Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1985-1986

[p. 257]

Colloquium Functie en impact van de theaterkritiek Conclusie door Freddy van Besien

Op zaterdag 3 maart 1984 werd, op initiatief van De Fonteine, het Documentatiecentrum voor Dramatische Kunst, de Frans Roggenstichting, de Rijksuniversiteit Gent en Theaterclub-Gent, in het Universitair Centrum ‘Het Pand’ te Gent, onder zeer grote belangstelling een Colloquium gewijd aan ‘Functie en impact van de theaterkritiek’.
Na een woord van welkom en van verantwoording door Prof. Marcel van Spaandonck (R.U.G.) handelde Mieke Kolk van het tijdschrift ‘Toneel Teatraal’ (Amsterdam) over ‘Theaterkritiek: Verantwoordelijkheid en macht’ en vertolkten de recensenten Meuleman (Het Volk), Moyaert (De Morgen), Mevr. De Doncker (Het Laatste Nieuws) en Jef de Roeck (De Standaard) het standpunt van de krant.
Na de lunch volgden de uiteenzettingen van radiorecensent Wim van Gansbeke (BRT 2 Brabant) en van theaterdirecteur Gerard Mortier (Muntschouwburg Brussel). Tenslotte formuleerde F. van Besien de conclusies van het Colloquium. We drukken hier zijn enigszins met het oog op publikatie bijgewerkte tekst af.
De redactie.

Het colloquium bracht ons de opvattingen van vier dagbladrecensenten (Meuleman, Moyaert, De Doncker, De Roeck), van een radiorecensent (Van Gansbeke), van een tijdschriftrecensente (Kolk) en van een theaterdirecteur (Mortier) over functie en impact van de theaterkritiek.

Er is vrij grote eensgezinheid over wat de functie van de toneelkritiek zou moeten zijn. Wel zijn er verschillen in accent. Ook wordt door alle sprekers gewezen op het verschil tussen wensen en werkelijkheid. Functies van theaterkritiek kunnen worden ondergebracht in drie rubrieken: dialoog, informatie en opvoeding.

Alle sprekers wijzen op het belang van dialoog tussen theaterpubliek en theatermakers (met inbegrip van het theaterbeleid), waarbij de theaterkritiek dan een intermediërende rol zou moeten

[p. 258]

spelen: de recensie dient discussies op gang te brengen (Kolk); er dient tweerichtingsverkeer tot stand te komen (Meuleman); ze dient publiek en theatermakers te stimuleren (De Doncker); ze kan de publieke opinie uitdrukken naar de theatermakers en het beleid toe (De Roeck); ze is een vingerwijzing naar publiek en naar theatermakers (Van Gansbeke); theaterdirecteurs moeten de dialoog met de critici tot stand brengen (Mortier). Ook vanuit de zaal werd gepleit voor meer contact tussen recensent en regisseur en acteurs, en eventueel zelfs voor een vorm van confrontatie tussen de verschillende partijen.

Toch wordt vooral aandacht besteed aan de functie van de theaterkritiek ten opzichte van het publiek, eerder dan aan haar functie t.o.v. makers en beleidsmensen. Bij alle sprekers vinden we dat de recensent tot taak heeft informatie te verstrekken aan het publiek en dus ‘verslag uit te brengen’ over een opvoering. Daarnaast blijkt ook een oordeel een essentieel onderdeel van de recensie te zijn. Hieraan wordt toegevoegd dat het vormen van een oordeel noodzakelijkerwijs subjectief is en dat het dus moeilijk is hiervoor criteria op te stellen. Kolk en Mortier stellen dat de recensent dient te analyseren wat het stuk en de opvoering over de maatschappij meedelen. Een volgende stap zou er dan volgens Mortier in bestaan dat wordt bepaald of in de opvoering de bedoelingen van de auteur worden gerespecteerd. Ook De Roeck wijst erop dat het theater een ‘sleutel tot de werkelijkheid’ is en dat de theaterkritiek dus moet bepalen in welke mate de produktie heeft bijgedragen tot het ontraadselen van die werkelijkheid. In elk geval dient de recensent de criteria die hij voor de beoordeling van een produktie heeft aangewend, duidelijk mee te delen (Kolk, De Roeck). Vanuit de zaal werd de vraag opgeworpen of de recensent het uiteindelijke produkt dient te beoordelen of dat hij rekening moet houden met allerlei factoren uit de voorbereiding van de produktie.

