Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1971-1972

[p. 107]

Norbert Cornelissen
door Luc François

Als uitgangspunt voor deze studie over Norbert Cornelissen kunnen misschien best de volgende typeringen gelden: ‘hoeder van Willems' nagedachtenis’⁽¹⁾ ‘de man die Artevelde aan 't vaderland terugschonk’⁽²⁾ en ‘deze onmisbare mini-Talleyrand’⁽³⁾. Hoewel deze uitspraken laten vermoeden dat we hier voor een vrij belangrijk persoon staan, is het onderzoek over hem nog niet ver gevorderd. Aan biografisch materiaal zijn een aantal levenbeschrijvingen o.m. van zijn tijdgenoten en een necrologie voorhanden⁽⁴⁾. In sommige recentere werken wordt ook even bij hem stilgestaan⁽⁵⁾. J. Vermeulen wees op de rol die Cornelissen speelde bij de herwaardering van Jacob van Artevelde⁽⁶⁾. In hun pas geciteerde werken hebben H.J. Elias en A.J.J. Van de Velde ook enige aandacht aan hem besteed⁽⁷⁾. Wijzen we er ook op dat Norbert Cornelissen ook door A. Deprez en P. De Keyser aangehaald wordt⁽⁸⁾.

(1) H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, 1780-1914, Antwerpen, 1970, I, p. 152.

(2) Gedicht van Prudens Van Duyse over N. Cornelissen, in: A.J.J. Van de Velde, Norbert Cornelissen en zijn Tijd, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, november 1952, p. 879.

(3) H. Balthazar, Structuren en mutaties bij het politiek personeel. Een studie over het sociaal wisselingsproces te Gent in de vormingsjaren van de Hedendaagse Tijd (1780-1850), Gent, 1970 (onuitgegeven doctoraatsverhandeling), II, p. 359.

(4) P. Van Duyse, Levensberigt van Norbert Cornelissen, Handelingen van de Maatschappij voor Nederlandsche Letterkunde, 1848-1850, p. 96-102; A. Quetelet. Notice sur Egide-Norbert Cornelissen, Brussel, 1850, 35 p.; Id., Egide-Norbert Cornelissen, Biographie Nationale, IV (1873), kol. 400-404; L. Hymans, Norbert Cornelissen, Messager des sciences historiques, 1886, p. 37-39; Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 2-8-1849, l/b; E. De Seyn, Norbert Cornelissen, Dictionnaire bio-Parijs, 1929, II, p. 92-93; L. Elaut, Een aartscollaborateur van het Franse Regime:

(5) P. Verhaegen, La Belgique sous la domination française, 1792-1814, Brussel-Parijs, 1929, II, p. 92-93; E. Elaut, Een aartscollaborateur van het Franse Regime: Ch.J. Lambrechts uit Sint-Truiden, Limburg, 1955, XXXIV, 5-6, p. 91-101.

(6) J. Vermeulen, De groei en de bloei van de Arteveldefiguur in de Vlaamse volksziel, Gent, 1938, 128 p.

(7) Terwijl H. Elias het bij een korte situering en een commentaar op Cornelissens belangrijkste rede De l'origine, des progrès et de la décadence des Chambres de Rhétorique houdt, komt het artikel van A.J.J. Van de Velde ons als een weinig gestructureerde opsomming voor.

(8) A. Deprez, Rondom Willems' bekroning door de ‘Fonteine’ in 1812, Jaarboek van de Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica ‘De Fonteine’ te Gent, 1962-1963, XII-XIII, p. 77; P. De Keyser, Honderd jaar Artevelde-verering, Jaarboek van de Koninklijke Soevereine Hoofdkamer van Retorica ‘De Fonteine’ te Gent, 1962-1963, XII-XIII, p. 125.

[p. 108]

Uit de hierboven aangehaalde studies komt naar voor wat in het leven van Norbert Cornelissen van nabij bestudeerd moet worden: 1^o zijn aanwezigheid in de rederijkerskamer de Fonteine (nauw verbonden met zijn oproep tot herwaardering van Artevelde); 2^o zijn rol in de ontluikende Vlaamse Beweging en 3^o zijn houding tegenover het politieke gebeuren van zijn tijd.

1^o Norbert Cornelissen en de Fonteine.

De sluiting van de Kamer van Retorica, de Fonteine, op 7 juni 1806 op bevel van de prefect van het Scheldedepartement was van korte duur. In maart 1812 kwam de heroprichting tot stand. De eerste dichtwedstrijd die uitgeschreven werd had als thema: De slag van Friedland en de vrede van Tilsitt. In juli 1812 had de prijsuitreiking plaats. Zoals bekend behaalde Jan Frans Willems de eerste prijs voor de nederlandstalige poëzie. Norbert Cornelissen, die op 9 juli gevraagd werd als jurylid te willen zetelen, hield op 27 juli een toen fel opgemerkte rede over de geschiedenis van de Kamers van Retorica⁽⁹⁾. Deze publicatie was voor Cornelissen van groot belang voor de verdere uitbouw van de reputatie die hij in het Gentse openbaar leven bezat.

Vooral de laatste bladzijden van dit werkje zijn voor ons hier belangrijk. Norbert Cornelissen stelt daarin dat de rederijkerskamers in de 17e en 18e eeuw hun vooraanstaande rol verloren. Als oorzaken citeert hij: de overwinningen van Frankrijk onder Lodewijk XIV, de uitstraling en het overwicht van de Franse kunst, letteren en wetenschappen en vooral het toenemend gebruik van de Franse taal, die in de hogere maatschappelijke kringen algemeen geworden is. Kortom, de verfransing van onze gewoonten, ontspanning, literatuur en theaterleven moest wel de ondergang van de Kamers

(9) A. Deprez, Rondom Willems' bekroning..., p. 65, 68, 77; Ph. Blommaert, Geschiedenis der Rhetorykkamer: De Fonteine, te Gent (gesticht den 9 December 1448), Gent, 1847, p. 72-73; N. Cornelissen, De l'origine, des progrès et de la décadence des chambres de rhétorique, établies en Flandre, avec une notice historique sur Jacques van Artevelde. Extrait d'un Mémoire, lu le 27 juillet 1812, lors de la distribution solennelle des Prix au Grand Concours de la Rhétorique de Gand, par N. Cornelissen, secrétaire honoraire de l'Académie de Dessin et de la Société des Beaux-Arts. Suivi des Noms de MM. les Juges, de ceux des Vainqueurs, et du Discours, prononcé à la même occasion par Mr. Stobbelaers, président de la Chambre, Gent, 1812, 108 p.

[p. 109]

van Retorica voor gevolg hebben. Meteen kwam ook ons nationaal karakter op de helling te staan. Cornelissen beschrijft verder de uiteindelijke sluiting van de Fonteine en somt de verplichtingen op die bij de heropening in 1812 opgelegd worden. Het is volkomen logisch - en voor de bevordering van de historische wetenschap ook wel nuttig - dat de historici, van zodra zij zich niet uitsluitend bij de feiten houden en zich aan de interpretatie begeven, het onderling oneens zijn. We kunnen de commentaar van H. Elias op de rede van Cornelissen dan ook niet onderschrijven: het lijkt ons inderdaad niet zo dat hij de mening van de overheid volkomen deelt. Zijn bewoordingen omtrent de sluiting van de Fonteine (Enfin d'autres événemens auxquels il n'était pas moins impossible de résister, ont amené la cloture définitive de notre Chambre, ... elle a subi le sort commun de la suppression), en de zakelijk nuchtere opsomming van de principes die het bestuur van de Fonteine voortaan moeten leiden (bevorderen van de studie van de Franse taal; organisatie van tweetalige dichtwedstrijden waarin de glorie van het keizerrijk bezongen wordt; het uitreiken van prijzen voor declamatie, vooral in de Franse taal; bevorderen van de studie van de muziek) doet ons deze hypothese formuleren. Net als Elias kunnen we inderdaad ‘bezwaarlijk in deze uitlatingen enige manifestatie zien van Belgisch of Vlaams nationaal bewustzijn’⁽¹⁰⁾, maar het ontbreken van de haast traditionele lofbetuigingen aan het adres van Napoleon en Frankrijk getuigt op zichzelf reeds van een vrij onafhankelijk standpunt. Een rede van Wallez⁽¹¹⁾, in gelijkaardige omstandigheden twee jaar eerder te Aalst gehouden, bevestig dit vermoeden⁽¹²⁾. We moeten daarenboven voor ogen

(10) H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 151-152.

(11) Jean-Baptiste Wallez, Gent 19-2-1783 - Neuilly (Fr.) 20-9-1847. Bibliothecaris en leraar aan de centrale school van het Scheldedepartement; na de Franse tijd drukker en uitgever in Den Haag; komt in conflict met Willem I; verblijft in Parijs van 1822 tot 1830; legatiesecretaris van België te Londen (1831); na 1838 opnieuw te Parijs aktief als orangistisch pamflettist. R. Demoulin, Jean-Baptiste Wallez, B.N., XXVII (1938), kol. 76-78.

(12) Twee jaar tevoren had Wallez, te Aalst, in zijn rede bij de prijsuitreiking van de wedstrijd uitgeschreven door de Catharinisten, met als thema De Lof der Belgen, wel uitbundig de vereniging van de Zuidelijke Nederlanden met Frankrijk toegejuicht: ‘... Il n'y a plus de Belges. Nous sommes Français autant que les habitants de la Bretagne, de la Bourgogne, de la Franche-Comté et de la Lorraine, unis à la France à des époques moins récentes, mais étrangers, comme nous, pendant des siècles, à ce grand Empire où viennent se confondre tous les états qui touchaient à ses limites. D'autres peuples, après nous, ont été associés aux mêmes destinées; d'autres le seront encore: que tous bientôt ne parlent plus que la même langue et soient animés du même esprit.’
J.-B. Wallez, Discours prononcé à la séance publique de la société littéraire d'Alost, dit des Catherinistes, le 14 janvier 1810, pour la Distribution solennelle des Prix de Poésie Française et Flamande, Gent, 1810, p. 17-18.

[p. 110]

houden dat de Franse censuur en geheime politie andere opinies geen kans lieten.

