Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1985

[p. 114]

Petrus Gerhardus Oomes
Hengelo (O.) 20 november 1898 - Nijmegen 3 december 1984

Jaren lang - maar hoe lang alweer geleden - had de naam Piet Oomes voor de luisteraars naar de zondagse boekbespreking van de kro een even bekende klank als die van P.H. Ritter jr. voor de avro. Het was wellicht vooral op grond hiervan, dat de neerlandicus in 1962 gekozen werd tot lid van de Maatschappij. Sindsdien had ik een vriendschappelijke relatie met hem.

Uit een Brabants-Gelderse familie, die in Twente een schoenhandel had overgenomen, werd op 20 november 1898 Piet Oomes te Hengelo geboren. Genoemde gemeente, weliswaar in opkomst, droeg toen nog een landelijk karakter; dit heeft, zoals trouwens heel de streek, diepe sporen in de Twentenaar achtergelaten.

Na de dorpsschool aan de Willemstraat en de ‘Franse School’ onder leiding van de voortreffelijke directeur B.P. Hofstede te hebben afgemaakt, deed Piet Oomes in 1913 met goed gevolg toelatingsexamen voor de Aartsbisschoppelijke Kweekschool te Hilversum. Deze onderwijsinrichting was destijds nog een internaat en stond onder leiding van de Fraters van Utrecht. Voor zijn godsdienstige vorming onderging de kwekeling grote invloed van de toenmalige rector, de latere mgr. W. van den Hengel.

In 1917 behaalde hij zijn onderwijzersakte, enkele jaren later gevolgd door de hoofdakte. Eén jaar werd uitgetrokken voor privé-lessen in Latijn en Grieks. Intussen werkte hij bij het lager onderwijs aan scholen in Hilversum en Baarn. Maar zijn ambitie ging uit naar het hoger onderwijs, en wel speciaal Nederlands. Om zich hierin te bekwamen volgde hij vanaf 1921 de opleiding mo aan de rk Leergangen, die een dépendance hadden in Utrecht. Zeer genoot hij van de bezielende docenten prof. dr. L.C. Michels en de Vlaming prof. dr. Jules Persijn. Als toehoorder liep hij colleges middelnederlands bij prof. dr. J.F. Stoet in Amsterdam. In 1925 behaalde hij zijn akte Nederlands mo.

Reeds in 1923 benoemd tot docent in dit vak aan de kweekschool die hij zes jaren te voren als leerling had verlaten, zou hij zich daaraan tot 1964 ten volle wijden. Ten volle, doch niet uitsluitend. Nog vóór 1930 was hij tevens leraar aan de rk School voor Maatschappelijk werk in Hilversum. Dertig jaar lang gaf hij er les in algemene letterkunde,

[p. 115]

spreekvaardigheid, voordracht en jeugdlectuur. Tenslotte was hij in diezelfde periode als neerlandicus verbonden aan een grote particuliere cursus voor hoofdakte in Amsterdam. Onderwijs geven, bezield doceren was het eerste en belangrijkste facet van Piet Oomes' uitgebreide werkkring. Maar zijn ijver en creativiteit waren daarmee niet uitgeput. Alvorens erop in te gaan, iets over zijn privéleven en persoonlijkheid.

Twee geschriftjes van Piet Oomes, daterend van veel latere datum en eigenlijk bestemd voor de naaste familie, werpen daar licht op. Het ene draagt als titel Op twee en drie snaren - dagboekproeven (1976), het andere Familiedomein (1978). Als ‘uitnodiging tot delen in een intiem familie- en vriendinnenbestand’ mochten wij ze beide - met een opdracht van de schrijver - ontvangen.

In 1926 ging Piet Oomes een huwelijk aan met Netty Kerstholt, die hem acht kinderen zou schenken. Wanneer zij hem reeds in 1947 ontvalt, schrijft hij kort daarop over haar: ‘Wij weten allen, hoe je toewijding aan ons tijdens je leven tot het uiterste ging. Je liefde had de schoonheid van alle dingen die volstrekt zijn.’ Wie zich zó over zijn vrouw uitlaat, moet haar ook de warmte en innigheid hebben geschonken waarop zij recht had. Dat zal hem wel niet altijd zijn gelukt, gezien hij elders bekent: ‘opvliegend te zijn en het in de beheersing niet ver genoeg te hebben gebracht.’ Hij tekent dit aan naar aanleiding van een woedeuitbarsting tegen zijn zoon, die met een hockeybal een grote ruit in huis aan diggelen schoot. Anderzijds blijkt zijn vergevingsgezindheid jegens de opgeschoten jongen zodra die probeerde het goed te maken. Opgemerkt zij nog, dat de vader al vroeg bij zijn kinderen het gevoel trachtte te ontwikkelen voor natuur en kunst. Straks over zijn karakter en familie-leven nog iets meer. Terug nu naar zijn verdere levensloop.

