Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2003-2004

[p. 10]

Les très riches heures
Door Willem van Toorn

Dames en heren,

mijn praatje kreeg deze titel vanwege een toevallige (als er zoiets bestaat) echo van mijn werk in het buitenland - of van het buitenland in mijn werk. Wij zijn in het blijde bezit van een huis in de Berry - het land van die beroemde Très riches heures van de hertog van Berry (een met schitterende landschappen verlucht gebedenboek) en ik had juist een aan dat landschap gewijde cyclus gedichten onder die titel geschreven, toen een criticus van de Italiaanse krant La Repubblica mijn poëzie vergeleek met de miniaturen van de gebroeders Van Limburg in dat getijdenboek.

Ik was stomverbaasd. Hoe kon die criticus op dat idee zijn gekomen? Toen ik mijn verzamelbundel erop na bladerde, zag ik (was ik dat vergeten?) dat ik heel, heel lang geleden in een regeltje van een gedicht naar dat getijdenboek had verwezen. Geen toeval dus, of toch?

U begrijpt uit het voorgaande dat mijn poëzie in het Italiaans is verschenen. En dat brengt mij op het thema van vanmiddag: de schrijver en het buitenland. Als ik u vertel dat twee prozawerken van mijn hand in het Duits zijn vertaald en bij onze oosterburen een zeker leven leiden, dan wilt u wel geloven dat ik enige ervaring heb met mij als schrijver in het buitenland bevinden. Ik beperk mij voor deze gelegenheid echter tot de poëzie.

En voordat ik verder ga over in verre streken gepubliceerde boeken, wil ik kort iets zeggen over de manier waarop juist de dichter vaak in het buitenland verkeert - en dan doel ik op de tientallen poëziefestivals overal ter wereld waar dichters elkaar wel ontmoeten. Prozaschrijvers zijn daar nogal eens jaloers op en het is een verschijnsel dat ook mijzelf vaak met verbazing vervult. Waar was ik niet al de afgelopen zeg twee jaar?

Natuurlijk een paar maal in Italië en Duitsland, maar ook voor kortere of langere tijd in Slovenië, Finland, Oostenrijk, Israël, Japan, Wales, Kroatië en Macedonië. Ik weet zeker dat ik wel een land vergeet. Op het festival in Slovenië werd je verwelkomd door de president van dat nieuwe land, die zei dat dichters het geweten van hun cultuur zijn en moeten getuigen van hun tijd; daar word je als Nederlands dichter even stil van: wij

[p. 11]

mogen graag roepen dat de dichter niks moet en dat het gedicht niet per se ergens over hoeft te gaan. Verder mag je daar voorlezen in een diepe grot (het is het land van de Karst-verschijnselen, leerde ik op school) en mijn mooiste herinnering van dat festival is die aan een piepklein dorpskerkje, waar ik samen met een Noorse dichter, die ook predikant was, mocht voorlezen aan de dorpsgemeenschap; in de pauze speelde een oude man op een wankel orgeltje samen met een jonge tubaspeler ‘Nader mijn God tot u’ - zodat ik niet alleen ontroerd was, maar ook aan Van het Reve in de Vondelkerk moest denken.

In Helsinki las ik voor in een prachtige houten villa aan de haven, die het Huis van de Schrijvers bleek te zijn (kom daar bij ons maar eens om) en in een opvanghuis annex café voor buitenlandse jongeren; in Oostenrijk las ik met Cees Nooteboom, die even een tussenstop maakte tussen München en Londen, voor in een piepklein stadje aan het puntje van de Bodensee; naar Israël wilde ik niet, maar de oude en imposante dichter Natan Zach (die ik weer op twee festivals in Italië ontmoette, maar daarover dadelijk) zei dat zijn festival nu juist het humanistische, democratische Israël wilde laten horen en dat hij ook Arabische en Palestijnse dichters uitnodigde en dat ik hem niet in de steek mocht laten, dus ging ik naar Jeruzalem. Ik vond het moeilijk daar te zijn, en aangrijpend omdat ik toch ook ben opgegroeid in de traditie die in deze grond het Heilige Land zag, en het was troostend daar jonge Palestijnse en Libanese dichters te ontmoeten; ten slotte was ik diep ontroerd toen na mijn voordracht twee zeer oude dames kwamen vragen hoe het met de Beethovenstraat was.

