Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1985-1986

[p. 239]

Letterkundige annexatie van Letterconst door dr. G.R.W. Dibbets

1. ‘Letterconst’ ≠ ‘letterkunde’

De Delftse rederijkerskamer ‘De Rapenbloem’, met de zinspreuk Wy rapen gheneught, organiseerde voor 19-21 juni 1581 een refreinfeest (zie Van Boheemen en Van der Heijden 1982: 87-98). Tien kamers uit de omgeving gaven aan de uitnodiging gehoor. Teksten die bij gelegenheid van de samenkomst werden geschreven en op de genoemde data ten gehore zijn gebracht, bleven bewaard in de bescheiden bundel Refereynen // Ghepronunchieert opte // Intreden binnen der Stede van Delft byde // thien naervolghende Cameren van Rhetorijcke in // Hollandt ghedaen: den xx^en. Junij, // Anno xv^c. lxxxj., die in 1581 door Aelbert Heyndricksz. te Delft werd uitgegeven.

Op p. B4^r van de genoemde bundel, waarvan ik het exemplaar uit de Amsterdamse universiteitsbibliotheek met de signatuur 1999 G 25 raadpleegde, valt te lezen dat de Haagse kamer ‘De Coorenbloem’ winnares werd van de eerste prijs van de ‘Intrede’ en het ‘Liedeken’, en bovendien ‘Den oppersten Prijs vanden Vraghe’ verwierf. Deze laatste bestond, getuige de vermelding op p. B3^v, uit een ‘Becken, Lampet, vier Stoopen’. Schaal en schenkkan gingen ongetwijfeld de Haagse prijzenkast sieren, evenals de vier stopen die niet met wijn of het vermaarde Delfts bier gevuld hoeven te zijn geweest, maar waarmee, zoals D. Coigneau in Jaarboek de Fonteine 33 (1982-1983): 313-314 heeft meegedeeld, wijnstopen werden aangeduid.

Het is voor de twintigste-eeuwer nauwelijks mogelijk, uit de nagelaten literaire produkten de onvermelde kriteria op te diepen die 400 jaar geleden een jury brachten tot een ons bekende prijstoekenning. Was het, bij de beantwoording van de ‘Vraghe’ uit 1581, de totaalindruk van het refrein, de inhoud ervan, de vorm, de geëtaleerde kennis, de essentie van het antwoord, etc. of een

[p. 240]

combinatie van factoren? Ik zal geen poging wagen om op deze vraag een antwoord te leveren. Maar voor Van Boheemen en Van der Heijden staat het vast dat de essentie van het voorgedragen antwoord op de gestelde ‘Vraghe’:

Wat het swaerste is en t'beste binnen swerelts ronden,
Dat deur smenschen verstandt oyt is ghevonden?

(‘wat of het moeilijkste en het nuttigste is dat ooit door het menselijk brein is bedacht’), voor de uitslag bepalend is geweest. Op p. 97 van hun studie delen ze mee: ‘De eerste prijs behaalde 's-Gravenhage met het antwoord De Letterconst als ghevonden by smenschen verstant. Niet zo verwonderlijk, dat deze oplossing met de eerste prijs ging strijken, als we in Hellemans' proloog al konden lezen, dat een land zich gelukkig mag prijzen, als het in 't bezit is van een goed dichter’. Het lijkt me duidelijk: ‘De Letterconst’ (‘de letterkunde, de literatuur’) als antwoord op de gestelde ‘Vraghe’ staat dichter bij de opvatting van de factor van ‘De Rapenbloem’ (‘want tis slandts gheluck dat aen een goet Poët raecken kan’), en gooide daarom hoger ogen dan de antwoorden van de andere deelnemende kamers die in volgorde van optreden meenden: ‘De lofflicke Philosophie der Deuchden Leere’ (‘De Blauwe Wijngaertranck’ - Monster), ‘Het Goud’ (‘De Lely onder de doornen’ - Noordwijk), ‘Betering van Leven en berou van sonden’ (‘De Jerichoos Roos’ - Naaldwijk), ‘Een Burgherlijcke Wet, ghelijck zijnde Gods Woort’ (‘De Witte Acoleye’ - Leiden), ‘De Wetten’ (‘De Olyfboom’ - Maasland), ‘Politijcke Magistraet’ (‘De Roode Roosen’- Schiedam), ‘Goe Wetten’ (‘De Hofbloemkens’ - De Lier), en ‘Dat d“aerd” wercken tswaerste is, en inde werelt tbeste’ (‘De Blauwe Acoleyen’ - Rotterdam), met welke laatste wel niet, zoals Van Boheemen en Van der Heijden menen, ‘de aardse werken’ bedoeld zullen zijn, maar ‘het bewerken van de aarde’.