Misschien is de rede van Cornelissen juist een reactie tegen het gebeurde te Aalst, want zijn pleidooi ten gunste van Jacob van Artevelde, dat een fundamenteel onderdeel vormde van zijn rede van juli 1812, stak ook sterk af tegen het in 1810 ingezonden gedicht van Philippe Lesbroussart⁽¹³⁾, dat de toen algemeen gangbare opvatting over de Ruwaert verdedigde⁽¹⁴⁾. Deze oproep heeft een ruime weerklank gevonden en was zowat het begin van een rehabilitatie-aktie van Artevelde. In zijn elegie van Cornelissen schrijft Van Duyse (november 1851):

Hier slaapt Cornelissen den langen slaap der Vrede;
Hy streed voor 't schoone en waare, een veder in de hand,
Verhoogde 't kunstgevoel in de oude Gentsche stede,
En schonk haer Arteveld terug aan 't Vaderland.⁽¹⁵⁾

Het teruggrijpen naar het verleden dient in een ruim tijdskader gesitueerd te worden. In de toestand van geestelijke onverschilligheid, waarin de Zuidnederlandse bevolking zich bevond, was in de tweede helft van de achttiende eeuw verandering gekomen. Hoewel de Oostenrijkse initiatieven tot geestelijke vernieuwing (vooral op gebied van onderwijs en kunsten) niet steeds de gewenste resultaten met zich brachten, was er in de opwekking van het geestelijk leven een teruggrijpen naar het humanisme van de zestiende eeuw, dat een grote belangstelling vertoonde voor de eigen afstamming, het verleden en de nationale trots. In deze beweging is Voltaires invloed duidelijk. Ook tijdens de regering van Willem I en de jaren na de Belgische onafhankelijkheid is er van overheidswege belangstelling voor initiatieven ter verheerlijking van het verleden. In de Franse tijd moet men de officiële steun uiteraard ontberen, maar de bewe-

(13) Philippe Lesbroussart, Gent 25-3-1781 - Elsene 4-3-1855. Diverse administratieve functies in Franse dienst in het Dijledepartement; leraar te Aalst (1804), te Gent en te Brussel (1817-1830); aktief tijdens de omwenteling van 1830; administrateur-generaal van het openbaar onderwijs (1830-1835); professor (1835-1855) en rector (1840-1841) te Luik.
A. Le Roy, Philippe Lesbroussart, B.N., XII (1892), kol. 3-19.

(14) J. Vermeulen, De groei en de bloei..., p. 7-8.

(15) A.J.J. Van de Velde, Norbert Cornelissen en zijn Tijd, p. 879. Wijzen we er hier op dat, waar Van Duyse spreekt over ‘'t Vaderland’, dit door Elias als ‘Vlaanderen’ geïnterpreteerd wordt. H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 152.

[p. 111]

ging leeft niettemin verder. De publicatie van Cornelissen is er een mooi voorbeeld van. Het gehele werkje kondigt trouwens de Vlaamse romantiek aan, die in het nationaal verleden één van haar wortels vindt. De Belgische staat zal deze geestesstroming tijdens de bloeiperiode ervan dienstig maken aan haar politiek. Ten einde de Belgische kenmerken van het nieuwe koninkrijk te beklemtonen, met als doel zich tegenover de eigen inwoners waar te maken, werd bewust in het verleden gezocht naar gebeurtenissen en figuren die bewezen dat België ook toen reeds en nationaal karakter bezat. Naast een groeiend aantal historische studies en bronnenpublicaties (vanaf de jaren 1833-1834, toen de jonge staat zich min of meer geconsolideerd had), paste de standbeeldenaktie in hetzelfde kader. Een concrete illustratie: in 1845 stelde Jacob van Caneghem⁽¹⁶⁾ - hoewel bekend als orangist! - 3.000 fr. ter beschikking voor de oprichting van een bronzen borstbeeld van Jacob van Artevelde⁽¹⁷⁾. Dat een dergelijk gebaar van een orangist kwam, wijst er op dat de beweging steunde op diepgaande factoren, onafhankelijk van de toevallige politieke constellatie. Cornelissen geeft trouwens de doelgerichtheid van zijn toespraak uit 1812 toe in zijn rede van 2 juli 1845, bij de inhuldiging van Artevelde's bronzen buste: ... Vous le comprenez, Messieurs, le but que je me proposais m'était inspiré par une pensée noble et patriotique...⁽¹⁸⁾.

Bij de verdediging van Jacob van Artevelde, laat Cornelissen zich mooi leiden door het autoriteitsbeginsel. Zijn argumentatie ten gunste van de ‘Wijze Man van Gent’ lijkt niet erg overtuigend. In feite beperkt hij zich tot een poging aan te tonen dat Artevelde edelman was. Hij steunt zich daarbij vooral op een blijkbaar vrij algemeen verspreid gebruik bij de middeleeuwse adel, die zich in

(16) Jacob Lieven van Caneghem, Ledeberg 30-1-1764 - Gent 19-6-1847. Eigenaar van een katoenfabriek; koper van nationale goederen (176 ha) in vennootschap met zijn schoonbroer G. Verspeyen; lid van de algemene raad van de prefectuur (1800-1807); lid van de Société de Commerce (1811); gedeputeerde bij de provinciale staten (1816-1830); waarnemend gouverneur van Oost-Vlaanderen (1-10-1830); lid van de provincieraad (1836; Messager de Gand).
H. Balthazar, Structuren en mutaties..., III, p. 372-373.

(17) E. De Seyn, Norbert Cornelissen, Dictionnaire biographique..., I, p. 164; A. Quetelet, Egide-Norbert Cornelissen, B.N., IV (1873), kol. 400-404; Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 2-8-1849, 1/b; H. Elias, Geschiedenis van de Gedachte, I, p. 108-169. Het standbeeld dat op de Vrijdagmarkt opgericht werd dateert van 1863.
A.J.J. Van de Velde, Norbert Cornelissen en zijn Tijd, p. 856.

(18) N. Cornelissen, Discours prononcé à la salle du Trône de l'Hôtel de Ville de Gand, le 2 juillet 1845, jour de l'inauguration solennelle du buste colossal en bronze de Jacques Van Artevelde, Gent, 1845, p. 10.

[p. 112]

de steden liet inschrijven als beoefenaar van een of ander beroep, teneinde de voordelen van het poorterschap te genieten⁽¹⁹⁾. Uit het betoog van Cornelissen blijkt o.i. echter niet dat dit ook bij Artevelde het geval was. We willen hier niet ingaan op de vraag naar de ware betekenis van Artevelde, maar Cornelissen beperkt er zich toe het feit dat Artevelde volgens hem tot de adel behoorde als garantie te stellen voor zijn deugdelijk staatsbeleid.

Cornelissens aandeel in de ontwikkeling van de Fonteine heeft zich nagenoeg uitsluitend beperkt tot de hernieuwde start van 1812. We ontmoeten hem alleen als lid van het bestuur van de Kamer in 1848, ter gelegenheid van de viering van het vierhonderdjarig bestaan⁽²⁰⁾, en op zijn begrafenis in 1849 voerde C.Ph. Serrure namens de Fonteinisten het woord in het Nederlands⁽²¹⁾.

(19) N. Cornelissen, De l'origine, des progrès et de la décadence..., p. 36-42, 44-45.

(20) Ph. Blommaert, Geschiedenis der Rhetorrykkamer..., p. 97.

(21) P. Van Duyse, Levensberigt..., p. 102.

2^o Norbert Cornelissen en de Vlaamse Beweging.

Welke feiten in het leven van Cornelissen hebben er H. Elias toe aangezet hem ‘hoeder van Willems' nagedachtenis’ te noemen? In chronologische volgorde stippen we hier deze gebeurtenissen aan die op een of andere manier Cornelissens houding tegenover het gebruik van het Vlaams uitdrukken.

In de Franse tijd is er geen spoor te bekennen van enige sympathie ten gunste van de Nederlandse taal. Tussen 31 oktober 1795 en 20 mei 1798 publiceerde Karel Broeckaert⁽²²⁾ zijn blad De Syssepanne ofte den Estaminé der Ouderlingen. Het vertolkte de mening van de vrijzinnige Vlaamse burgerij. De Briefwisseling tusschen Vader Gys en verscheyde andere geleerde Persoonen van zynen Tyd, samengesteld door verscheidene figuren, waaronder de Gentse jurist J.-B. Cannaert⁽²³⁾, verscheen als vervolg op De Sysse-panne.

(22) Karel Broeckaert, Gent 1767-Aalst 11-8-1826.
Hij publiceerde in 1792-1793 reeds het Dagelijks Nieuws van Vader Roelandt, pendant van Père du Chêne, waarin hij zijn republikeinse en pro-annexionistische opvattingen verspreidde. Over zijn verdere loopbaan is weinig gekend. Hij was medeorganisator in 1810 van de door de Catharinisten van Aalst georganiseerde dichtwedstrijd. Tijdens de plechtigheid van de prijsuitreiking hield hij een rede in het Nederlands. Vanaf 1819 was hij griffier van het vredegerecht te Aalst. H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 146; Algemeen Rijksarchief Den Haag, Staatssecretarie 874, 24-9-1819, nr. 7.