In Japan mocht ik samen met Bernlef en twee jonge Japanse dichters deelnemen aan een soort workshop over het kettinggedicht, onder leiding van de grand old man op dat gebied Makoto Ooka; we werkten op de drieëntwintigste verdieping van een chic hotel in Shizuoka, met uitzicht op de berg Fuji. Chic omdat we de gasten waren van een krant die elke dag twee keer driekwart miljoen exemplaren verkoopt, en waarin Ooka regelmatig over poëzie schrijft. Ik leerde steeds soepeler buigen tegen de portiers, de directeur van de krant en de gouverneur van de provincie, de dames van het ontbijt, de beeldschone studenten die met hun verbijsterend snelle laptopjes klaarstonden om vertalingen uit te typen, en bij de presentatie, voor een enorm publiek in een enorme zaal van de omroep (alles werd ook steeds uitgezonden) luisterde ik eerbiedig naar mijn eigen totaal onbegrijpelijk geworden teksten.

[p. 12]

Op het poëziefestival in Zagreb was een onderaardse strijd aan de gang tussen de oude en de nieuwe geest, dat bespeurde je zo ongeveer zodra je in de taxi van vliegveld naar stad zat; het festival werd nu geleid door een mooie en intelligente jonge vrouw, en niet meer door een van de oude dichterskameraden zoals ik ze al van uit de jaren zestig kende op festivals in Midden- en Oost-Europa: grijs kostuum met das, van dat ijzeren grijze haar en een Marcus Bakker-bril. Maar ze waren er wel, altijd aan de rand van de zaal en op een stoel in het forum. Gelukkig had ik gezelschap van een uit Kroatië afkomstige Nederlandse dichteres, die mij kon uitleggen wie iedereen was, zodat ik mij niet helemaal een verbaasd kind in het krokodillenhuis van Artis voelde.

In Macedonië hebben ze het meest bizarre maar ook ontroerende poëziefestival dat ik ken. Je brengt het grotendeels aan tafel door met eindeloze maaltijden en stromen overheerlijke dranken. Je logeert in het plaatsje Struga, in zo'n voormalig partijbonzenhotel, rond en met veel donkerbruin glas, dat aan het strand staat. Je leest voor op de enorme brug die over een punt van het Meer van Ochrid loopt en je publiek bestaat uit duizenden mensen die beneden op de oevers zitten. Het festival is buitengewoon belangrijk voor het nationale zelfgevoel van Macedonië, daarom zitten de president, ministers, burgemeesters en parlementsleden in je gehoor. Het is een vreemde sensatie, daar als een piepklein figuurtje hoog, hoog boven die mensen in het licht te staan terwijl je honderdmaal versterkte stem over het water en door het dal galmt.

Wat is er zo aardig aan die festivals dat dichters van over de hele wereld elkaar toch maar steeds weer in zulke vreemde situaties willen ontmoeten? In de eerste plaats dat ontmoeten natuurlijk. Het behoort echt tot de grotere plezieren van mijn leven dat ik dichters als Seamus Heaney, Lars Gustafsson, Yehuda Amichai, Natan Zach, Tomas Transströmer, Wilma Stockenström en Edoardo Sanguineti (om er maar enkele te noemen) op zulke festivals ontmoet heb en nog ontmoet en heb horen voorlezen.

Maar er is meer, en dat is het eigenaardige schoolreisjesachtige karakter van poëziefestivals. Je bent even in een wereld waar poëzie echt het hoogste is wat er bestaat. Je bent weg uit het dagelijks leven waar nog zoveel anders moet - het belastingbiljet invullen, lesgeven of vertalen of gemeenteambtenaar zijn, de vuilniszak buitenzetten en overleggen wie de boodschappen doet. Hier ben je dichter en anders niks. Je loopt moeite-

[p. 13]

loos enkele centimeters boven het aardoppervlak - een paar dagen, soms meer dan een week lang. Het zijn letterlijk Très riches heures.