De interpretatie van ‘Letterconst’ als ‘letterkunde’ is - vanuit een letterkundige bezien - voor de hand liggend: de teksten die ons uit de rederijkerskamers zijn overgeleverd, worden voor het merendeel tot de literatuur gerekend. Een duidelijke uitzondering hierop vormen de grammatica (Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst), de uitvoerige en de beknopte dialectica (Ruygh-bewerp vande redenkaveling en Kort begrip des redenkavelings) en de rhetorica (Rederijck-kunst) die de Amsterdamse

[p. 241]

rederijkerskamer ‘De Eglentier’ van 1584 tot 1587 als een triviumreeks te Leiden bij Plantijn en diens opvolger Van Raphelinghen liet verschijnen (Caron 1962). Maar deze kamer verkondigde in haar woord vooraf bij de grammatica dan ook ideeën omtrent de functie van de rederijkerskamers, die sterk van de normale opvattingen afweken: Joannes Goropius Becanus ‘heeft ons beweeght... om zó veel in ons is tót ons zelfs ende onzer nakomelingen nut, het Duyts [de moedertaal] op te helpen, vercieren ende verryken: t' welck wy óóck verstaan ons ampt te zyn, alzó alle kamers van Rederyck als ghemene scholen des Land-taals behoren gheacht te zyn, waar toe een yghelyck, niemant uytghezonderd (de bloem wtstekende) [het puikje bij uitstek] vrye toeghang heeft’.

De traditionele rederijkers duidden hun (voor ons ‘letterkundige’) teksten niet aan met ‘letterkunde’ of ‘letterkunst’: in hun ogen lagen deze op het terrein van de rhetorica. En als men in de 16de en 17de eeuw een term als ‘letterconst’ bezigde, riep deze vooral de (ars) grammatica in gedachten, in het Latijn soms wel aangeduid met (ars) litteratura, waarin we het Griekse gramma en het Latijnse littera, ‘letter’, herkennen. De titel van de oudste gedrukte Nederlandse grammatica, hierboven al vermeld: Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst, illustreert dit: hij moet in hedendaags Nederlands worden weergegeven met ‘dialoog aangaande de spraakkunst van het Nederlands’.

Bij het lezen van de reeds gememoreerde ‘verklaring’ die Van Boheemen en Van der Heijden leveren voor de Haagse victorie bij de beantwoording van de Delftse ‘Vraghe’ in 1581, rees dan ook enige achterdocht: zouden ook de Hagenaren de term ‘Letterconst’ niet gebruikt hebben als ‘grammatica’, of in een andere betekenis, in Weijnen 1971 vermeld, die minder ‘literair’ is?

Wanneer we de tekst van het Haagse refrein lezen, afgedrukt op p. F4^v-G1^r van de Delftse bundel, dan blijkt dat de interpretatie van het Haagse ‘Letterconst’ als ‘letterkunde’ allerminst strookt met de inhoud van het gedicht: ook nu is ‘spraakkunst’ als interpretatie mogelijk, naast ‘de kunst van het (goed) gebruiken van (geschreven) letters’, ‘de schrijfkunst’. Deze laatste betekenis was ook Vondel nog bekend, getuige zijn woorden in Salomon (r. 192; zie WB-ed. dl 5:384): ‘Fenicie heeft zelf de letterkunst gevonden’, waar wordt gedoeld op de al dan niet terecht aan Kadmos toegeschreven uitvinding van het letterschrift.

