Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1986

[p. 65]

De collectie De Vreese
Door P.F.J. Obbema

Sinds jaar en dag wordt in de Leidse Universiteitsbibliotheek een kleine verzameling handschriften bewaard, die Willem de Vreese ooit onder zijn berusting had. Inliggende notities, een tekening op het omslag of een vermelding in de bnm waren aanwijzing dat zij soms al heel lang geleden aan De Vreese waren uitgeleend. De omstandigheden maakten terugbezorging niet eenvoudig. Deels betrof het stukken die door De Vreese al vóór zijn gedwongen vertrek uit België waren toevertrouwd. Na zijn dood in 1938 bemoeilijkte het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een spoedige teruggave. Een aantal stukken kon echter na de oorlog naar de rechtmatige eigenaars worden teruggestuurd. Een restant bleef in de bibliotheek.

Het zijn die handschriften, die hieronder beschreven zijn. In het belang van de wetenschap was het gewenst de collectie niet langer verborgen te houden. Daarom werd met mevrouw H. Overdiep-De Vreese te Arnhem overeengekomen de stukken na een grondige controle op de correspondentie van De Vreese op te nemen in een publieke verzameling, die er een beschrijving van zou kunnen publiceren en die bereid was deze in voorkomende gevallen alsnog over te dragen aan rechthebbenden. Zowel Mevrouw Overdiep als ondergetekende waren ervan overtuigd dat de Maatschappij het beste als beheerder op kon treden.

Toen in 1981 de correspondentie van De Vreese door de Leidse Universiteitsbibliotheek was verworven en in de daarop volgende jaren geïnventariseerd, was een controle als hierboven bedoeld mogelijk. De resultaten daarvan waren teleurstellend. Bruikbare aanwijzingen werden er nauwelijks gevonden.

Nagenoeg de hele verzameling handschriften zoals in 1962 door mij aangetroffen is dan ook hieronder beschreven. Achterwege bleven slechts enkele stukken die van te gering belang moeten worden geacht voor een plaats in de verzameling handschriften van de Maatschappij, alsmede enkele archivalia. De laatste horen in een bibliotheek niet thuis. Zij moeten naar alle waarschijnlijkheid gerekend worden tot een verzameling archiefstukken, voornamelijk betrekking hebbend op Eename, ooit in het bezit van De Vreese en behorend tot een soort bij de bnm bewaarde palaeografische atlas, goeddeels bestaande uit reprodukties van handschriften. Het ligt in de bedoeling deze aan de Leidse Universiteit behorende stukken bij

[p. 66]

ruiling over te brengen naar een Belgische instelling die daarvoor geëigend is.

Wat hieronder volgt is dus niet meer dan het restant van een verzameling. Het spreekt vanzelf dat, gezien de onzekerheid over de herkomst, hier niet volstaan kon worden met de summiere beschrijvingen die in het Jaarboek gebruikelijk zijn. Vandaar deze afzonderlijke publikatie.

Ltk. 2158. Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme. Fragmenten bevattend Prol. 1-158 (f. 1), i, 315-474 (f. 2), ii, 291-448 (f. 3), ii, 769-928 (f. 4). - Op f. 1r op de laatste regel over de volle breedte in rood de titel: Dits de grote bestiaris van natueren die jacop van m(er)la(n)t [...]. Eerste helft veertiende eeuw (ca. 1350?).

Perkament. Twee dubbelbladen die de resten zijn van het eerste katern van een handschrift dat oorspronkelijk vijf dubbelbladen telde. Gefolieerd 1-4; tussen ff. 2 en 3 ontbreekt één dubbelblad, tussen ff. 1 en 2 ontbreken er twee. - 4 ff., 210:160, aan de onderzijde mogelijk iets bekort; bladspiegel 185:125, 40 rr., 2 kol. Verzorgde littera textualis libraria. Aan het begin van de kolommen een decoratieve hoofdletter, op f. 4r, mogelijk pas achteraf, verrijkt met de voorstelling van een mannetje op een rijdier. De rubricatie beperkt zich buiten de al genoemde titel tot paragraaftekens en lombarden in rood en blauw. Een gekeepte initiaal in dezelfde kleuren op f. 1r is afgewerkt met penwerk en een in de binnenmarge doorlopende versiering.

Herkomst onbekend.

Litt.: A. van Panthaleon van Eck-Kampstra, Jacob van Maerlant's ‘Der Naturen Bloeme’, in het Boek 3e r., 36, 1963/1964, inz. p.225.