(23) Jean-Baptiste Cannaert, Gent 15-2-1768- Gent 17-11-1848. Advokaat bij de Raad van Vlaanderen (1788); kandidaat schepen van de Gedele te Gent; lid van de Société de Gand; hij publiceerde samen met Dierickx en Vervier in 1791 Dits die excellente Print-Cronike van Vlaenderen...; in 1794 werd hij belast met het beheer van de Oudburg. Van april tot september 1798 was hij Gents gemeenteraadslid; in 1800 wordt hij stadssecretaris; tien jaar later wordt hij substituut van de keizerlijke procureur bij de rechtbank van eerste aanleg te Gent; in 1823 is hij kandidaat voor de functie van substituut van de procureur-generaal te Brussel en in 1825 wordt hij raadsheer bij het hoog gerechtshof te Brussel; deze benoeming dankt hij aan zijn ijver voor de bevordering van het Nederlands; vanaf 1827 is hij ook schoolopziener te Brussel; in het voorjaar van 1830 zetelt hij in de beruchte persprocessen; pas na 1839 laat hij zich opnieuw als advokaat bij de Gentse balie inschrijven. A. Verbessem, Le barreau de Gand, Gent, 1912, p. 117-118; H. Balthazar, Structuren en mutaties..., I, p. 212; III, p. 40; P. Claeys, Mémorial de la ville de Gand, 1792-1830, Gent, 1902, p. 88, 91; E. Voordeckers, Bijdrage tot de geschiedenis der Gentse pers. Repertorium (1667-1914), Parijs-Leuven, 1964 (Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis, Bijdragen 35), p. 101; Ph. Blommaert, Joseph Cannaert, B.N., III (1872), kol. 286-287. Ph. Van Hille, Het Hof van Beroep van Brussel en de rechtbanken van Oost- en West-Vlaanderen onder het Frans Bewind, 1800-1814, Handzame, 1970, p. 10, 101-102; A. De Jonghe, De Taalpolitiek van koning Willem I in de Zuidelijke Nederlanden (1814-1830). De genesis der taalbesluiten en hun toepassing, Brussel, 1943, p. 149-151; A. Bartels, Les Flandres et la Révolution belge de 1830, Brussel, 1834, p. 299, 316; Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 11-8-1848; Algemeen Rijksarchief Den Haag, Staatssecretarie 1351, 1-2-1822, nr. 83; Staatssecretarie 1642, 19-4-1823, nr. 88; Staatssecretarie 2097, 17-12-1824, nr. 61; Staatssecretarie 2165, 18-2-1825, nr. 142; Staatssecretarie 2773, 16-7-1827, nr. 95.

[p. 113]

Karel Broeckaert distancieerde zich van de uitgave van de Briefwisseling. Constant Hopsomere⁽²⁴⁾ legde een klacht neer tegen J. Kimpe, uitgever van de Briefwisseling, omdat het blad zich aan persoonlijke aanvallen tegen het raadslid schuldig zou gemaakt hebben. Tussen de datum van het proces (19 januari 1800) waarop Cornelissen de verdediging van de drukker en het blad op zich nam en meende dat de vrijheid en de vooruitgang met dergelijke publicaties gediend werden, en de dag (20 juni 1800) waarop prefect Faipoult⁽²⁵⁾ de publicatie van het blad verbood, hoewel het gerecht zich bij de visie van Cornelissen aangesloten had, werd een negende deel van De Sysse-panne ofte den Estaminé der Ouderlingen onder vorm van een brochure uitgegeven. Het werd eveneens door Kimpe gedrukt en werden aangezien als een revanche tegen Hopsomere.

(24) Constant Hopsomere, Gent 1752. Bankier; voorlopig representant in 1792; lid en vooriztter van de Gentse gemeenteraad in 1794; lid en voorzitter van de departementale administratie van het Scheldedepartement; lid van de raad der Ouden (1798); lid van het Corps législatif (1800-1803); stond aangeschreven als gematigd en als voorstander van de politiek van Bonaparte. J. Nève, Gand sous la domination française, 1792-1814, Gent, 1927, p. 38.

(25) Guillaume Faipoult, Champagne 1752 - Parijs oktober 1817. Begon zijn carrière als legerkapitein; kiezer van Parijs; lid van de Jacobijnenclub (1792); secretaris-generaal van het ministerie van Binnenlandse Zaken; minister van financiën na de val van Robespierre; gevolmachtigd minister in Genua; zendingen in Rome, Milaan, Napels; prefect van de Schelde (1800-1808); sticht katoenfabriek in Oudenaarde (1804); minister van oorlog en financiën in Spanje; prefect van Saône-et-Loire tijdens de 100 dagen; prefect onder Lodewijk XVIII. Guillaume Faipoult, Nouvelle biographie générale, XVII (1858), kol. 238-240.

[p. 114]

De passages in het Vlaams waren van Broeckaert; deze in het Frans van Cornelissen. Cannaert diende als inspiratiebron⁽²⁶⁾. Zelfs in tweetalige publicaties was Cornelissens ijver om zich in het Nederlands uit te drukken niet erg groot.

De vereniging van Noord en Zuid is reeds enige jaren oud, wanneer we in de Annales Belgiques des Sciences, Lettres et Arts, ter gelegenheid van de vertaling van een gedicht van Cornelissen lezen dat hij voorstander is van de aanpassing van de Vlaamse spelling aan de Noordnederlandse schrijfwijze, telkens hij van de noodzaak daartoe overtuigd is⁽²⁷⁾. In de nalatenschap van Cornelissen, die zich in de Gentse universiteitsbibliotheek bevindt, vinden we een exemplaar van een rede van Sandelin⁽²⁸⁾, voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg van Brugge (22-2-1820). Sandelin, die ook lid is van de Koninklijke Maatschappij van fraaie Kunsten en Letterkunde van Gent, en van de Koninklijke Maatschappij van Vaderlandsche Taal en Letterkunde van Brugge, sprekt zich uit ten gunste van het gebruik van de Nederlandse taal⁽²⁹⁾. Norbert Cornelissen ontmoeten we als lid van de Maatschappij van Nederlandsche Taal en Letterkunde, en in het jaarverslag 1822-1823 nopens de werkzaamheden van de Maatschappij staat hij vermeld bij diegenen die door hun gift de bibliotheek van de Maatschappij verrijkten. We vinden hem echter niet terug bij de leden die origineel werk leverden⁽³⁰⁾.

Op 11 augustus 1823 houdt Norbert Cornelissen, in zijn hoedanigheid van eresecretaris van de Koninklijke Akademie van teekenschilder- beeldhouw- en bouwkunde van Gent, in het Nederlands een rede over de rol die deze akademie gespeeld heeft bij het sti-

(26) H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 144, 146-147; E. Voordeckers, Bijdrage tot de geschiedenis der Gentse pers..., p. 101-102, 441; De Sysse-panne ofte den Estaminé der Ouderlingen, IX, 17-3-1800.

(27) N. Cornelissen, Poésie flamande, Annales Belgiques des Sciences, des Lettres et des Arts, 17-9-1819.

(28) Pierre-Alexandre Sandelin, Brussel feb. 1777 - Den Haag 21-6-1857. Werkzaam op de administratie van het Dijledepartement (1797); gemeentesecretaris en vrederechter van Ter Hulpen; eerste klerk en kassier te Maastricht (1807); keizerlijk procureur bij de rechtbank van eerste aanleg te Amersfoort; ondervoorzitter (1814) en voorzitter (1817) van de rechtbank van eerste aanleg te Brugge; lid van de tweede kamer in 1829 ter vervanging van de Muelenaere; slachtoffer van de plunderingen in 1830 te Brugge; aktief op het vlak van de rechtsleer; voorstander van de verspreiding van het Nederlands.
E. Jordens, P.A. Sandelin, B.N., XXI (1911-1913), kol. 307-310.

(29) P. Sandelin, Redevoering gehouden ter gelegenheid van het eerste Verjaarfeest der koninklijke Maatschappy van vaderlandsche Letterkunde te Brugge, Brugge, 1820.

(30) Wetten der Maatschappij van Nederlandsche Taal en Letterkunde, 1821, p. 2; J. Schrant, Verslag wegens de Werkzaamheden en den slaat der Maatschappij van Nederlandsche Taal en Letterkunde te Gend, 1823, p. 11.

[p. 115]

muleren van de kunsten in de Nederlanden⁽³¹⁾. Het verwondert helemaal niet Cornelissen te horen zeggen: ‘Hoe vermeten en stoutmoedig het van mynent wege moge schynen van, na een'der eerste Redenaers op wien de nederlandsche welsprekendheyd roemt (d.i. Schrant), het te durven wagen om in een tael te spreken die, ofschoon de zelve de tael myner moeder was, my meer als dertig jaren, als vreemd was voorgekomen, zal ik nogtans deze taek aenvangen; namen van kunstenaers, die den luyster der vlaemsche en hollandsche scholen wyd en zyd verbreyden, in de nederlandsche tael, uyt te roepen, is immers natuerlyk, en kwam ook al iemand myne uytspraek als niet welluydend voor, hy denke dat ik met het hart spreek.’ In deze redevoering vinden we ook een duidelijke sympathie van Cornelissen voor de grootnederlandse gedachte: ‘Hebben onverwachte, onverhoopte gebeurtenissen de Provincien, die het kostbaerste erfdeel van het huys van Burgondië uytmaekten, wederom in éénen bondel vereenigd, dit ook, had Willem, de Eerste, gepoogd te doen; uyt Willem's bloed gesproten, mag Neêrlands Vorst als hy de aen kunsten en wetenschappen gewyde Theresiaensche stichtingen en scholen, herstelt, behoudt, beschermt, nog als de wettigste en waerdigste opvolger van Maria-Theresa gegroet worden, en deze vaderlandsche groet alléén zy nu de gulhartigste uytdrukking onzer gevoelens!... mogen altyd nauwere banden van vriendschap, vertrouwen en wederzydsche hoogachting de noordelyke en zuydelyke kunstvrienden verbroederen! onder gelukkige voortekenen, zyn de Hollandsche en Vlaemsche Scholen wederom verenigd; één en 't zelfde Vaderland juycht hare poogingen toe; één en de zelfde Koning is het geliefd voorwerp harer dankbaerheyd; omhelzen zy elkander als twee zusters die, of schoon met twee onderscheyde tongvallen, dezelfde tael spreken! Schelde noch Ryn scheyde nimmer belangen die daer gelyk hier, dezelfde zyn, en niets dan den lyster van het gemeene Vaderland, door het bloeyen der fraeye kunsten tot voorwerp kunnen hebben’⁽³²⁾.

(31) N. Cornelissen, Redevoering over den luyster, welken de koninklyken akademie van teeken- schilder- beeldhouw- en bouwkunde, te Gent, door het voorstellen van eerepryzen, en het openen harer pronkzael, aen de Nederlandsche kunsten en kunstenaers, heeft uytgebragt, uytgesproken by de plegtige uytdeeling der eerepryzen, en ten bywezen van de edele en hoogachtbare heeren leden van de provinciale en stedelyke besturen, op den 11 Augustus 1823, Gent, 1823, 54 p.