[p. 242]

2. De tekst

Betrekkelijk zeldzaam als de bundel Refereynen uit 1581 is, is de tekst van het Haagse gedicht nauwelijks bekend en moeilijk te bereiken. Ik laat daarom de 4 strofen van 17 regels elk hier volgen, echter niet geheel overeenkomstig de tekst uit de 16deeeuwse druk. Een moderne interpunctie is aangebracht; er zij vermeld dat de oorspronkelijke tekst nauwelijks leestekens bevat: alleen een punt achter r. 5, 17, 34 en 68, een komma aan het eind van r. 4 en 51 en achter de woorden waecken, soberheijt (r. 9), Dialectica (r. 21), Plato en Phitagoras (r. 36), const en Princen (r. 52). Verder is u, wanneer deze intervocalisch als ‘v’ fungeerde, in v gewijzigd, is w, gebruikt als ‘ui’, omgezet in ui, en is y, evenals ij, weergegeven met ij. In de linkermarge is een regeltelling aangebracht, en de tekst die in 1581 in de linkerof rechtermarge stond, afhankelijk van de pagina, is thans in de rechtermarge van de tekst gezet.

Alsmen nae smenschen verstant wil weten entelick^1.
Wat tswaerste en tbeste is ter werelt binnen,^2.
So segghe ick - en salt bewijsen presentelick -^3.
Dattet is de Letterconst excellentelick:^4.
Swaerder noch beter heeftmen noijt connen versinnen.^5.
Eerst: datse tswaerste is (om wel te beghinnen),^6.
So moetse de Jonckheijt allencxkens nemen aen.^7.
Deur veel arbeijts en tijts moetmense ondervinnen,^8.
In waecken, in soberheijt en langduerich vermaen.^9.
Deur Orthographiam wij de letters eerst verstaen,^10.

1. nae ... verstant: volgens menselijk inzicht; entelick: voorgoed; dan;

2. ter ... binnen: op aarde;

3. So: dan; salt: ik zal het; presentelick: hier; nu;

4. excellentelick: voortreffelijk, heerlijk (bijv. nw. in postpositie of bw.);

5. Swaerder noch beter: iets moeilijkers noch iets beters; noijt, een voor het hedendaags Nederlands onlogische negatie na het voorafgaande noch; versinnen: bedenken, uitvinden;

6. Eerst: Op de eerste plaats; dat: aangezien; wel: correct;

7. -se, lijd. vw.; allencxkens: rustig aan; nemen aen: aanleren, zich eigen maken; 8-9 lijken geïnspireerd door 2 Kor. 11,27;

8. arbeijt: inzet, inspanning; ondervinnen: onder de knie krijgen;

9. waecken: inspanning; in soberheijt: beetje bij beetje; vermaen: onderrichting;

10. Orthographiam: spelling- en uitspraakleer waarbinnen men zich met de letters (klanken en tekens) bezighield; eerst: als eerste (gevolgd door Dan, r. 12); verstaen: leren;

[p. 243]

 

Onderscheijdende consonanten uit vocaelen;^+11.

 

Dan Prosodiam om totte Syllaben te gaen.^12.

 

Uit Ethimologiam wij de woorden haelen,^13.

 

En daernae Syntaxim om niet te dwaelen,^14.

15

Daer uit alle Sententien voeden abundant.^15.

 

Dus tswaerste en tbeste is - gheseijt sonder faelen -^16.

 

De Letterconst, als ghevonden bij smenschen verstant.

 

 

 

Deur dese const worden ons gheopenbaert^18.

 

Alle andre consten, groot van reputatie.⁺

20

De excellente Grammatica zij ons verclaert,^20.

 

Dialectica, Rhetorica, constich van aert,.^21.

 

En Geometria, sonderling van gratie,^22-23.22.

 

Arithmetica, een Const vol van laudatie,^23.

 

Musica, die ons verlusticht deur Hermonijen,^24.

+ Polid. verg. qui Primus literas invenerit & earum numero aucto, varietate, vi, atque sono Capit. vj.