Naast een druk bezet leraarsambt wist Piet Oomes van lieverlee zijn naam in de publiciteit te brengen. Werkte hij al vanaf 1925 mee aan verschillende bladen en tijdschriften - van deze laatste vermeld ik het jeugdtijdschrift Mei en De Gemeenschap: Maandblad voor Katholieke Reconstructie -, zijn vermoedelijk eerste publicatie in boekvorm was Oogen open voor den nieuwen tijd (1935), op basis van een voordracht die hij hield op een jaarvergadering van de rk Mulo-vereniging. In hetzelfde jaar verscheen als vierde deeltje in de reeks Uit de Geschiedenis der Nederlandse Gouwen van zijn hand Twente van d'oalde naar de nijje tied. Eveneens aan de geschiedenis verwant was zijn Joost van den

[p. 116]

Vondel: schets van zijn leven en werk, met illustraties van C. Teeuwes. Deze gelegenheidsuitgave bij de Vondel-herdenking in 1937 werd gedrukt in een oplage van maar liefst 80.000 exemplaren, die totaal uitverkocht raakte. En jaar tevoren was reeds verschenen Nederlandse stemmen (i en ii) Bloemlezing uit de Nederlandse letterkunde, door hem literair-historisch ingeleid en becommentarieerd. In snel tempo volgden daarna Lessen in letterkunde, een leerboek voor het voortgezet onderwijs, en De levende taal, een leergang in zeven deeltjes voor de ulo-scholen, alle meermalen herdrukt. Zoals vaak bij schoolboeken legden deze uitgaven hem geen windeieren en was hij in 1941 financieel bij machte tot aankoop van het fraaie landhuis 't Holtink, Utrechtseweg 47 te Hilversum. De villa was in 1910 gebouwd door de architecten Jan en Herman Baanders uit de school van De Bazel. Twintig jaar heeft hij ervan genoten.

Hoe mooi lag het daar,
strak en speels gebouwd in 't groen;
vitaal familie-huis.
Een groot gezin kwam tot bloei
door bange jaren heengeleid.

Aldus een van Piet Oomes' vluchtige expressies in gebonden vorm ‘als een poging om een hem aangeboren stroom van woorden te kanaliseren, soms af te dammen,’ zoals hij in genoemde familie-geschriftjes getuigt. Enerzijds was de bezettingstijd voor hem een adempauze na zijn vele publicaties - uitgeven bracht moeilijkheden en de tijdschriften waaraan hij meewerkte hielden op te bestaan - anderzijds stelde ze hem in de gelegenheid zich meer voor het opgroeiend gezin in te zetten. Vaak was gedurende die jaren zijn jongste broer Gerhard, de pastoor, bij Piet te gast. In Familiedomein staat hij vermeld als ‘een groot houtkliever, die van beuk tot blok met zaag en bijl’ in de tuin werkte om dan 's avonds met hem een oude Bordeaux te savoureren. Ja, de Oomes hadden Bourgondisch bloed en een hechte familieband, zoals nog zal blijken.

Na de oorlog goed te zijn doorgekomen, was voor de leraar nog een andere taak weggelegd, waarvoor zijn aanleg hem als bestemd had: voordrachten te houden over literatuur voor de microfoon en spreekbeurten op diverse bijeenkomsten. Januari 1946 vertrouwde de kro hem een eigen rubriek toe, In 't Boekhuys, die hij veertien jaar lang

[p. 117]

waarnam. Het jaar daarop ontviel hem zijn geliefde vrouw. Wie zou de last van het grote gezin op zich nemen? Het was zijn oudste dochter Iet, die haar studie in de klassieken voorlopig liet rusten. Maar op 27 juli 1948 nam een tweede vrouw en moeder haar plaats in: Titia Boswijk, weduwe van C.J.A. Slewe, oprichter van De Volkskrant. Zij had uit dit huwelijk zes kinderen, zodat Piet Oomes' gezin nu niet minder dan veertien bedroeg: een niet geringe opgave voor beiden. Zij hebben zich er dapper doorgeslagen. En nog wel bij een steeds drukkere aanloop op 't Holtink. Want zowel de zondagse boekbespreking voor de kro als daarnaast maandelijks een wat bescheidener rubriek Onze plank in 't Boekhuys bezorgden hem een levendig contact met tal van Nederlandse en Vlaamse auteurs. Bijzonder dient de naam van Antoon Coolen te worden genoemd. Oomes' vriendschap met hem dateerde al van de jaren 1920-1933 toen Coolen eveneens in Hilversum woonde. Wanneer Coolen in later jaren voor een radio-uitzending daar terugkwam, liep hij meestal bij Piet aan. Geen wonder dat deze in 1959, in de serie Ontmoetingen van Desclée De Brouwer, met warm hart een monografie over hem schreef die zelfs een herdruk beleefde.