(32) N. Cornelissen, Redevoering..., p. 3, 21, 23-24. Ook uit andere dokumenten blijkt Cornelissens grootnederlandse voorkeur: ‘En nous servant du beau nom de Belges, nous ne cesserons jamais... de comprendre sous cette dénomination les habitants de cette partie du royaume qui, arrachée aux liens communs pendant deux siècles et demi, n'en conserve pas moins ce titre, possession devenue imprescriptible, et conservée sur les plus nobles monumens de la gloire nationale, depuis l'époque de Guillaume et de Maurice, comme chez nous depuis celle d'Albert et d'Isabelle, jusqu'à l'époque actuelle, où, sous le Sceptre du même monarque, la plus grande partie des provinces belgique est de nouveau réunie dans un seul faisceau’ Annales Belgiques des Sciences, Lettres et Arts, 1818, p. 212, in: A.J.J. Van de Velde, Norbert Cornelissen en zijn Tijd, p. 862.
Een veel duidelijker uitspraak vinden we in de brief van de Haarlemmer A. de Vries van 28-10-1819: ‘Het geschenk, bij Uwe laatste letteren mij toegezonden, zal ik bewaren, als een genoeglijk aandenken aan den man, wiens kortstondige omgang mij overtuigd heeft, dat de Zuid- en Noord-Nederlanders, hoe zeer hunne staatkundige belangen veelszins mogen verschillen, echter is overeenkomst van aard, denkwijs en smaak bij uitstek geschikt zijn om één volk uit te maken... Wat zegt men in Braband van het decreet des Konings omtrent het gebruik der landstaal? Alle Noord-Nederlanders, die eene oprechte verbroedering wenschen, verheugen er zich grotelijks over. Nu moesten wij Noormannen iets van Uw Vlaamsch dialect, Gij Zuidnederlanders iets van onzen Hollandschen tongval overnemen, en het goede van beide vereenigen ter volmaking van het algemene Nederduitsch. Onze goede Siegenbeek houdt zich zelven niet voor onfeilbaar, en wil gaarne nog leeren van de nazaten van Maerlant en Melis Stoke.’ U.B. Gent, Hs 675, brief van A. de Vries aan N. Cornelissen, 28-10-1819.

[p. 116]

Uit een brief van 29 juli 1828 blijkt dat Norbert Cornelissen reeds in 1816 toen de oprichting van de universiteit te Gent gesproken werd, de idee verdedigde dat Al'onderwys, ... hier en over al, in de landstael (en langue vulgaire) zou behooren gegeven te worden. Met de bedoeling dit standpunt kenbaar te maken stelde hij toen reeds een memorie op, die hij naar Repelaer van Driel⁽³³⁾ of naar Falck⁽³⁴⁾ zou sturen. Op dat ogenblik vernam hij zijn benoeming tot adjunct-secretaris van het college der curatoren en voelde ... dat ‘tael en dispensie’ als grondstelsels daergesteld zijnde, het weijnig-betamelijk zou zijn voor een bediende der hoogeschool voordere bedenkingen in te brengen. ik legde mijn pen neder, sloot mijn' memorie op en zweeg over deszelfs inhoud. In zijn meer uitgewerkte memorie van 1828 dan, zet Cornelissen zijn standpunt nader uiteen. Over een onbepaald aantal jaar zou het onderwijs aan de universiteiten te Gent en te Leuven volledig in het Nederlands moeten zijn. Ondertussen zouden de Waalse studenten op de athe-

(33) Ocker Repelaer van Driel, Dordrecht 17-10-1759 - Den Haag 26-10-1832. Studeerde rechten te Leiden; bemiddelaar tussen de prins van Oranje en de patriotten; lid van de raad van State onder koning Lodewijk; lid van de gondwetscommissie (1815); belast met het beheer van waterstaat, eredienst en onderwijs.
E. Zuidema, Ocker Repelaer van Driel, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, III (1914), kol. 1071-1072.

(34) Antoon Falck, Utrecht 19-3-1776 - Brussel 16-3-1843. Studies te Amsterdam en te Leiden; legatiesecretaris van de Bataafse republiek te Madrid (1802); achtereenvolgens secretaris van het ministerie van buitenlandse zaken en van koloniën onder Lodewijk-Napoleon; afzijdig en als verdacht aangezien tijdens de aanhechting onder Napoleon; actief tijdens de opstand van 1813; secretaris van staat en minister van diverse departementen onder Willem I; ambassadeur te Londen (1824-1832) en vertegenwoordiger van Nederland in België (1839-1843). T. Juste, Antoon Falck, B.N., VI (1878), kol. 858-862.

[p. 117]

nea en colleges reeds voldoende vorderingen gemaakt hebben, om bijvoorbeeld te Gent, de lessen in het Nederlands te kunnen volgen. Cornelissen verwerpt de idee de universiteit van Luik voor te behouden voor Waalse professoren en studenten. Dit zou een zonde tegen het amalgaam zijn. Uit het vervolg van het betoog blijkt dan dat Cornelissen een zeer soepele toepassing op vrij lange termijn voorstaat⁽³⁵⁾.

In 1834 bespreekt Norbert Cornelissen de Bijdragen tot de kennis van het oude strafrecht in Vlaanderen, van de reeds vermelde J.-B. Cannaert. Daarin verdedigt hij de auteur die het werk in het Nederlands opstelde, en aan het slot van de bespreking merkt hij op: ‘le mal après tout, que dans la capitale de la Flandre, un flamand écrive encore dans sa langue!’⁽³⁶⁾.

Een laatste oprisping van sympathie voor de Vlaamse zaak, want tot een permanente en systematische pro-Vlaamse houding kwam Cornelissen niet, komt tot uiting bij het afsterven van J.-F. Willems in 1846. Cornelissen wordt voorzitter van het comité dat instaat voor de oprichting van een gedenkzuil voor de ‘Vader van de Vlaamse Beweging’ en dat verder bestaat uit Serrure, Snellaert, De Decker en de Saint-Genois. Bij de inhuldiging van dit monument houdt Cornelissen de slottoespraak in het Nederlands. We vinden er de meest duidelijke uitspraken in, wat het taalgebruik betreft: ‘was het ook Hy niet, die in deze jongste dagen den vlaemschen kreet (De Tael is gansch het Volk) deed weergalmen, en de vlaemsche tael op den zetel poogde te verheffen, welke zy in 't vlaemschsprekend gedeelte onzer Nederlanden het onverliesbaar regt heeft van te bekleeden? De moedertael! deze immers is ook een' der echte kenteekens der nationaliteit van een volk? ... Laet vry de Franschen, Duitschen, Engelschen en andere in uitgebreide landstreken uitheemsche volkeren de millioenen hunner inboorlingen, die 's lands tael spreken, met eene zekere zelfsvoldoening opstellen; laet elk op het sierlijke zyner tael pryken en dezelve grondiglyk beoefenen; zulks zy hun toegelaten zy hebben daer regt toe: edoch dat zelfde regt komt immers de vlaemschsprekende Belgen toe!’⁽³⁷⁾.

(35) U.B. Gent, Hs 669a, E, p. 23, brief van Cornelissen aan H.W. Tijdeman, 29-7-1828 + memorie, p. 20r^o-22v^o.

(36) N. Cornelissen, Antiquités nationales. Ancien droit pénal. Pénalités singulières. Vitraux coloriés, Gent, 1834' p. 1-2, 17.

(37) Gedenkzuil aen J.F. Willems toegewyd, Gent, 1848, p. 2, 22-24.

[p. 118]

Vermelden we tot slot nog dat naast Serrure, ook Van Duyse het woord voerde op de begrafenis van Cornelissen, en wel in naam van De Tael is gansch het Volk en het Koninklijke Genootschap van Schoone Kunsten en Letteren⁽³⁸⁾.

Vooraleer het derde en laatste punt aan te vatten, lijkt het ons nuttig een korte beoordeling te formuleren. Een erg aktief Fonteinist lijkt Cornelissen niet te zijn geweest. Zijn stellingnamen wat het gebruik van de moedertaal betreft zijn eerder zeldzaam. We menen dan ook dat de reputatie die hij opgebouwd heeft vooral steunt op zijn rol in het Gentse verenigingsleven. Vanaf de machtsovername van Bonaparte was hij, zoals we nog zullen zien, werkzaam bij het stadsbestuur van Gent en liet hij zich in met een ruime waaier van culturele aangelegenheden. Zo lanceerde hij in 1802 het initiatief tot organisatie van schilderijententoonstellingen (nadat een eerste poging in 1792 minder succes had gekend). Het was meteen de start van periodieke exposities, die kort daarop ook in Antwerpen en Brussel georganiseerd werden. Het gaf aan de toenmalige kunstenaarsgeneratie, bestaande uit nu minder gekende namen als Paelinck, Navez, Van Assche, Verboeckhoven, Delvaux en Braemt, de gelegenheid aan hun werk grotere bekendheid te geven⁽³⁹⁾. Op 10 oktober 1808 stichtte hij de Société d'Horticulture et de Botanique, waarvan het bekend is dat het een exclusieve kring voor de gearriveerde burgerij was en waarvan de leden tot omstreeks 1850 tot de invloedrijkste burgers behoorden. Norbert Cornelisen droeg op die manier bij tot de ontwikkeling van Gent tot internationaal botanisch centrum. Een paar jaar reeds na de oprichting van deze Societeyt van Landbouw en Planten vinden we hem niet meer terug in het bestuur ervan. Hij was ook nog directeur-secretaris van de Tekenacademie (wat ten tijde van het Verenigd Koninkrijk eresecretaris van de Koninklijke Akademie van Teken-, Schilder-, Beeldhouw- en Bouwkunde werd) en secretaris van de raad van de Academie der Schone Kunsten (onder Willem I: eresecretaris van de societeit van schone kunsten, klasse der letterkunde)⁽⁴⁰⁾. Hij maakte verzen in het Nederlands, het Frans en het

(38) P. Van Duyse, Levensberigt..., p. 102.

(39) L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39;
Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 2-8-1849, l/b.

(40) L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39; P. Verhaegen, La Belgique..., II, p. 92-93; H. Balthazar, Structuren en mutaties..., II, p. 370; Nieuwen almanach curieux ende util, ofte den getrouwen wegwyser der stad Gent, Gent, 1814, p. 86; 1815, p. 100; 1816, p. 83, 86; 1821, p. 96, 99.