Een belangrijk punt bij de informatieve functie van de theaterkritiek is de vraag welke opvoeringen worden gerecenseerd en welke niet. Duidelijke principes blijken hierbij niet te worden gevolgd. Overwegingen van praktische aard (bereikbaarheid, beschikbaarheid van een recensent, enz.) spelen vaak een grote rol. Dit staat ook in verband met het statuut van de recensent (cfr. verder). Twee sprekers hebben een soort aanvullend criterium: Moyaert wijst erop dat De Morgen bijzondere aandacht besteedt aan ver-

[p. 259]

nieuwende en maatschappijkritische tendensen. Van Gansbeke stelt dat laboratoriumwerk onbevooroordeeld dient te worden gesteund, ook al zouden de voorstellingen zelf (voorlopig) niet zo goed zijn.

Theaterkritiek heeft, tenslotte, een educatieve functie ten opzichte van het publiek: de krant, en dus ook de theaterkritiek, heeft een pedagogische taak (De Roeck); de recensent moet proberen de mensen naar het theater te brengen, maar moet anderzijds het publiek kritisch maken (Van Gansbeke); de kritiek heeft tot taak de publiciteit rond bepaalde produkties te doorprikken (Van Gansbeke) en het publiek ervan bewust te maken dat bepaalde genres of bepaalde produkties - vaak op subtiele wijze - worden gepromoveerd (Mortier).

Onzekerheid over de impact van de theaterkritiek komt bij alle sprekers tot uiting. Er wordt herhaaldelijk op gewezen dat die impact moeilijk te controleren is, omdat er onvoldoende gegevens zijn. Het zou trouwens erg moeilijk zijn om de factor theaterkritiek nauwkeurig af te grenzen van alle andere variabelen (Meuleman).

Impact van de theaterkritiek wordt door de meeste sprekers geïnterpreteerd als invloed van de recensie op de zaalbezetting. In dat verband wordt er van alle kanten op gewezen dat produkties met een unaniem gunstige kritiek vaak weinig publieke belangstelling krijgen, terwijl produkties met een slechte kritiek soms volle zalen trekken. De invloed van de kritiek op de zaalbezetting is dus relatief en niet voorspelbaar. De verklaring die hiervoor wordt gegeven is dat zaalbezetting het resultaat is van een hele reeks factoren, gaande van publiciteit en mondreklame tot weersomstandigheden en voetbal op de televisie. Kolk wijst er bovendien op dat de oplage van een krant meespeelt in het ernstig nemen van de recensie en dus ook in de mogelijke impact van die recensie.

Andere vormen van impact van theaterkritiek worden o.a. door De Roeck gesignaleerd: er is wel degelijk enige feedback naar de theatermakers en er zijn reacties bij de lezers. Van Gansbeke wijst op het verschijnsel dat organisatoren (in de receptieve sector) vaak beslissen op grond van recensies zonder de opvoering te hebben gezien. Kolk voegt eraan toe dat de theaterkritiek een invloed kan hebben op de subsidiëring, bijv. door bepaalde initiatieven ‘dood’ te zwijgen: waar niet over geschreven wordt, bestaat niet. Mortier legt een verband tussen het gebrek aan impact van de theaterkritiek en het lage algemene culturele niveau

[p. 260]

van de Vlaamse kranten en het Vlaamse theater.

Dat de theaterkritiek niet steeds realiseert wat ze zich als doel stelt, wordt door geen enkele recensent ontkend. Als verklaring (en als verontschuldiging?) wordt aangevoerd dat er geen statuut voor de recensent bestaat. Dat hangt samen met het feit dat het belang van theater in het geheel van een krant eerder gering is: kranten richten zich tot een breed publiek. Daarom nemen kranten ook geen voltijdse toneelredacteurs in dienst, maar doen ze een beroep op losse medewerkers, of wordt toneel als nevenactiviteit aan een andere opdracht toegevoegd. Ook in Nederland is dat het geval (Kolk). Als gevolg hiervan is de coherentie van de kritiek binnen het dagblad niet steeds optimaal (Moyaert, De Doncker). Niet alleen beschikt de recensent niet over een statuut, een specifieke opleiding is er ook niet. Kranten selecteren hun toneelrecensenten dan ook meestal niet op basis van een diploma, maar op basis van een vaardigheid in het helder en eenvoudig formuleren en het blijk geven van aandacht en belangstelling voor het theater (Meuleman, Moyaert, De Roeck).