11. 11. uit: van; 11 e.v. (marge). Polydorus Vergilius, geboren ± 1470 te Urbino (It.) en daar ± 1555 overleden. Er wordt verwezen naar diens De rerum inventoribus libri octo, voor het eerst in 1499 verschenen, en in de 16de eeuw verschillende malen herdrukt, o.a. door J. Stelsius te Antwerpen in 1562. Ik verwijs hier verder naar de editie te Bazel in 1563, waarin de kop boven cap. 6 van boek 1 luidt: ‘Qui primus literas invenerit, vel in Latium attulerit, & de earum numero aucto, varietate, vi, atque sono’;

12. Prosodiam: o.a. het gedeelte van de grammatica waarin men zich wijdde aan het aaneenvoegen van de letters tot lettergrepen;

13. Ethimologiam: het derde onderdeel van de spraakkunst, waarin de aandacht uitging naar de indeling in woordsoorten, hun verbuiging en vervoeging; haelen: leren;

14. Syntaxim: het laatste deel van de traditionele grammatica, waarin o.a. de zuivere ordening van woorden tot woordgroepen aan de orde kwam; dwaelen: fouten maken, i.c. tegen de woordordening;

15. Sententien: ‘zinnen’, meer gedacht als semantische gehelen dan als syntactische bouwsels; voeden: leven; abundant: in hoge mate;

16. sonder faelen: met stelligheid

18. gheopenbaert: voor ogen gesteld;

+ Idem de origine. Cap. vij. Idem, C. xviij. & xiij Eodem Cap. Idem. Ca. xv.

20. De ... Grammatica, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 7 ‘De origine Grammaticae, & quantum valeat’, waarin op p. 35: ‘Caeterum haec omnium artium praeclarissima est: praebet iter ad caeteras capessendas’; p. 34 m.b.t. grammatica ‘quae pluris est, quam omnium liberalium artium scientia, quae reliquarum unicum est fundamentum’; zij, t.w. ‘dese const’ (r. 18); verclaert: mededeelt, doorgeeft;

21. Dialectica, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 16 ‘De origine philosophiae’; Rhetorica, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 13 ‘De origine rhethorices’; constich van aert: van nature tot de ‘artes’ behorend;

22-23. Geometria en Arithmetica, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 18 ‘Qui primi geometriam & arithmeticam invenerint’;

22. sonderling van gratie: bijzonder bekoorlijk;

23. vol van laudatie: hoog geprezen;

24. Musica, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 14 ‘Qui primus Musicam repererit’; Hermonijen: welluidendheid van klank; verlusticht: bekoort;

[p. 244]

25

Astrologia, van grooter Estimatie,^+25.

 

Mette nootelicke const der Chirurgijen,^+26.

 

De Medicijnen, die ons van sieckten bevrijen.⁺

 

Den Herbarius seijt ons der cruijden crachten.^28.

 

Veel oirbaers coemt ons uiter Cosmographijen.^+29.

30

Vitruvius verthoont ons veel schoone ambachten^30.

 

Die wij al deur de letter Const, waerdich om achten,^31-32.

 

Vercreghen hebben deur de arbeijdende hant.^32.

 

Hierom: tswaerste en tbeste is nae mijn ghedachten^33.

 

De Letterconst, als ghevonden bij smenschen verstant.

 

 

35

Doude Philosophen hier deur noch leven^+35.

 

Als Plato, Phitagoras, Seneca bij naem.

 

Justinianus heeft ons de rechten ghegheven,^37.

 

Uitgheleijt en bij veel Doctooren beschreven,^+38.

 

Dies wij kennis hebben vande gheleertheijt bequaem

+ Idem, C. xvij.

25. Astrologia, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 17 ‘Qui primi astrologiam adinvenerint’; van ... Estimatie: hoog geacht;

+ Idem, Ca. xx.

26. nootelicke: onontbeerlijke; Chirurgijen, zie Polyd. Verg. cap. 20 ‘Qui primus medicinam invenerit’; bevrijen: bevrijden, ook: vrijwaren tegen;

+ Eodem Cap.

28. Herbarius: kruidboek, zie Polyd. Verg. 1563 cap. 21 ‘De herbariae ... inventoribus’; seijt: informeert (over);

+ Ptolemeus.