[p. 119]

Latijn, recenseerde een aantal werken over kunst en geschiedenis, en publiceerde een en ander in diverse periodieken zoals de Bulletin de l'Académie Royale, Annuaire de l'Académie Royale, l'Observateur belge, le Messager des sciences en de Annales Belgiques des Sciences, Arts et Littérature (1817-1830)⁽⁴¹⁾. Op 3 juli 1816 werd hij lid van de toen pas heropgerichte Koninklijke Academie van Wetenschappen en Fraaie Letteren van Brussel⁽⁴²⁾ en bleef ertoe bebehoren tot aan zijn overlijden in 1849. Onder het bestuur van Willem I was hij ook nog lid (9 januari 1818) van de vijfde divisie (‘Arts, lettres et sciences’) van het Oostvlaamse Comité Statistique. Op 13 januari 1819 werd hij opgenomen als lid van de derde klasse van het Koninklijk Nederlands Instituut te Amsterdam. Hij zetelde in de tweede commissie, belast met de directie van de algemene tentoonstelling van de producten van de nationale industrie (1-24 augustus 1820) en was lid van de Commission pour l'Encouragement des Beaux-Arts (1823). Daarenboven maakte hij deel uit van het college der curatoren van het Gentse atheneum. Hij was tevens lid van de maatschappijen van Batavia, Leiden en Middelburg⁽⁴³⁾. Norbert Cornelissen hield zich tussen 1815 en 1830 en ook later nog onledig met de reconstructie van de gebeurtenissen te Gent sinds het begin van de negentiende eeuw. Daarbij liet hij, die zich eerst van het katholicisme afgekeerd had, maar er zich later weer mee verzoende, geen enkel godsdienstig feest of monarchale manifestatie over, wat aan zijn vriend Karel Lambrechts⁽⁴⁴⁾ een niet aan cynisme ontbrekende opmerking ontlokte⁽⁴⁵⁾.

(41) Cornelissen werkte van 1817 tot 1830 mee aan de Annales Belgiques, gesticht door Candido d'Almeida y Sandoval, de uitgever van de Journal de la Flandre occidentale. Deze gaf het beheer over de Annales Belgiques al heel vlug over aan Houdin. Ondanks de vrije geest waarin het tijdschrift gesteld was, was het niet vijandig tegenover de regering. A.J.J. Van de Velde, Norbert Cornelissen en zijn Tijd, p. 858-861; H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 150; L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39.

(42) Algemeen Rijksarchief Den Haag, Slaatssecretarie 260, 3-7-1816, nr. 91.

(43) Algemeen Rijksarchief Den Haag, Slaatssecretarie 752, 13-1-1819, nr. 79; J. Nève, Gand sous le régime hollandais, 1814-1830, Gent, 1935, p. 102, 162; Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 2-8-1849, 1/b; A. Quetelet, Egide-Norbert Cornelissen, B.N., IV (1873), kol. 400-404; Rijksarchief Gent, Familiefonds, nr 5833, papieren K.F. Manilius, ‘Comité Statistique’, 9-1-1818; U.B. Gent, Doodsbrief N. Cornelissen.

(44) Karel Lambrechts, Sint-Truiden 20-11-1753 - Parijs 3-8-1823. Deze zoon van een Nederlandse vader studeerde rechten in Leuven en werd er professor benoemd in 1777. Hij stond als jozefist bekend en werd in 1786 verkozen als rector. Onder het Directoire begaf Lambrechts zich op het politieke vlak: hij werd commissaris van de uitvoerende macht bij het bestuur van het Dijledepartement en later minister van justitie. Na 18 brumaire werd hij senator en bleef, als zeldzaam opposant, in die vergadering zetelen tot aan de val van Bonaparte. In 1819 was hij nog gedurende enkele maanden volksvertegenwoordiger in het Franse parlement. J. Sterken, Leven en werk van Karel Lambrechts, De Tijdspiegel, V, 1950, p. 132-137.

(45) Qui aurait dit, lorsque vous redigiez le républicain du nord qu'un jour vous vous occuperiez des images et des représentations des églises calholiques? C'est ainsi que va le monde. U.B. Gent, Hs 675 A, brief van K. Lambrechts aan N. Cornelissen, 30-11-1818; P. Verhaegen, La Belgique..., II, p. 92-93.

[p. 120]

Tot zijn vriendenkring behoorden een aantal grote namen. Jan Frans Willems ontmoette hij reeds in 1812, en kende hij opnieuw vanaf 1842 in de Fonteine. Aan de universiteit, waar Cornelissen een stimulans voor zijn flamingantische opvattingen vond, leerde hij niet alleen de professoren (dertien in getal bij de aanvang in 1817), waaronder de Noordnederlandse katholieke priester J.M. Schrant, kennen, maar misschien ook een aantal van de toen niet zo talrijke studenten, waartoe ondermeer Van Duyse en De Decker behoorden. Wanneer hij, vele jaren later, in 1837 gehuldigd wordt door de Maatschappij voor Schone Kunsten, de Botanische maatschappij en de kringen Sint-Cecilia en Sint-Joris, worden op de feestzitting verzen van Willems en Van Duyse voorgelezen. Snellaert, De Decker en de Saint-Genois vermeldden we reeds in verband met de inhuldiging van Willems' grafmonument. Deze opsomming van verenigingen en personen en het feit dat hij wellicht geen originele bijdragen heeft geleverd in de ontluikende Vlaamse Beweging doen ons veronderstellen dat hij eerder via relaties met gekende figuren en organisaties, met wie hij niet alleen de belangstelling voor het nationale verleden, maar ook een grootnederlandse gedachte gemeen had, bekendheid heeft verworven.

3^o. Norbert Cornelissen en het politieke gebeuren.

In dit onderdeel willen we van nabij nagaan hoe Cornelissen gereageerd heeft op de bijzonder snelle wisseling van politieke regimes, die plaats greep tussen 1789 en 1830.

Hij werd als zoon van een leerlooier te Antwerpen geboren op 12 juli 1769, maar is niettemin als Gents figuur gekend. Zijn eerste opleiding kreeg hij in Turnhout, waarna hij te Leuven (1787) rechten ging studeren. In 1789, het jaar van de Brabantse Omwenteling, keerde hij naar zijn geboortestad terug⁽⁴⁶⁾. Hij mengde er zich in de politieke strijd, eerst aan de zijde van generaal

(46) Hoewel hij dus op twintigjarige leeftijd de universiteit reeds verlaat, wordt hij in zijn necrologie toch advocaat genoemd. Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 2-8-1849, l/b; A.J.J. Van de Velde, Norbert Cornelissen en zijn Tijd, p. 848, 878.

[p. 121]

Vandermeersch⁽⁴⁷⁾, later als secretaris van Schönfeld⁽⁴⁸⁾. Hij werd gevangen genomen te Nassogne⁽⁴⁹⁾. Het democratische kamp, waarvoor Norbert Cornelissen partij kiest, vertoonde een vrij ruime waaier van opinies. Steunend op de kennis van zijn gedrag in de volgende jaren, mogen we wellicht vooropstellen dat hij tot de meer revolutionaire democraten behoorde. De overeenstemming tussen zijn ideeën en die van de groep rond Vandermeersch was echter groot genoeg om hem tot aktieve deelname aan de revolutie te bewegen.

Tijdens de eerste Oostenrijkse restauratie was Cornelissen boekhouder te Antwerpen. In deze hoedanigheid reisde hij in april 1792 naar Rome. Hij blijft er ongeveer twee jaar in het H. Norbertuscollege, en keert, via Parijs, terug naar de Zuidelijke Nederlanden, ongeveer op het tijdstip van de tweede Franse inval⁽⁵⁰⁾. Hij wordt met de tegenstrijdigheid tussen Franstalig bestuur en Vlaamstalige bestuurden ten volle geconfronteerd, wanneer hij in 1794 als vertaler bij de centrale administratie, sector openbaar onderwijs, te Brussel aangesteld wordt. Vandaar uit trekt hij, samen met Rouppe⁽⁵¹⁾ en Van Meenen⁽⁵²⁾ voor een paar maand naar de

(47) Jean Vandermeersch, Menen 10-2-1734 - Doornik 14-9-1792. In Franse militaire dienst van 1757 tot 1772; in Oostenrijkse militaire dienst van 1778 tot 1779; door Vonck in augustus 1789 uitgenodigd om de leiding van het patriottenleger op zich te nemen; herhaaldelijk door de Statisten gelaakt en ten slotte genoopt zich terug te trekken; opgesloten te Antwerpen van april tot november 1790. H. Vander Linden, Jean Vandermeersch, B.N., XIV (1896), kol. 590-596.

(48) Nicolaas Baron Schönfeld, Schlönwitz 9-3-1733 - Schweidnitz 22-8-1795. Na een militaire carrière in Pruisische dienst, komt hij - via Frederik Willem II, die de Belgische opstandelingen wil helpen in hun strijd tegen Oostenrijk, - aan het hoofd van de Belgische troepen nadat Vandermeersch bij de Statisten in ongenade gevallen was. Bij de mislukking van de revolutie vlucht Schönfeld via Frankrijk naar Pruisen, waar hij zijn militaire loopbaan hervat. E. Jordens, Nicolaas Schönfeld, B.N., XXI (1911-13), kol. 749-812.

(49) A. Quetelet, Notice sur Egide-Norbert Cornelissen, p. 4-5.

(50) U.B. Gent, Nolice sur Mr. Gilles Norbert Cornelissen - Biographie; A. Quetelet, Egide-Norbert Cornelissen, B.N., IV (1873), kol. 400-404.

(51) Nicolaas Rouppe, Rotterdam 17-4-1769 - Brussel 3-8-1838. Verlaat in 1794 het seminarie te Leuven; commissaris van de uitvoerende macht te Leuven (1795) en te Brussel (1796); commissaris van het Dijledepartement (1799); lid van de prefectuurraad van de Dijle en maire van Brussel (1800-1802); vrederechter te Brussel (1802) en gevangenisinspecteur te Vilvoorde (1806); afzijdig onder Willem I; actief tijdens de omwenteling van 1830; burgemeester van Brussel (1830-1838); lid van het Nationaal Congres (1831); volksvertegenwoordiger (1831-1836). V. Fris, Nicolaas Rouppe, B.N., XX (1908), kol. 230.

