Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000-2001

[p. 72]

Antonin van Elslander
Gent 10 september 1921 - Heusden 17 juni 1999

Antonin Henri François van Elslander werd op 10 september in Gent geboren als zoon van Antoine Victor van Elslander (1896-1971), ‘baskuulmaker’ (weegschaalmaker) en van Denise Leopoldine Thérèse Vandenhende (1898-1970). Na hem werd nog een zus, Eliane, geboren. Na de lagere school in de ‘Ecole Moyenne’ doorliep hij in zijn geboortestad verder de klassieke humaniora in het Koninklijk Atheneum. Hij studeerde vervolgens Germaanse filologie aan de Rijksuniversiteit (nu: Universiteit) Gent (1938-1942), waar hij op 30 maart 1950 promoveerde tot doctor in de letteren en wijsbegeerte: Germaanse filologie, op een bekend gebleven, richtinggevende studie over Het refrein in de Nederlanden tot 1600 (bekroond en gepubliceerd door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde in 1953). Op 31 januari 1953 behaalde hij eveneens het diploma van bibliothecaris-bibliograaf.

Van Elslander was een briljant student. Onmiddellijk aansluitend bij zijn studies werd hij aangesteld als wetenschappelijk assistent nfwo (nu fwo) bij de Centrale Bibliotheek van de rug (1942-1943) en als aspirant fwo (1943-1945). Na zijn militaire dienst (1945-1946) werd hij aangesteld navorser fwo (1946), assistent rug (1946-1952), buitengewoon bursaal fwo (1952-1954) en bibliothecaris van de Centrale Bibliotheek rug (1955-1957). Van 1948 tot 1953 was hij tevens lector Nederlands aan de universiteit te Rijsel.

Bij Koninklijk Besluit van 4 december 1957 werd hij als opvolger van zijn vereerde leermeester Frank Baur benoemd tot docent in de faculteit letteren en wijsbegeerte van ‘zijn’ Alma Mater, waar hij belast werd met het onderwijs in de Nederlandse letterkunde en de verklaring van Nederlandse schrijvers. Op 1 januari 1962 werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar, op 1 oktober 1965 werd hij aangesteld tot titularis van de leerstoel Nederlandse literatuur. Als directeur-diensthoofd van het Seminarie voor Nederlandse Literatuurstudie en van het Seminarie voor Middelnederlands en als directeur van het Seminarie voor Bijzondere Methodiek van de Germaanse talen-Hoger Secundair Onderwijs (Nederlandse letterkunde), wat hij bleef tot zijn emeritaat op 1 oktober 1986, heeft hij niet alleen verscheidene generaties studenten Germaanse talen, maar gedurende vele

[p. 73]

jaren ook studenten in de geschiedenis en studenten in de rechten ingewijd in de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde.

Tijdens zijn academische carrière heeft hij ook verschillende bestuurlijke functies vervuld. Hij was secretaris (1964-1967) en decaan (1968-1969) van zijn faculteit en zetelde als vertegenwoordiger ervan in de raad van bestuur van 1969 tot 1971. Tijdens het academiejaar 1979-1980 was hij secretaris van de Academische Raad van de Universiteit.

Van Elslanders hoogleraarschap was veelzijdig en vruchtbaar. Zijn vroegste publicaties getuigen vooral van zijn belangstelling voor de retoricale studie. Het is dan ook mede aan hem te danken dat het door J.A.N. Knuttel reeds in 1910 met aandrang gevraagde ‘eerherstel’ van de rederijkers een feit is geworden. Getuige van zijn stimulerende invloed is de ‘Lijst van verhandelingen op het gebied van de rederijkersstudie in de periode 1960-1980’, samengesteld toen hij zestig werd en een hulde-aflevering van het Jaarboek van de Gentse rederijkerskamer ‘De Fonteine’ aan hem werd gewijd (Jaarboek 1980-1981, deel ii, Opstellen voor A. van Elslander). De lijst omvat niet minder dan tweehonderd namen. Uit sommige van deze licentieverhandelingen zijn later publicaties ontstaan, bijvoorbeeld Lucas d'Heeres Den Hof en boomgaerd der poësien en Edward de Denes Testament Retoricael. Verscheidene bijdragen zijn opgenomen in het Jaarboek van ‘De Fonteine’, dat vanaf de eerste aflevering, in 1943, werd geredigeerd door Van Elslander en is uitgegroeid tot een internationaal gewaardeerd, voor het historisch en filologisch onderzoek van rederijkersleven en -literatuur uniek en onvervangbaar instrument. Het werk wordt tot op heden voortgezet door twee van zijn vroegere medewerkers.