29. oirbaers: nuttigs; (marge) Ptolemeus. De Egyptische sterrenkundige en geograaf Claudius Ptolemaius, in de 2de eeuw na Chr. levend te Alexandrië, ontwikkelde een wereldbeeld dat tot na de middeleeuwen algemene aanhang vond: het stelsel van Ptolemaius;

30. Vitruvius. Marcus Vitruvius Pollio (ca. 80-10 voor Chr.), romeins bouwmeester en ingenieur, schreef wsch. tussen 33 en 14 De architectura libri decem, dat in 1487 (?) te Rome voor het eerst werd gedrukt, waarna vele heruitgaven volgden. Jacob Prestel, Marcus Vitruvius Pollio, Zehn Bücher über Architektur, übersetzt und erlautert (Baden-Baden, ²1959) vermeldt op p. 582-586 verschillende 16de-eeuwse handschriften, en op p. 586-588 m.n. Italiaanse drukken. Voor vertalingen in volkstalen, zie ald. p. 591 e.v.; verthoont: laat zien; ambachten: handwerken, beroepen;

31-32. Die wij Vercreghen hebben: waarover we kunnen beschikken, die tot onze kennis zijn geraakt; waerdich om achten: achtenswaard;

32. arbeijdende: inspanning leverende;

33. nae ... ghedachten: naar ik meen.

+ Idem Polid. Verg. de origine philoso. cap. 16.

35. Doude Philosophen, zie Polyd. Verg. cap. 16 ‘De origine philosophiae’; leven: voortleven;

37. Justinianus, (482-565), keizer van het Byzantijnse rijk. Hij codificeerde het romeinse recht ca. 534 (Codex iuris civilis), dat in deze vorm grote invloed uitoefende op de Europese rechtsvorming;

+ Barth. Bald. &c.

38. Doctooren: (rechts)geleerden, zoals de in de marge aangeduide Bartolus en Baldus. Bartolus de Saxoferrato (Venatura 1313 - Perugia 1357) schreef een commentaar op de Codex iuris civilis, evenals zijn leerling Petrus Baldus de Ubaldis (Perugia ± 1320 - Pavia 1400), de juridische adviseur van paus Gregorius xi. Bartolus en Baldus zijn de beroemdsten uit de zgn. school van commentatoren van Justinianus' Codex; beschreven: te boek gesteld;

[p. 245]

40

Cato Censorinus en Ciceroes faem,^+40.

 

Livius' historien der gesten van Roomen.^41.

 

Deur Flavij Josephi schriften lofsaem^42.

 

Der Jooden gheschiedenis wij hebben vernoemen.^43.

 

Wetten en Rechten tot voorstant der vroomen

45

Worden hier deur ghevonden in elcken staet.

 

Milenus vanden Danubius ghecomen^+46-47.

 

Hooren wij noch doen zijn Clachte voor den Senaet.

 

Dantwoorde van Appollo gheeft de Flamines Raet,^+48.

 

Twelck ons al comt deur dese const elegant.

+ Marc. Aurel. cap. 25.

40. Cato Censorinus, of Marcus Porcius Cato (234 - 149 voor Chr.), romeins politicus, redenaar en schrijver. De schrijver van het refrein kan verwijzen naar een boekje dat te Antwerpen bij Ameet Tavernier († 1570) was verschenen en in 1612 bij Paets te Amsterdam werd heruitgegeven als T'gulden boeck, van het leven ende seynd-brieven van den welsprekenden orateur ende keyser Marcus Aurelius, inde welcke veel schoone leeringhen ende sententien begrepen sijn seer nut ende bequaem allen menschen. In deze herdruk p. 54^v: ‘In dien tijden van Cato Censorinus’, en p. 55^r: ‘O salighe Cato Censorinus’; Cicero: Marcus Tullius Cicero (106-43), romeins politicus, redenaar en schrijver;

41. Livius ... Roomen: Titus Livius (59 - 17 na Chr.), romeins auteur van Ab urbe condita, een uitvoerige geschiedschrijving omtrent Rome; gesten: geschiedenis, lotgevallen;

42. Flavius Josephus (± 37 - ± 100), Joods geschiedschrijver (De bello judaico en Antiquitates judaicae). Van Livius' geschrift was in 1541 een Nederlandse vertaling verschenen: Titus Livius, dat is, de Roemsche historie oft gesten (zie J.F. Vanderheyden, De Liviusvertaling van 1541. Gent, 1959), en A. Geerebaert, Lijst van de gedrukte Nederlandse vertalingen der Grieksche en Latijnsche schrijvers (Gent, 1924) vermeldt een uitgave van Joetsche oorloghe en Den ouden gheschiedenissen der Joden bij Simon Cock te Antwerpen in 1552 resp. 1553, met vertaling door Nicolaus van Winghe;

43. vernoemen: kennis genomen (van); tot ... vroomen: ter bescherming van de rechtschapenen (afh. van Wetten en Rechten, of zelfst. zinsdl.);

+ Idem cap. 23. & 24.

