Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2008-2009

[p. 172]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2009
Advies van de Commissie van Voordracht

Vanaf het midden van de jaren tachtig heeft Arnold Heumakers honderden kritieken en tientallen essays geschreven die opvallen door hun toegankelijke stijl en nieuwsgierigheid naar uiteenlopende schrijvers en denkers uit de Europese geschiedenis. In de loop der jaren heeft hij in die kritieken en essays een uitgesproken visie op cultuur en maatschappij ontwikkeld. Door ingewikkelde onderwerpen in een helder betoog te vangen prikkelde hij zijn lezers tot meedenken en zelf nadenken.

Eerst in de Volkskrant, daarna in nrc Handelsblad schreef Heumakers tientallen essays over Europese filosofen en denkers als Rousseau, Hobbes, Voltaire, Montesquieu, Baudelaire, Leibniz, Valéry, Vico en vele anderen. Met deze essays en zijn boeken Schoten in de concertzaal (1993) en De fatale cirkel (1997) heeft hij als geen ander bijgedragen aan de huidige intensieve belangstelling voor filosofie in relatie tot de geschiedenis en de maatschappij. Ook voor minder bekende schrijvers en denkers fungeerde hij als pleitbezorger, met name voor een flink aantal dwarse geesten die de vigerende filosofieën op de proef stelden, zoals Ernst Jünger, Joseph de Maistre en Jules Vallès. Zijn indringende omgang met even lastige als fascinerende cultuurfilosofische thema's resulteerde in het boek waarin Heumakers' inhoudelijke en stilistische kwaliteiten samen komen: De schaduw van de Vooruitgang (2003).

Vanaf zijn eerste publicatie in boekvorm Onleefbare waarheden (1990) ontplooide Heumakers de ambitie om zich via literatuur, cultuurgeschiedenis en filosofie inzicht te verwerven in heden en verleden. Hij wilde zich vanaf het begin niet verschansen achter de lauwheid van louter aangenaam gestemde literatuur, maar zocht schrijvers en denkers op die zich aangetrokken voelden tot de lastige en scherpgetande kanten van het leven.

Gefascineerd door het verontrustende raadsel van de menselijke drijfveren ontwikkelde hij een visie op de literatuur die uitmondde in zijn theorie van de twee werelden: het verbeelde leven versus het gewone leven. Schrijvers verwerken in de literatuur (het verbeelde leven) vaak ‘onleefbare waarheden’ die in het gewone leven onmogelijk uitgeleefd kunnen worden: verlangens, aanvechtingen, amorele ideeën, utopieën en fantasieën die alleen in de verbeelding realiteit kunnen zijn. Bij Heumakers

[p. 173]

wordt de literatuur een aparte wereld waarin dit soort waarheden op een veilige manier tot uiting kunnen komen. Hij ziet het schrijven van literatuur als een existentieel en esthetisch waagstuk. Kwaliteit en inzet van een literair werk worden mede bepaald door de genomen risico's.

Een bijzondere kwaliteit van Heumakers' essays is zijn uitgesproken wil om zijn actieradius steeds uit te breiden en bij denkers of schrijvers niet op zoek te gaan naar de bevestiging van zijn eigen ideeën en opvattingen. Hij is niet speciaal op zoek naar zelfbevestiging. Hij zoekt het liefst weerstand: ‘Als je een boek wilt tegenspreken, als je je ergert, heeft de auteur kennelijk iets in je geraakt. Dan wordt het interessant.’ Dit verklaart ook zijn ongewoon intensieve belangstelling voor het weerbarstige werk van Martin Heidegger, waarvan het omvangrijke laatste essay in De schaduw van de Vooruitgang getuigt.

Verspreid over vele essays ontwikkelde Heumakers ook een prikkelende visie op de westerse cultuur die culmineerde in het titelessay van De schaduw van de Vooruitgang. In de cultuurgeschiedenis signaleerde hij twee grote stromingen die voor een tragische gespletenheid in de westerse cultuur hebben gezorgd: optimisme en pessimisme, de een vertegenwoordigd door de Verlichting, de ander door de Romantiek. De optimistische vooruitgang wordt volgens Heumakers altijd gevolgd door de schaduw die wordt geworpen door krachten die maken dat de mens en de samenleving minder maakbaar zijn dan utopisten en optimisten zouden willen.