(52) Pierre Van Meenen, Espierres 4-5-1772 - Brussel 2-3-1858. Studeerde te Anseroeul; filosofie te Leuven (1792); sympatisant van het Frans regime; vervult diverse functies in het Leuvense; gouverneur van Brabant (september-december 1830); procureur-generaal te Brussel; lid van het Nationaal Congres; liberaal volksvertegenwoordiger. A. Le Roy, Pierre Van Meenen, B.N., XIV (1896), kol. 233-250.

[p. 122]

‘Ecole centrale’ te Parijs⁽⁵³⁾. Vanuit Brussel schrijft Karel Lambrechts, op dat ogenblik municipaal officier⁽⁵⁴⁾ wat het eigenlijke doel van hun verblijf in de Franse hoofdstad is⁽⁵⁵⁾. In de loop van 1796 wordt Norbert Cornelissen, via zijn beschermheer Lambrechts, afdelingshoofd van de administratie van het Openbaar Onderwijs te Brussel⁽⁵⁶⁾.

Parijs liet niet na de assimilatiegedachte in ‘la ci-devant Belgique’ ingang te doen vinden. Eén der middelen daartoe was de beïnvloeding van de publieke opinie via de pers. Op kosten van de overheid werd op 5 november 1795 het blad Le Républicain du Nord gesticht. Het initiatief ging uit van Lambrechts en Pérès⁽⁵⁷⁾ en Norbert Cornelissen was hoofdredacteur vanaf de stichting tot april 1797. Daarna was hij tot aan het verdwijnen van het blad (18 juni 1898) nog gewoon medewerker. Die krant, die om de vijf dagen te Antwerpen verscheen, droeg bij tot de verspreiding van de revolutionaire ideeën bij middel van bijzonder heftige polemieken. Wanneer de overheid haar subsidies intrekt, houdt Le Républicain du Nord op te verschijnen⁽⁵⁸⁾. Dit past volkomen in het kader van de evolutie naar rechts, die in die periode bij het Directoire merkbaar was. Dit bewijst ook dat de krant slechts aan een artificiële vraag beantwoordde. Als redacteur heeft Cornelissen in april 1797 het ‘patriottische’ karakter van de verkiezingen en de ver-

(53) P. Verhaegen meent in La Belgique..., II, p. 92 dat hij eerst nog secretaris van het revolutionair tribunaal te Antwerpen was en dat hij voor vier maand naar Parijs ging. L. Hymans vermeldt in Norbert Cornelissen, in de Messager des sciences historiques van 1882, p. 37, deze functie in zijn geboortestad niet en meent dat de studies zes maand in beslag namen. Uit een brief van Lambrechts, die op 22-4-1795 vanuit Brussel schrijft, blijkt dat Hymans het bij het rechte eind heeft: ...Si vous revenez vous trouverez toujours votre place au bureau... U.B. Gent, Hs 675 A, brief van K. Lambrechts aan N. Cornelissen, 3 floréal - III 22-4-1795.

(54) J. Sterken, Leven en werk van Karel Lambrechts, p. 134.

(55) ‘Quel que soit, mon ami, le mode d'enseignement à l'école normale, il faut en tirer parti pour l'avantage de nos contrées: il faut saisir autant qu'il est possible, les idées des grands maîtres qui y enseignent. Il faut faire triompher la philosophie et périr plutôt que de rentrer sous une tyrannie quelconque. Plein de feu et de jeunesse, doué d'un caractère vif, mais bon, mais sensible, c'est à toi à encourager tes compagnons et à entretenir en eux les sentimens republicains.’ U.B. Gent, Hs 675 A, brief van K. Lambrechts aan N. Cornelissen, 25 ventose III - 15-3-1795.

(56) H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 150.

(57) Gilles Pérès, Agen 22-5-1752 - Boulogne juli 1833. Lid van de Konventie (1791); stemt tegen de terdoodveroordeling van Lodewijk XVI; regeringscommissaris in de aangehechte provincies (1795); lid van de raad der 500; voorzitter van de raad der Ouden (1798); prefect van Samber-en-Maas (1799-1814); senator; afzijdig na 1815. F. Doyen, Gilles Pérès, B.N., XVII (1903), kol. 6-11.

(58) P. Verhaegen, La Belgique..., II, p. 19, 33, 285-286, 362; A. Orts, La guerre des paysans 1798-1799. Episode de l'histoire beige, Brussel, 1863, p. 65, 362-363; E. Hubert, La correspondance de Bouteville, Brussel, 1929, I, p. 111.

[p. 123]

kozenen aangevallen. Hij verweet hen de onafhankelijkheid van België te willen herstellen, de feodale rechten, de tienden en de heerlijkheden opnieuw te willen invoeren. In zijn krant voegt hij er aan toe: ‘Car nous comptons sur les soldats de Bonaparte pour fortifier la république et faire payer par plusieurs milliers de têtes l'outrage fait aux vrais républicains. Oui, l'armée viendra défendre le Directoire et nous venger et alors: Tremblez, tyrans et vous... perfides!’⁽⁵⁹⁾. De meer gematigde strekking, die aan bod komt door de verkiezingen van 1797, heeft het gemakkelijk de jacobijnen aan te wrijven dat zij de tussenkomst van het leger noodzakelijk achten. Dit brengt de harde strekking, die al in het defensief gedrongen was, nu ook in discrediet. Cornelissen moet de baan ruimen: in april 1797 krijgt hij zijn ontslag als hoofdredacteur van Le Républicain du Nord en als secretaris-generaal van de centrale administratie van het Dijledepartement⁽⁶⁰⁾.

Karel Lambrechts, die toen commissaris van het Directoire bij de centrale administratie te Brussel was, bleef hem echter de hand boven het hoofd houden en Cornelissen werd zijn persoonlijke secretaris⁽⁶¹⁾. In die hoedanigheid ging hij met Lambrechts mee naar Parijs in 1789, wanneer deze minister van justitie werd. Ook dit keer bleef hij slechts een paar maand in de Franse hoofdstad. Hij maakte er kennis met Van Hulthem⁽⁶²⁾ en Van Toers⁽⁶³⁾ die als gijzelaars

(59) P. Verhaegen, La Belgique...., II, p. 397-399.

(60) H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 150; A. Orts, La guerre des paysans..., p. 362-363. Norbert Cornelissen had deze laatste functie pas in 1796 gekregen.

(61) Op 30-9-1797 werd hij tot commissaris van de uitvoerende macht in het kanton Tienen benoemd. Nog voor hij in deze functie begon, riep Lambrechts hem naar Parijs. A. Quetelet, Notice..., p. 6-7.

(62) Charles Van Hulthem, Gent 17-4-1764 - Gent 16-12-1832. Advokaat; lid van de Collatie van Sint-Salvator (1790); lid van de 49 Burgers en 60 provisionele representanten (1792); 7e schepen van de Keure (1793); voorzitter van de Assemblée primaire en stadssecretaris (1795); lid van de raad der 500 (1795-1800); lid van de algemene raad van de prefectuur (1800-1802); lid van het Tribunaat (1802-1808); rector van de keizerlijke akademie te Brussel (1809); griffier van de Tweede Kamer (1815); lid van de provinciale staten (1816-1817); lid van de Tweede Kamer (1821-1830); afzijdig na 1830. H. Balthazar, Structuren en mutaties..., III, p. 420.

(63) Ignace Van Toers, Gent 15-2-1767 - Gent 9-2-1844. Advokaat (1788); in dienst van het feodaal hof en de kasselrij van de Oudburg (1791); secretaris van de kamer van koophandel (1793); secretaris van de gemeenteraad (1794); gevangen gezet i.v.m. de gedwongen leningen; secretaris-generaal van het Scheldedepartement; gearresteerd na de staatsgreep van 18 fructidor en zeven maand gevangen in de ‘Temple’; griffier van de koophandelsrechtbank (1798); lid van de intendantieraad (1815); griffier van de provinciale Staten (1816); secretaris-inspecteur van de Gentse universiteit (1817-1821); lid van de Raad van State (1821-1830); lid van de Gentse gemeenteraad (1830); orangist. P. Bergmans, Ignace Van Toers, B.N., XXV (1930), kol. 381-383.

[p. 124]

in de Temple opgesloten geweest waren. In de zomer van 1799 keerde Cornelissen naar de Zuidelijke Nederlanden terug, samen met Van Toers. Hij vestigde zich te Gent, waar hij aan de opbouw van een nieuwe carrière begon⁽⁶⁴⁾. De verklaring voor die terugkeer ligt wellicht op het persoonlijke vlak. In Parijs glijdt het Directoire verder af naar rechts en in Gent komt de extremistische Du Bosch⁽⁶⁵⁾ ten val⁽⁶⁶⁾. Men zou dus geneigd zijn te denken dat Cornelissen zich met de meer gematigde nieuwe koers niet kon verzoenen en daarom naar Gent terugkeerde. Daartegenover staat dat precies in deze tijd Cornelissen zelf een minder vurig verdediger van de beginselen van de revolutie wordt: hij verzet zich tegen de deportatie van een aantal mannen alleen omwille van hun priesterambt⁽⁶⁷⁾. Hij maakt dus een evolutie door die gelijklopend is met de algemene lijn door het Directoire gevolgd. Zijn vertrek uit Parijs kan dus blijkbaar maar alleen toegeschreven worden aan zijn ongenoegen over het feit dat ‘les hommes et les passions regnaient’, maar vooral ook aan de merkbare verkoeling van de vriendschap tussen Lambrechts en hemzelf⁽⁶⁸⁾.

(64) A. Quetelet, Egide-Norbert Cornelissen, B.N., IV (1873), kol. 400-404.

(65) Renier Du Bosch, Watervliet 28-4-1765 - Bassevelde 15-2-1842. Boekhouder te Antwerpen (tot 1786); officier in het patriottenleger aan de zijde van Vandermeersch (1789); belast met de organisatie van de volksvergaderingen (1792-1793); leider van de Belgische vluchtelingen te Parijs (1793-1794); adjunct-secretaris-generaal van de administratie van het Scheldedepartement (1794); agent (1794) en commissaris (1795-1799) van de uitvoerende macht te Gent; onderprefect te Middelburg (1810) en secretaris-generaal van de Monden-van-de-Schelde (1810-1813); medewerker aan de Journal de Gand (1815-1830). H. Balthazar, Structuren en mutaties..., III, p. 191-192.