De rederijkersstudie is in de academische loopbaan van Van Elslander een vaste waarde gebleven: ‘als een oude en trouwe vriendin’, zoals hij het zelf formuleerde in 1970 in een lezing op het vierde Colloquium neerlandicum. Maar daarnaast heeft zijn belangstelling voor de klassieke filologische methode hem ook algauw op het spoor gebracht van de historischeteksteditie. Hij publiceerde over fragmenten uit Maerlants Istory van Troyen, over handschriften van Ruusbroecs Vanden kersten ghelove en van de laat-zestiende-eeuwse mysticus Pelgrum Pullen, van wiens Navolginghe Christi hij een editie bezorgde (1958).

Eerder had hij al het Volksboek Vanden X Esels (1946) en Elckerlyc (1952) uitgegeven. In de keuze uit de ‘opstellen en toespraken van A. van Elslander’ die in 1986 onder de titel Terugblik werd uitgegeven door zijn mede-

[p. 74]

werkers, zijn nog diverse andere zwaartepunten te zien in het onderzoek van de hoogleraar. Zijn belangstelling gaat niet alleen uit naar de Nederlandse literatuur van de Middeleeuwen en de rederijkerstijd, maar ook naar figuren als Huygens en Bredero, de gezusters Loveling en Cyriel Buysse, August Vermeylen en Karel van de Woestijne en in het algemeen naar het verleden van zijn vaderstad Gent. In zijn publicaties zijn vooral de negentiende eeuw en Van Nu en Straks goed vertegenwoordigd. Reeds als bibliothecaris van de Gentse Universiteitsbibliotheek was hij onder de indruk gekomen van de daar aanwezige rijke collectie brieven en documenten, een schat van nog onbewerkt materiaal dat de bouwstenen bevat voor de geschiedenis van de negentiende-eeuwse literatuur die zo nauw is verbonden met de Vlaamse Beweging. In september 1947 gaf hij ter vervanging van F. Baur twee lezingen, respectievelijk over Jan Frans Willems als hoofdman van De Fonteine en over de betekenis van Willems, Ledeganck en Snellaert. Het is echter pas decennia later dat hij deze draad zelf weer op zou nemen, toen hij in concreto de opdracht kreeg om het onderdeel ‘overzicht van de poëzie in Vlaanderen’ te schrijven voor deel viii van de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden onder redactie van F. Baur. Het overzicht is er helaas niet gekomen; de aanzet ervan is beperkt gebleven tot voorstudies over Karel Lodewijk Ledeganck en over de gezusters Loveling. Voor deze laatsten heeft hij ook aandacht gevraagd door middel van een voor het moderne publiek toegankelijke bloemlezing.

De voornaamste auteurs van het tijdschrift Van Nu en Straks waren al heel vroeg in zijn onderzoek en onderwijs aanwezig. Hij heeft ze ook in ontelbare populariserende lezingen bij een groot publiek bekendgemaakt. Hij was betrokken bij de editie van het Verzameld Werk van Herman Teirlinck (in samenwerking met Willem Pée), hij schreef herhaaldelijk over de betekenis van August Vermeylen en ging in de archieven op zoek naar de omstandigheden waarin Karel van de Woestijne hoogleraar werd aan de Rijksuniversiteit Gent. Het meest in het oog springend is zijn verdienste voor de Cyriel Buysse-studie. Toen de anno 1959 nog steeds controversiele auteur, neef van de gezusters Loveling, met een tentoonstelling werd gehuldigd op initiatief van de Gentse afdeling van het Willemsfonds, werd een beroep gedaan op de jonge, nog maar pas aangestelde docent, die zich - nauwgezet historicus als hij was - grondig over het onderwerp documenteerde. Zijn optreden op de herdenkingsavond (14 november) werd nog gevolgd door diverse lezingen op verscheidene plaatsen en resulteerde in een kleine, tweedelige monografie Cyriel Buysse: uit zijn leven en werk, Ant-