Ltk. 2159. Jourdain de Blaye. Fragmenten van een Middelnederlandse bewerking van de Franse Jourdain de Blaye. Tweede helft veertiende eeuw.

Twee aaneensluitende stroken perkament van een dubbelblad, dat ook in de breedte door afsnijding is verminkt. - De fragmenten meten thans 300:60 en 290:65. Oorspronkelijke bladbreedte 175 mm., regelhoogte 44:10, 2 kol. Verzorgde littera textualis libraria, gestructureerd met rode lombarden van twee regels hoog.

Herkomst. Uit het bezit van A.H. Geurts (1865-1933); vervolgens aan A. Geurts, in 1935 kapelaan te Meerlo. Zie de correspondentie in bpl 2998.

Ltk. 2160. Ps. Richard van Sint Victor, Middelnederlandse vertaling van het Commentaar op Cantica canticorum. Onvolledig. Brabant, vroeg vijftiende eeuw (?).

Hoewel het dubbele schutblad voorin behouden bleef, gingen de eerste katernen evenals de voorplat van de band verloren. Het hs. vangt thans volgens de oude contemporaine foliëring aan met f. xlix. 2 schutbladen, ff. xlix-clxvi, ff. 167-168 (blank), gevolgd door twee oorspronkelijke schutbladen. - Perkament, thans (2) + 120 + (2) ff., ca. 190/200:140 (150/155:105/100), 2 kol, 28/29 rr. Foliëring van de hand van de copiïst. - Slordige littera textualis libraria. Geschreven door één copiïst die zich frater Matheus noemt (f 166r in rood: Per manus Fratris Mathei). Traditionele rubricatie zonder versiering. Hoofdstuktitels rood onderstreept, rode lombarden van 2 regels hoog zonder enige versiering. Van de band bleven alleen de resten van de rug en de achterplat be-

[p. 67]

waard. De laatste bestaat uit een houten bord overtrokken met leer zonder enige versiering.

Herkomst. Vermoedelijk Heusden (N.-Br.), Tertiarissen van Sint Katharina en identiek aan Auctiecat. Nijhoff, 's-Gravenhage, okt. 1855. nr.9. Volgens een aantekening in het handexemplaar van de veilinghouder (Amsterdam, Bibl. Boekh.) aangekocht door Nijhoff.

Ltk.2161. Middelnederlands gebedenboek, afgestemd op het gebruik door een vrouw, bestaande uit communiegebeden en -oefeningen, een uitgebreide passieoefening en een oefening op Jezus Kindsheid (cf. f. 154v). Noordelijke Nederlanden, eerste helft zestiende eeuw.

Papier; 207 ff., 95:70 (70:50), ca. 15 rr.; littera hybrida libraria. Traditionele rubricering, behoudens het feit dat opschriften soms eenvoudig rood zijn onderlijnd; hier en daar is die onderlijning zelfs achterwege gebleven. Initialen in blauw, soms met uitsparingen, voorts versierd met eenvoudig penwerk in rood. Ingenaaid in een contemporain perkamenten omslag met de oorspronkelijke sluiting.

Herkomst. Voorin is ingeplakt een gedrukt naamschildje met de naam Q.H. Poppe (c. 1800?), waarbij geschreven het nummer 64. Op een voorin liggend blad (f. 1) een aantekening van ca. 1900 (?) waarin een ongeoefende hand het impressum van nk 1869 naar het exemplaar Leiden, ub, 1497 g.40 overnam. Bij het hs. werd een uitvoerige beschrijving van de hand van De Vreese aangetroffen, die kennelijk bestemd was voor de bnm en thans onder de huidige signatuur aldaar opgenomen. In tegenstelling tot wat gebruikelijk is, bleef de naam van de bezitter achterwege en volstond De Vreese ermee op het omslag aan te tekenen ‘Amsterdam’.

Ltk.2162. Gebeden- en getijdenboek (met onder meer Getijden van de H. Drievuldigheid, Overwegingen op het leven en lijden van Christus, Getijden van ‘onser lieuer vrauwen drucke’, Communiegebeden, ‘de dertig principale punten van den sacramente van de messe’). Met inhoudsopgave (f. 192r-194r). Vlaanderen, tweede helft zestiende eeuw.

Perkament, 194 ff., met moderne potloodfoliëring naast een gebrekkige contemporaine paginering; bladen bijgesneden, thans 145:100 (c. 125/30:85/90), c. 24 rr. Hoewel inhoudelijk nog wel enigszins verwant aan de vijftiende-eeuwse gebedenboeken, is de vorm vrijwel los gelaten. Met name de structurering met rood van de onderdelen is heel gebrekkig; voorts zijn de letters aan het begin van de regel steeds gerubriceerd. - Slordig, bijna lopend boekschrift. Initialen, voorzover toegepast, van 2 rr. hoog. - Het hs. heeft hier en daar van vocht geleden en is vooral aan het begin en einde vervuild. - Later gehecht in een bestaande, slecht passende perkamenten band.

Herkomst onbekend. Een eigendomsmerk op f. 194v (s. xvi) is niet ontcijferd.

Ltk.2163-2163a. Spel van Sint Lieven, in twee exemplaren.

Ltk.2163. Spel van Sint Lieven, met gehavend titelblad waarop alleen nog te lezen valt: ‘patroon vant Landt van Aelst.’ Oost-Vlaanderen, zeventiende eeuw.

54 ff., 185-150; ingenaaid zonder omslag. Het hs. is door vocht aangetast. In het hs. ligt een reep papier met een verminkt ex-libris.

Ltk.2163a. Spel van Sint Lieven. Afschrift van het vorige nummer. Oost-Vlaanderen, einde achttiende eeuw.

[p. 68]

86 pp., 320:185; ingenaaid zonder omslag. - Het hs. is vooral aan de buitenzijde en de randen aangetast door vuil en vocht.

Herkomst. Beide stukken behoorden ongetwijfeld aan dezelfde eigenaar, wiens naam niet bekend is.

Ltk.2164. Bundel geestelijke liederen overwegend ter ere van Kerstmis, getiteld Nieuwe kers liedekens. Zuidelijke Nederlanden, ca. 1700 (?).

31 ff., 205:160; ingenaaid in een perkamenten omslag, bestaande uit een oude oorkonde waarvan het schrift goeddeels verdwenen is, met tegengeplakt papier.

Herkomst. Op de binnenzijde van de achterkant: ‘Dit is voor Moeder Baert’ (ca. 1700?).

Ltk.2165. Jacques des Hayes. De kleijne ende getrouwe leijdsman, De welcke door een corten wegh leijd tot de waerachtige ende eenige kercke van Jesus Christus. In 't Francois beschreuen door P. Iacques des Hayes S.J., Ouergeset in 't Nederduijs [!] door (De daarop volgende naam is uitgeradeerd). Getekend vignet. - Tot Antwerpen. Met approbatie van Jan de Chokier, Vicaris-generaal van Luik, gedateerd 1654. Zuidelijke Nederlanden, tweede helft zeventiende eeuw.

(3+) 99 pp., 100:80; gebonden in contemporain perkament. - Afschrift van of copij voor een druk? Niet vermeld in bnci. Vgl. voor de Franse editie De Backer Sommervogel iv, 1893, c. 168.

Herkomst onbekend.

Ltk.2166. Tonneel der liefde, Verbeeldende de ghenughten ende onghenughten der selve in twee deelen verdeelt, het tweede deel. Omvattend 14 anonieme liefdesgeschiedenissen. Zuidelijke Nederlanden, 1748.

168 ff., 200:155; zeer verzorgd afschrift geïllusstreerd met gewassen pentekeningen uit de tijd. De bovenvermelde datering berust op een chronogram of f. 2v.

Herkomst. Volgens een inliggende aantekening van de hand van De Vreese, toebehorend aan Jef de Buck.

Ltk.2167. Geestelijke en wereldlijke liedjes, in het Frans en het Nederlands. Zuidelijke Nederlanden, ca. 1771.

62 ff., 130:80; gebonden in heel leer met niet geïdentificeerd wapenstempel; sluitlinten verloren. - Zie voor de genoemde datering f.48r.

Herkomst. Tegen de achterplat de naam G.A.N. Zurinx, mogelijk de eerste bezitter van het hs. Volgens een aantekening van De Vreese eigendom van René Pardon, Brussel.

Ltk.2168. R.A.C. Nobel: Verzameling excerpten uit gelezen werken, in het Nederlands, Frans en Duits; voorts enig werk van eigen hand. Drente, ca. 1800.

181 ff., 230:185, gebonden in halfleer.

Herkomst. Tegen de binnenzijde van het voorplat waarin de samensteller de band nalaat aan zijn echtgenote, getekend Oldenhave 30 november 1807. De Vreese tekende aan dat het hs. behoorde aan (A.)Folkersma te Ommen.