Grappig is dat je dat overal op een andere manier bent, dichter. Ik vertelde u al van de taak van de dichter volgens de president van Slovenië, en van de rol die een poëziefestival kan spelen voor het nationale gevoel van eigenwaarde, zoals in Macedonië. En over de betekenis van het optreden van een aantal dichters in een land als Israël, waar wegens de ‘kosmopolitische’ houding van een man als Nathan Zach de eerste dag van het festival al een misprijzend stuk in de Jerusalem Post stond. Nederlandse dichters zien (en daar is gezien de oplagen van poëzie iets voor te zeggen) hun eigen rol als een bescheidene; mensen komen na afloop van een optreden hier ook wel eens naar je toe om te zeggen dat ze het mooi vinden, maar hier gebeurt mij toch zelden wat in Italië niet ongewoon is: een toehoorder die je na afloop krachtig komt omhelzen en luid uitroept: ‘Maestro! La poesia sulla morte di Suo padre non dimenticerò mai!’

Ook de vorm van een optreden in Italië kan de Nederlandse dichter soms tot verbazing brengen. Wij zijn in Nederland langzamerhand gewend onze poëzie voor te lezen (en veel dichters doen dat heel goed, anders dan een jaar of dertig geleden toen de Nederlandse dichter zich meestal schuw mompelend achter zijn bundel verborg: voorbeelden als Heaney en Brodsky hebben ons geleerd dat het zo niet kón) - in Italië vinden ze het soms chiquer als een acteur dat doet. En bovendien vinden ze het chic als een geleerde je poëzie inleidt, het publiek duidelijk maakt waar jouw werk zich ongeveer bevindt ten opzichte van dat van Leopardi, zal ik maar zeggen, of Montale.

U denkt dat ik overdrijf; daarom vertel ik u kort van mijn optreden te Pescara, samen met de al eerder genoemde Natan Zach. We traden daar op in een uit de Mussolini-tijd overgebleven openluchttheater aan zee. Op de stoelen voor het enorme podium zaten zo'n driehonderd mensen. Zoals het hoort begon een jonge geleerde mijn gedichten in te leiden; hij deed daar ruim een half uur over, af en toe peinzend naar de avondhemel kijkend als hij in zijn aantekeningen een zeer treffende formulering aantrof. Het was inmiddels donker en er gingen verblindende spots aan die ons elk zicht op het publiek ontnamen. Vervolgens las een gepassioneerde en zeer nerveuze acteur een reeks gedichten van mij in vertaling voor met een hartstocht alsof het om de Moord van Raamsdonkveer ging. Ik

[p. 14]

mocht zelf één gedicht voorlezen om het publiek met de wonderlijke klanken van het Nederlands in kennis te brengen. Daarna was Zach aan de beurt. Weer een inleiding van bijna drie kwartier, weer de acteur, nu Zach met één gedicht. Toen daarna de spots uitgingen en het gewone licht aan, bleek het hele publiek, op een stuk of vijftien vrienden en verwanten na, in het donker te zijn weggeslopen. Volgens mijn geliefde was het grootste deel al verdwenen tijdens de eerste eindeloze inleiding. Gelukkig ging het twee avonden later te Rome anders toe: een professionele presentatrice die uitstekend de vertalingen voorlas van de gedichten die wij zelf lazen, een groot en aandachtig publiek, mede gevormd door de oude heer die mij zo vleiend met ‘maestro’ aansprak.

Soms is het interessant te zien hoe buitenlandse critici houvast trachten te krijgen aan je werk. Vaak gaat dat via de beeldende kunst, omdat die beroemd is en literatuur niet - hoewel Erasmus ook wel eens valt. Daarom kom ik nogal eens verwijzingen naar het Hollandse licht tegen als het over mijn gedichten gaat, naar Vermeer natuurlijk, naar het kunstmatige, gemaakte karakter van het Nederlandse landschap. Men ziet wat men kent. Vandaar ook die Gebroeders van Limburg natuurlijk, en de Très riches heures.

En om toch nog iets van het proza erin te smokkelen. Groot was mijn vreugde toen na afloop van een lezing te Bremerhaven een dame tegen mij zei: ‘Sie haben ein so schönes dänisches Akzent.’

Uitgesproken tijdens het openbare gedeelte van de jaarvergadering van 5 juni 2004 in het Klein Auditorium van de Universiteit Leiden.