Om nog even terug te komen op zijn zondagse boekbespreking voor de kro: In het half uur dat ervoor was uitgetrokken, kreeg de spreker de gelegenheid wat dieper op zijn onderwerp in te gaan. Hij deed dit in zijn eigen stijl, vaak uitbundig, terwijl hij - voor zover ik hem hoorde - blijk gaf het hele boek te hebben gelezen, en goed ook.

In 1961, toen de kinderen inmiddels huns weegs waren gegaan, verlieten ook Piet en Titia de nu voor hen te ruime woning en vestigden zich in het nabije Laren. Hun nieuwe huis, aan de rand van de gemeente, had toen nog vrij uitzicht op de landerijen. Met mijn vrouw heb ik Piet daar meer van nabij leren kennen, hem trouwens ook ontmoetend op de jaarvergadering van de Maatschappij en de pen, waarvan hij tevens tot lid gekozen werd. Dankbaar gedenk ik hier, hoe hij met Willem Brandt een keuze van honderdveertig verzen uit mijn poëzie maakte voor de jubileumbundel Bescheiden Solo ter gelegenheid van mijn zeventigste verjaardag. Mijn pseudoniem was Jacques Benoit.

Zoals velen van zijn generatie kon Piet Oomes zich maar moeilijk omschakelen naar de nieuwe maatschappelijke, godsdienstige en literaire stromingen. Maar hij bleef zich oriënteren. Overigens eiste een opdracht van het Coster-comité zijn volle aandacht: de verzorging van het grootste deel der Verzamelde werken van Dirk Coster, een Sijthoff-

[p. 118]

productie in twaalf delen, waarbij Oomes ook de levensschets van de auteur voor zijn rekening nam. Tevoren wist hij dat de gecommentarieerde uitgave hem door velen niet in dank zou worden afgenomen. Niettemin schreef Piet Oomes met kracht van overtuiging, zonder een zweem van exaltatie. In dit opzicht viel hij dr. G. Knuvelder bij in diens waardering van Coster: ‘ni cet excès d'honneur, ni cette indignité’ (Racine). De verzorging van genoemde uitgave was een uiterst vermoeiend werk voor hem geweest en de eens zo vitale Oomes begon allengs het verval van krachten te voelen. Een heupbreuk verergerde zijn toestand nog. Hij kon niet langer deelnemen aan de jaarlijkse familie-reünie - een grote winterwandeling, zoals die nog in 1976 plaats vond, besloten met tweeënzeventig personen aan tafel in De Rustende Jager te Bentelo. In 1982 was opname noodzakelijk in het rk Verpleeghuis Kalorama te Nijmegen. Oomes overleed daar op 3 december 1984 en werd in Hilversum begraven.

J. Bayer

Noten

Dankbaar heb ik gebruik gemaakt van de gegevens mij door de familie verstrekt.

Voornaamste geschriften

Oogen open voor den nieuwen tijd. Utrecht, St. Gregoriushuis, 1935.

Twente van d'oalde naar de nijje tied. Utrecht, St. Gregoriushuis, 1935.

Nederlandse stemmen. Bloemlezing uit de Nederlandse Letterkunde, lit.-historisch ingeleid en becommentarieerd. Zwolle, nv Tjeenk Willink, 1936 (twee delen; tweede druk: 1964)

Joost van den Vondel. Schets van zijn leven en zijn werk. Amsterdam, nv Joost van den Vondel, 1937.

Lessen in letterkunde. Een leerboek voor het voortgezet onderwijs. Utrecht, St. Gregoriushuis, 1937 (zesde druk: 1956).

De levende taal. Een leergang in zeven deeltjes voor de ulo-scholen. Utrecht, St. Gregoriushuis, 1939 (derde druk: 1952).

Compendium van de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Purmerend, J. Muusses, 1947 (tiende druk: 1966).

Pieter Cornelisz Hooft en de Muiderkring. Utrecht, St. Gregoriushuis, 1947.

H. Ludger, H. Aloysius Gonzaga, H. Stanislaus Kostka in Met de Heiligen het jaar rond. Hagiografieën in vier delen. Bussum, Paul Brand nv, 1949.

Kristal. Vier bundels oorspronkelijke Nederlandse verhalen op uitnodiging samengesteld met A. Lens. Alphen aan den Rijn, N. Samsom, 1961 (zevende druk: 1968).

Dirk Coster, Verzamelde Werken. