 25 (1996) februari (nr. 233), 10-19.

Wijnpersse, H. van de, ‘De rederijker Bertelmeus Boecx’, in: Tijdschrift voor Taal en Letteren 28 (1940), 59-69.

Willems, J.F., ‘Berigten wegens eenige Nederduitsche dichters’, in: Belgisch Museum 9 (1845), 187-212.

Willems, J.F., ‘Anthonis de Roovere’, in: Belgisch Museum 10 (1846), 45-46.

Willemyns, R., ‘Iets over de taal van de “Rethoricaele wercken” van Anthonis de Roovere’, in: Verslagen en Mededelingen van de

[p. 140]

Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1967, 557-573.

Willemyns, R., ‘Het spel “Quiconque” van de Brugse rederijker Anthonis de Roovere’, in: Biekorf 69 (1968), 332-336.

Wolken, B., [recensie Mak 1955], in: Roeping 1956, 688-691.

Zaalberg, C.A., [recensie Mak 1955], in: Levende Talen 1955, 204-205.