Het aanvankelijke verlangen naar regeneratie via geweld (zelfs bij weldenkende schrijvers en kunstenaars) waarmee de Eerste Wereldoorlog aanving, zorgde in zijn ogen in de twintigste eeuw voorgoed voor een onthutsend inzicht in de menselijke psyche. Heumakers gebruikt het werk van Ernst Jünger uit de jaren twintig en dertig om te laten zien welke duistere krachten en ideeën ervoor zorgen dat mensen zich afkeren van de democratische en liberaal-burgerlijke levensstijl.

Maar het bleef bij Jünger niet bij die duistere krachten. Hij fantaseerde in militant taalgebruik ook nietzscheaans over ‘nieuwe waarden’ en een nieuwe mens, een taalgebruik ‘dat de vreedzame lezer van nu tegen de haren in strijkt,’ schrijft Heumakers. Jünger personifieert voor Heumakers iemand die geloofde in de realiteit van zijn onleefbare waarheden, die voornamelijk werden geregeerd door het instinct. In zijn titelessay plaatst Heumakers Jünger tegenover de vernieuwing van de geest waar Paul Valéry ondanks alles, en met grote twijfels, toch nog op vertrouwde. Volgens Heumakers verstoort niet alleen de twijfel aan de standvastig-

[p. 174]

heid van de verlichte Rede een al te geruststellend vertrouwen in de vooruitgang, dat doen ook tragiek, noodlot, onvermogen, gebrek aan zelfkennis, rancune, machtswellust, destructiedrang en angst voor de vrijheid.

Uit de scherpzinnige essays in De schaduw van de Vooruitgang over E. du Perron, Rousseau, Baudelaire en de verbeelding van de holocaust komt Heumakers naar voren als een essayist die wantrouwig staat tegenover de cultuurkritiek die comfortabel vanuit een bureaustoel de wereld de mantel uitveegt. In Heumakers' ogen moet elke cultuurcriticus zichzelf tot onderdeel van zijn kritiek maken, zoals Du Perron heeft gedaan in zijn autobiografische roman Het land van herkomst: ‘Du Perrons zelfkennis, met alle onzekerheid die deze met zich meebrengt, ontsnapt aan de illusie van objectiviteit waaraan cultuurcritici ten prooi vallen, omdat zijn roman niet louter contemplatie is, maar ook een daad.’

Heumakers' ongemakkelijke verhouding tegenover veel cultuurcritici spitst zich toe op hun neiging om het heden altijd te bekritiseren in het licht van het verleden. Dat verleden zou altijd beter zijn. De toekomst wordt dan achteruit tegemoet getreden, zoals Valéry zei. Heumakers relativeert het belang van veel cultuurkritiek met het argument dat een cultuur voortdurend verandert, dat het tot de cultuur behoort om te veranderen. Het ‘raadsel van de verandering’ moet van hem ‘in tact blijven.’

Heumakers' essays in De schaduw van de Vooruitgang, net als die in Schoten in de concertzaal en De fatale cirkel, munten uit door een open betoogtrant. Heumakers is een utilitair ingestelde essayist die ervoor zorgt dat zijn lezers met hem kunnen meedenken. Zijn grote nieuwsgierigheid, zijn onafhankelijke inzicht en zijn geloof in de betekenis van literatuur en ideeën zijn een verrijking voor de Nederlandse literatuur en essayistiek.

Op grond van bovenstaande overwegingen stelt de Commissie van voordracht van de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2009 voor de prijs toe te kennen aan Arnold Heumakers voor zijn boek De schaduw van de Vooruitgang.

Wim van Anrooij (voorzitter)

Yra van Dijk

Yasco Horsman

Ileen Montijn

Carel Peeters

[p. 175]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft op 12 maart 2009, overeenkomstig het advies van de Commissie van voordracht, besloten de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2009 toe te kennen aan Arnold Heumakers voor zijn boek De schaduw van de Vooruitgang.