(66) H. Balthazar, Structuren en mutaties..., II, p. 359.

(67) P. Verhaegen, La Belgique..., II, p. 92-93. Norbert Cornelissen verwijt zijn oud-studiegenoot Rouppe, die toen commissaris van het Directoire bij de administratie van het Dijledepartement was, zijn optreden in deze zaak, waarbij verwanten van Cornelissen betrokken zijn. Hoewel hij de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de deportaties bij directeur Merlin legt (‘un homme haîneux, intolérant, ombrageux, tracassier, qui hait tout ce qui porte le nom, tout ce qui a le caractère Belge, et auquel, si on veut lui plaire, il faut sacrifier ce caractère généreux que nous tenons de la nature et renoncer aux plus douces affections’), meent hij dat Rouppe niet van alle schuld vrij te pleiten is: ‘Ah Rouppe! Rouppe! qu'il est cruel pour vos amis de croire que la place de commissaire vous a aussi gâté! et qu'il est dur, pour moi surtout, d'être réduit à devoir vous justifier! je le fait volontiers, et tous nos amis communs avec moi, persuadés que la chute du pouvoir qui vous emorcelait, vous defascinera et vous fera palper combien vous avez été ingrat envers vos amis, faux envers vos principes, apostat envers la cause sacrée de la liberté qui doit être plus chère aux ames bien nées que celle des gouvernemens, ou soidisant tels’.
U.B. Gent, Hs 675 A, brief van N. Cornelissen aan N. Rouppe, 8 messidor VII - 26-6-1799.

(68) Kort na zijn ontslag bij Lambrechts schrijft Cornelissen hem, nog uit Parijs, een brief, waarin hij zijn houding rechtvaardigt. ‘J'aurais dû m'appercevoir que vos sentimens envers moi se refroidissaient insensiblement. Nourri de préventions contre vos plus fidèles amis, contre des hommes qui ne vous sont attachés par aucun vu d'intérêt personnel, il n'est pas étonnant que vous y succombiez quelquefois... Je vous dois ici ce triste aveu, c'est qu'a mesure que votre amitié pour moi s'éteignait, mes illusions, l'un avant l'autre après, se dissipaient. Je me disais à moimême qu'allez-vous faire? et je vis bientôt que le tems était passé ou j'aurais pû faire valoir ce qu'on appelle patriotisme, honnêteté, probité, dévouement, désintéressement, quelques services rendus de si bon cceur, quelques faibles talens. J'ai regardé autour de moi, sur toute la république, et j'ai vu que les hommes et les passions regnaient. ... Que pouvais-je faire si ce n'était rester... (onleesbaar) parler de choses indifférentes, de la pluie, de beau tems, c'était bon pour une minute. Ce n'était pas ainsi que Lambrechts et Cornelissen se traitaient avant le 18 fructidor. Mais alors ils pensaient l'un comme l'autre.... Concervez-moi ou plutot rendez-moi un peu de votre estime; cela me consolera. Revenez des toutes préventions qu'on vous a donné contre moi et peut-être contre d'autres amis.... Soyez heureux et souvenez vous quelquefois de celui que vous avez longtems appelé votre ami.’
U.B. Gent, Hs. 675 A, brief van N. Cornelissen aan K. Lambrechts, 28 floréal VII - 17-5-1799.

[p. 125]

De zwaai naar rechts bij Cornelissen lijkt ons groter te zijn dan de evolutie in het beleid van het Directoire (gelet op zijn kritiek naar aanleiding van de priesterdeportaties) en vertoont gemeenschappelijke kenmerken met Bonapartes gedachtengang. Oorspronkelijk was deze ook een linkse jacobijn, maar tegen het einde van 1799 had hij deze ideeën reeds vaarwel gezegd en vestigde hij een rechtse dictatuur. Net als Bonaparte zag Cornelissen, die niet op de eerste rang stond maar toch duidelijk zag wat er gaande was, waar de schoen wrong: de corruptie overheerste en leidde het land naar de chaos. Bonaparte echter was generaal, Cornelissen niet. Reeds in 1798 had deze laatste in een brief aan Van Meenen duidelijk uiting gegeven aan zijn ongenoegen over de algemene gang van zaken⁽⁶⁹⁾. Daarin stelt hij orde en rust gelijk met vrijheid, wat niet zo erg revolutionair meer klinkt.

Norbert Cornelissen komt dus in de zomer van 1799 naar Gent en maakt er zijn debuut als secretaris van Van Wambeke⁽⁷⁰⁾, die Du

(69) ‘Ecoute, mon ami, et vois ou j'en suis: j'en suis à dire que la plus détestable race c'est celle de ces patriotes, qui ne le sont que pour eux, qui ne le sont qu'au tems de leur appointemens, qui cessent de l'être quand ils n'ont plus de place. Ils ont toujours le mot de confiance du peuple à leur bouche, mais ils n'ont la confiance de leurs cotteries; la masse du peuple ne peut aimer des hommes immoraux; ils déshonorent le mot de principes qu'ils ont continuellement à la bouche; leurs principes à eux, c'est de n'en avoir aucun ou plutot d'en changer comme de chemise. Oh comme ils sont intolérans! Je ne leur donne qu'un quart d'heure de domination et ils renversent tous ceux qui aiment, par besoin, l'ordre, la paix, la liberté!’
U.B. Gent, Hs 675 A, brief van N. Cornelissen aan P. Van Meenen, 30 fructidor VI - 16-9-1798.

(70) Bernard Van Wambeke, Aalst 9-8-1764 - Gent 8-1-1841. Behoort tot de 26 Burgers op 5-12-1792; lid van de municipalité (12-7-1794); beheerder van het departement (1795); bewaarder van hypotheken en beheerder van de Burgerlijke Hospitalen; commissaris van het directoire (1799); lid van de prefectuurraad (16-5-1800); lid van het Corps législatif (1803-1807); voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen (1810-1819); hoogleraar vanaf 1819. H. Balthazar, Structuren en mutaties..., II, p. 298, 303, 305, 387.

[p. 126]

Bosch opgevolgd had als commissaris van de uitvoerende macht bij de administratie van het Scheldedepartement⁽⁷¹⁾. Ook later, wanneer hij, na de machtsovername door Bonaparte, onder het burgemeesterschap van Lieven Bauwens⁽⁷²⁾ hoofd van het derde bureau van de gemeentelijke administratie werd, was hij belast met politionele aangelegenheden. Als dusdanig liet hij zich in met het censureren van de liedjes van de straatzangers, die het over oorlog, de conscriptie en de slechte tijdsomstandigheden hadden. Hij zette zich ook in ten gunste van de émigré's, wat met Bonapartes politiek strookte en voor hem een steeds groeiende identificatie met de leden van de gegoede sociale bovenlaag, waaronder de vroegere emigré's, maar meer nog met allen die elkaar ontmoeten in de diverse verenigingen, waarin Cornelissen een gezien figuur was, voor gevolg had. Van 1802 tot 1811 vervulde hij de functie van adjunct-stadssecretaris⁽⁷³⁾. In 1803 wordt hij ook nog geschiedenisleraar aan de Ecole centrale te Gent⁽⁷⁴⁾. Nog in de Franse tijd werd hij secretaris van de raad van overleg voor de Gentse fabrieken, de zgn. ‘conseil des prud-hommes’ (24 september 1810). Op 31 augustus 1811

(71) H. Elias vermeldt verkeerdelijk dat Cornelissen zelf commissaris van de uitvoerende macht werd. H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 150; L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39; H. Balthazar, Structuren en mutaties..., II, p. 359.

(72) Lieven Bauwens, Gent 14-6-1769 - Parijs 17-3-1832. Hij dankt zijn grootste bekendheid vooral aan zijn inspanningen om de textielindustrie te mechaniseren. Hij had zijn rijkdom verworven door leveranties aan het Franse leger en was aldus in staat de nodige machines in Groot-Brittannië te kopen. Zijn ondernemingen gingen in het begin van de regeringsperiode van koning Willem I ten onder. Lieven Bauwens was in de loop van 1800, gedurende een paar maand maire van Gent. H. Coppejans-Desmedt, Lieven Bauwens, Nationaal Biografisch Woordenboek, I (1964), kol. 98.

(73) A. Quetelet, Egide-Norbert Cornelissen, B.N., (1873), kol. 400-404; L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39; P. Verhaegen, La Belgique..., Il, p. 92-93.

(74) Ter gelegenheid van deze benoeming feliciteert Lambrechts hem en geeft de senator hem de volgende raad: ‘C'est la philosophie de l'histoire qu'on doit ij apprendre; car pour savoir des faits tout nuds, il n'ij a pas besoin de professeur’ (17 mei 1893). Reeds eerder was het contact tussen de twee mannen hersteld. Cornelissen had bij Lambrechts gepleit inspanningen te doen om Van Hulthem in het tribunaat op te nemen. In zijn antwoord laat Lambrechts hem weinig hoop (24 februari 1802). Niettemin was het vanaf dit jaar dat Van Hulthem te Parijs in het Tribunaat zetelde. In mei 1802 lijkt de vriendschap tussen Lambrechts en Cornelissen volledig hersteld: ‘Vos principes ont toujours été ceux d'un honnête homme et d'un vrai républicain. C'est par cette raison que dans aucun temps je n'ai cessé de vous aimer, de vous estimer sans restriction. Je ne suis pas un de ceux qui disent: c'est dommage. Chaque homme a ses petits défauts; j'ai les miens comme un autre; mais ceux qui, comme vous dites, ne changent pas de principes au gré de circonstances sont les hommes vraiment estimables, et dont l'estime m'est plus chère que tous les biens du monde.’ (23 mei 1802).
U.B. Gent, Hs 675 A, brieven van K. Lambrechts aan N. Cornelissen, 24-2-1802, 23-5-1802, 17-5-1803.

[p. 127]

werd hij ook nog hoofd van het ‘bureau des Arts’ op het Gentse stadhuis (met een jaarvergoeding van 600 fank)⁽⁷⁵⁾. Met dergelijke referenties was het vrij normaal dat de Fonteine hem in 1812 opdracht gaf de feestrede uit te spreken!