46-47. Milenus ... Senaet; zie T'gulden boeck etc. (aant. r. 40): p. 65^v e.v. in cap. 31 en 32: ‘Indt eerste Jaer dat ick Raed was, quam een arm landtman van de riviere Danubius, aenden Raedt iusticie begeeren ... Dese Boer dan byden Raedt ingecomen zijnde, begonst aldus te spreken ... O wijdtbekende vaders, O ghelucsalighe gemeynte: Ick Milenus een ghebuerman vanden rivierschen stedekens van Danubius, groete u...’ (p. 66^r etc.); Danubius: Donau;

+ Idem in episto. 10.

48. Dantwoorde ... Raet; zie T'gulden boeck etc. (aant. r. 40) in Sentbrief 10 op p. 171^v: ‘Daer na stemde den heylighen Raedt, datter van elcken tempele twee Flaminij (dat waren hen Priesters) heen reysen souden: die welcke daer ghecomen zijnde, ende op ter aerden ghestrect hen gebeden ghestort hebbende, werde hen van Apollo aldus toeghesproken:’, etc.;

[p. 246]

50

Twaertste en tbeste is dan sonder verlaet^50.

 

De letter const, als ghevonden bij smenschen verstant.

 

 

 

Dese const, edel Princen, aenmerckt nu principael^52.

 

Als d'oorsaecke van alle goet talder uijeren.^53.

 

Sij beschrijft der Sibillen prophecijen te mael,^54.

55

Tschepsel des hemels en aertrijcx int generael,^+55.

 

Toude Testament vol godlicke figuijeren,^+56.

 

T'evangelie mette waerachtighe schriftuijeren^57.

 

Daer uit onse salicheijt is ghecomen voort.

 

Sonder dit tmenschelick gheslacht mostet besuijeren,^59.

60

Want niemant hadde gheweten van tgoddelicke woort,^60.

 

Noch van Sacramenten of nieuwe gheboort,^61.

 

Daer veel gheleerden schriftelick van narreren.^+62.

 

Daghelicx gheeft ons dees const diversch confoort;^63.

 

Instrumenten en brieven doet sij passeren,^64.

65

De mandaten vande overheijt en Heeren^65.

 

Waer deur in politie ghehouden wordt het lant.^66.

 

Tswaerste en beste is dan - sonder simuleren -^67.

 

De letter const, als ghevonden bij smenschen verstant.

50. Twaertste, een variant op het steeds gebezigde ‘swaerste’; sonder verlaet: stellig.

52. Princen: (ere)voorzitters van de rederijkerskamers; aenmerckt: beschouw; principael: vooral;

53. talder uijeren: altijd;

54. beschrijft: stelt te boek; der ... prophecijen: de voorzeggingen van de Sibillen (vrouwen die in extase profeteerden). Bedoeld kunnen zijn de bundel Libri sybillini, die echter ± 463 is verbrand, en (waarschijnlijker) de zgn. Sibillijnse profetieën, in hun huidige vorm uit de 6de eeuw na Chr., die tot de apocalyptische geschriften gerekend worden; te mael: geheel;

+ Gen. cap. 1.

55. Tschepsel: de schepping;

+ Biblia cum Prophetis. Mattheus, Marcus, Lucas, Ioannes Paulus, &c.