[p. 75]

werpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1960 en 1961 (uitgave van het Willems-Fonds, nr. 196 a en b). Via de studie van Buysse werd ook de correspondentie met diens vriend Maurice Maeterlinck ontsloten. De biografisch opgevatte monografie verscheen op een moment dat van Cyriel Buysse slechts éen boek in druk beschikbaar was. Dat Cyriel Buysse inmiddels een bredere erkenning te beurt is gevallen, is ongetwijfeld mede te danken aan de inzet van Van Elslander. De publicatie, samen met ondergetekende, van het verzameld werk (zeven delen, 1974-1982) vormt hiervan de blijvende bekroning en effende ook het pad voor verdere wetenschappelijke studie.

Nauw verbonden met zijn universitaire carrière was zijn loopbaan in de academie. Op 24 oktober 1967 werd Van Elslander geïnstalleerd als lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (nu Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde), in opvolging van Maurice Roelants. Hij werd een trouw en actief lid en zou ook verschillende bestuurlijke functies vervullen: in 1978 werd hij onderbestuurder, in 1979 voorzitter en vanaf 1980 lid van de bestuurscommissie; van 4 juli 1990 tot 1 augustus 1997 was hij waarnemend vast secretaris. Hij was verder nog lid van talrijke verenigingen, genootschappen en commissies en houder van de volgende eretekens en onderscheidingen: Grootofficier in de Leopoldsorde, Grootofficier in de Kroonorde, Burgerlijk Kruis eerste klasse.

Van Elslander combineerde zijn diverse activiteiten met een druk sociaal leven. Hij was een onderhoudend verteller, een joviaal en beminnelijk man met zin voor humor en relativering, een diplomaat in de omgang die een graag geziene gast werd in een ruime vriendenkring en in verschillende milieus. Een speciale vriendschappelijke band verbond hem met zijn Utrechtse collega A.L. Sötemann, met wie hij onder meer zijn liefde voor de Gentse dichter Richard Minne deelde. Hij overzag niet alleen het brede spectrum van de hele geschiedenis van de Nederlandse letterkunde, maar had ook een vrij grondige kennis van de Engelse, Duitse en Franse literatuur, die in zijn bibliotheek ruim vertegenwoordigd waren. Daarnaast was hij ook een groot muziekliefhebber en concertbezoeker. Zijn bibliotheek, die hij heeft gelegateerd aan de Gentse Universiteitsbibliotheek, omvatte niet alleen 13.500 boeken, maar ook enkele duizenden muziektitels (lp's en cd's), die momenteel nog niet geïnventariseerd zijn.

Van Elslander is vrijwel zijn hele leven lang vrijgezel gebleven - zijn leuze was ‘Ich prijse te houdene met niemand ende met alleman’. Op hoge

[p. 76]

leeftijd (op 22 januari 1999) is hij getrouwd met zijn nicht en vriendin Yolande de Backer, die hem in zijn laatste levensjaren met grote toewijding heeft verzorgd.

anne marie musschoot

Voornaamste geschriften

Een bibliografie van het werk van Van Elslander uit de periode 1943-1985 is te vinden in het door zijn medewerkers uitgegeven hulde-album Terugblik. Opstellen en toespraken van A. van Elslander. Gent 1986, p. 269-281, waar ook een karakteristiek van het werk en van het onderwijs van de hoogleraar wordt gegeven (‘Inleiding’, p. 3-6). Voor aanvullingen bij deze bibliografie zie de Jaarboeken van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (vanaf 1969). Een volledig overzicht hiervan, met een lijst van de in de Academie gehouden lezingen, in de ‘Bibliografische notitie’ bij het levensbericht door Ada Deprez, in Jaarboek van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 2000, Gent: kantl, 2000, p. 146-158.