Na de val van Bonaparte vond Norbert Cornelissen, en met hem het gehele milieu der Gentse burgerij, dat, in de gegeven omstandigheden, een vereniging met het Noorden de beste oplossing was. We zien dan ook dat hij in de komende vijftien jaar zijn voornaamste functies zal bekleden. Het wekt helemaal geen verwondering deze Gentse liberaal van 1816 tot 1818 te zien meewerken aan de Journal politique, administratif, judiciaire et littéraire de la Flandre Orientale et Occidentale (kortweg: Journal des deux Flandres), die omwille van haar Fransgezinde overtuiging in dezelfde jaren moeilijkheden had met de regering⁽⁷⁶⁾. Tijdens de eerste jaren van het Verenigd Koninkrijk had ook de Journal de Gand het wel eens aan de stok met Den Haag⁽⁷⁷⁾. Op 24 mei 1818 maakte de krant het vertrek van vicaris-generaal Lesurre bekend. Deze geestelijke werd samen met een aantal anderen verbannen omdat hij weigerde een plaatsvervanger voor de veroordeelde bisschop de Broglie⁽⁷⁸⁾ te verkiezen. Verhoord door gouverneur de Keverberg⁽⁷⁹⁾ omtrent hun informatiebron werden eigenaar Houdin en redacteur Peseux met rust gelaten nadat ze verklaarden dat Peseux' zoon de vicaris had zien vertrekken. Procureur-generaal Van der Fosse bracht echter nieuw licht in de zaak toen hij de minister van justitie ervan op de hoogte stelde dat de Keverberg, die de zaak als be-

(75) L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39.

(76) E. Voordeckers, Bijdrage tot de geschiedenis der Gentse pers..., p. 298; J. Nève, Gand sous le régime hollandais..., p. 174.

(77) R. Clicteur, Le Journal de Gand (1 januari 1815 - 9 december 1830), Gent, 1966 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), p. 14-15.

(78) Maurice de Broglie, Broglie 5-9-1766 - Parijs 20-7-1821. Week uit bij het begin van de Franse revolutie; krijgt het prevoost van het kapittel van Posen; komt in 1803 terug in Frankrijk; bisschop van Acqui en Piemont (1805); bisschop van Gent (1807); distancieert zich van Napoleons politiek ten aanzien van de Kerk en wordt gedwongen ontslag te nemen; wordt aangehouden en gevangen gezet; in mei 1814 wordt hij opnieuw als bisschop van Gent geïnstalleerd; verzet zich, met de steun van Rome, tegen het grondwetsproject van Willem I; trekt zich in 1817 terug in Frankrijk, wat aanleiding gaf tot heel wat moeilijkheden aangaande de jurisdictie in het bisdom Gent. J. De Smet, Maurice de Broglie, B.N., III (1872), kol. 83-88.

(79) Baron Charles de Keverberg, Halen 1768 - Den Haag 1841. Prefect van het boven-Emsdepartement; gouverneur van de provincie Antwerpen (1815); gouverneur van Oost-Vlaanderen (1817); verdediger van de politiek van Willem I, ook na 1830; wordt in 1834 lid van de Nederlandse Raad van State. A. Siret, Charles de Keverberg, B.N., X (1888), kol. 737-740.

[p. 128]

eindigd beschouwde, bevriend was met Norbert Cornelissen, die op zijn beurt in goede verstandhouding leefde met Houdin en Peseux⁽⁸⁰⁾. Op zichzelf is dit alles slechts een anekdote, maar Van der Fosses uitlatingen dat Cornelissen redacteur van de Républicain du Nord (‘...un ouvrage de quatre volumes; dans lesquels se trouvent, assure-t-on, des choses, qui ne laissent aucun doute sur les sentimens politiques du Sr. Cornelissens,...’) geweest was, geeft er toch wel meer reliëf aan⁽⁸¹⁾.

Belangrijker dan dit alles is echter zijn benoeming, op 26 juni 1817, tot adjunct-secretaris van het college der curatoren van de pas opgerichte Gentse universiteit⁽⁸²⁾. Van Toers, reeds lang met hem bevriend, wordt terzelfdertijd secretaris-inspecteur. Cornelissen volgt hem bij de opening van het academisch jaar 1821-1822 in deze functie op, met een jaarwedde van 2.000 fl.⁽⁸³⁾. De onderwijspolitiek was één van de hoofdbekommernissen van koning Willem. De keuze van zijn functionarissen zal dus niet lichtvaardig gebeurd zijn. Door zijn bekendheid in het Gentse artistieke en literaire leven van die tijd kwam Cornelissen anderzijds haast automatisch in aanmerking. Hoe het ook zij, deze functie wijst op een wederzijds vertrouwen en bereidheid tot samenwerking.

Op zuiver politiek vlak heeft Norbert Cornelissen zich na de revolutie van 1830 afzijdig gehouden. Vermoedelijk was hij de nieuwe staat niet gunstig gezind. In elk geval werd hij, bij gelegenheid van de wet op de organisatie van het hoger onderwijs in 1835, als secretaris-inspecteur van de raad der curatoren op emeritaat gesteld⁽⁸⁴⁾. Dit wijst op een orangistische opvatitng, want ook onder-

(80) R. Clicteur, Le Journal de Gand, p. 14-15.

(81) Algemeen Rijksarchief Den Haag, Justitie geheim nr. 457, 3-7-1818, la A, brieven van procureur-generaal Van der Fosse aan de minister van Justitie, 17-6-1818 en 23-6-1818.

(82) Algemeen Rijksarchief Den Haag, Staatssecretarie 436, 26-6-1817, nr. 122

(83) Meer gegevens over deze functie konden niet verzameld worden. In Den Haag vonden we alleen maar de benoemingen. De verslagen van de zittingen van de raad der curatoren zijn wel bewaard gebleven, maar vermelden slechts de genomen beslissingen. Inlichtingen omtrent persoonlijke tussenkomsten zijn er niet in weer te vinden.
Algemeen Rijksarchief Den Haag, Staatssecretarie 1270, 22-9-1821, nr. 87; Archief R.U.G., register 3 B2, p. 36.

(84) De laatste vermeldingen over Cornelissen in het archief van de R.U.G. gaan over de uitbetaling van zijn wedde voor het derde trimester van 1834. Voor hem, en een aantal anderen samen, wordt 16.792,50 fr. uitbetaald. Archief R.U.G., register 4 Al, nr. 202 - administratief personeel, 8-10-1834; H. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, I, p. 150; L. Hymans, Norbert Cornelissen, p. 37-39.

[p. 129]

meer de pro-Willemgezinde professor Kesteloot⁽⁸⁵⁾ moest toen de baan ruimen. Waarschijnlijk heeft Norbert Cornelissen zich na het Belgisch-Nederlands verdrag van 1839 volledig met de bestaande situatie verzoend. In elk geval aanvaardt hij in 1841 de benoeming tot ridder in de Leopoldsorde⁽⁸⁶⁾.

Uit de levensloop van Norbert Cornelissen hebben we dus de drie voornaamste facetten gehaald en van nabij onderzocht. Wijzen we er hier op dat deze in feite niet te scheiden zijn en dat we zijn veelzijdige aktiviteiten dus als geheel moeten beoordelen. Het besluit ligt eigenlijk voor de hand en kan dus kort zijn: Cornelissen werd belangrijk, niet door zijn originele bijdragen, maar wel door zijn relaties. Als verantwoordelijke voor de cultuur bij het stedelijk bestuur van Gent was het vrij logisch dat hij door de Fonteine, die haar heroprichting aan de overheid te danken had, gevraagd werd om in de jury te zetelen en om de feestrede uit te spreken. Mede daardoor, maar ook door zijn aanwezigheid in tal van andere verenigingen en tijdschriftredacties komt hij in contact met figuren, met wie hij ontegensprekelijk heel wat gedachtengoed gemeen heeft. Daarbij denken we ondermeer aan het gelijklopend standpunt van Willems en Cornelissen wat betreft de keuze tusen de spelling van Siegenbeek en Des Roches. Daar ligt nu juist de sleutel voor het succes van Cornelissen: hij is zowat de coördinator van nagenoeg alle activiteiten, hij is aanwezig bij het nemen van heel wat beslissingen. Zijn intrinsieke waarde mag dan al zeer betrekkelijk zijn, hij wist zich steeds meer onmisbaar te maken; men kon hem dus steeds minder over het hoofd zien. Hijzelf droeg daartoe bij door steeds met de overheersende stroming mee te spreken en te schrijven. Voor zijn reactie op de omwisseling van regimes geldt in feite dezelfde bedenking. Cornelissen had nooit een zo hoge functie dat hij onvermijdelijk moest vallen met het regime. Zijn engagement was dus nooit erg geladen, wat hem ook ongevaarlijk maakte. Zijn houding tegenover om het even welk bestuur bleef in wezen steeds gelijk. Door zijn relatie met belangrijker figuren, we denken hier vooral aan zijn bijzonder hartelijke be-

(85) Jacques Kesteloot, Nieuwpoort 9-10-1778 - Gent 5-7-1852. Humaniora bij de Augustijnenpaters te Gent; geneeskunde te Leiden (1798-1800); naast zijn dokterspraktijk o.a. te Rotterdam, was hij ook aktief op literair gebied; professor in de geneeskunde te Gent; vijandig tegenover de Belgische revolutie omwille van de alles overheersende rol van het Frans; in 1835 werd hij op emeritaat gesteld. F. Loise, Jacques Kesteloot, B.N., X (1888), kol. 696-705.

(86) Le Messager de Gand et des Pays-Bas, 2-8-1849, l/b.

[p. 130]

trekkingen met Lambrechts in het laatste decennium van de achttiende eeuw, wist hij zich ook een plaats te veroveren, waar hij onmisbaar was. Hij genoot in 1796 te Parijs onderwijs aan de ‘Ecole centrale’, wat een springplank was voor een verdere carrière. Hij werd hoofdredacteur van Le Républicain du Nord onder een regime dat van de beïnvloeding van de publieke opinie via de pers één van zijn pijlers gemaakt had. We kunnen ons hier tot deze voorbeelden beperken. Tot slot mogen we het zo stellen dat Cornelissen het eerder aan taktiek dan aan zijn werkelijke inhoud te danken heeft dat zijn naam niet helemaal vergeten geraakt is. Een ware ‘mini-Tayllerand’ dus.