56. godlicke figuijeren: godzalige personen;

57. waerachtighe schriftuijeren: ware geschriften;

59. tmenschelick gheslacht: de mensheid;

60. tgoddelicke woort, t.w. zoals dat nu via de Schrift tot ons is gekomen, of bepaaldelijk: Jezus Christus, o.a. in Joh. 1, 1-3 als het Woord Gods beschreven;

61. nieuwe gheboort: de hergeboorte ‘uit water en Geest’, zoals beschreven in Joh. 3, 3-7;

+ Gregorius, Jeronymus, Ambrosius, Augustinus, &c.

62. veel gheleerden, zoals de in de marge opgesomde 4 kerkleraren van het Westen: Gregorius (329-389), Hieronymus (347-419/420), Ambrosius (339? - 397) en Augustinus (354-430); schriftelick narreren: in geschrifte spreken;

63. diversch confoort: op verschillende wijze (bw.) hulp, of: hulp van verschillende aard;

64. Instrumenten en brieven: Bewijsstukken en akten;

65. mandaten: bevelschriften;

66. in politie: in goede orde;

67. sonder simuleren: in waarheid; zonder restrictie.

[p. 247]

3. Slot

Bovenstaande tekst is geenszins zinderend van emotionaliteit, prikkelend door vernuftigheid of sprankelend door originaliteit. Zonder een uitzondering te maken kwalificeerde Schotel (1871:264) alle bijdragen aan het Delftse festijn als ‘rijmelarij’, en wat meer naar onze tijd is Van Elslander (1953:227) nauwelijks enthousiaster: ‘Met hun slappe verzen, hun talrijke Franse woorden, hun verwarde pseudo-geleerde uiteenzettingen maken deze stukken een vrij slechten indruk’.

Het valt op dat de Haagse auteur binnen de tekst en in de marge - hij immers zal de marginale verwijzingen hebben geleverd - laat zien dat hij met de latijnse kultuur bekend is geweest; hoewel hij een aantal van deze werken, zoals in de aantekeningen bij de tekst is aangegeven, in een Nederlandstalige versie kan hebben geraadpleegd, wijst bekendheid met de juridische commentatoren erop dat hij waarschijnlijk Latijn heeft gekend; in diezelfde richting wijst ook het gebruik van Latijnse naamvallen en van Latijnse vormen en afkortingen in de marge. Maar diepgaande klassieke kennis wordt niet geëtaleerd: er worden slechts namen genoemd en gegevens vermeld die in ontwikkelde kringen vrij algemeen bekend mogen worden verondersteld: het gedicht wijst niet op uitzonderlijke eruditie, er wordt slechts oppervlakkige kennis ten toon gespreid en welhaast clichématig verwoord.

Aan het einde van § 1 gaf ik aan dat ‘Letterconst’ als ‘spraakkunst’ geïnterpreteerd zou kunnen worden binnen deze tekst. Deze opvatting kan vooral worden ingegeven door strofe 1, waar de ‘Letterconst’ in al haar delen lijkt te worden gepresenteerd. Deze interpretatie brengt met zich dat ‘zy’ (r. 20) moet worden beschouwd als ‘herhaling’ van het voorafgaande ‘De excellente Grammatica’: ‘de voortreffelijke grammatica, die...’.

‘De schrijfkunst’ ligt m.i. echter meer voor de hand als weergave van ‘Letterconst’: niet de grammatica immers stelde alles te boek en op schrift, zij werd hooguit toegepast, maar de ‘arbeijdende hant’ (r. 32) die met conventionele strepen en halen de ‘consten’ op papier zette, en zich daarbij bediende van een eeuwenoude techniek, een ars of ‘const’ die werk van eeuwen her tot in 1581 had doorgegeven.

[p. 248]

Referenties

Van Boheemen en Van der Heijden 1982	F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden, De Delftse rederijkers ‘Wy rapen gheneucht’. Amsterdam
Caron 1962	W.J.H. Caron, Hendrik Laurensz. Spiegel, Twe-spraack - Ruyghbewerp - Kort begrip - Rederijck-kunst. Groningen
Van Elslander 1953	A. van Elslander, Het refrein in de Nederlanden tot 1600. Gent
Schotel 1871	G.D.J. Schotel, Geschiedenis der rederijkers in Nederland. Amsterdam
Weijnen 1971	A.A. Weijnen, ‘Uit de geschiedenis van het woord: letterkunde’, in Leuvense bijdragen 60:137-152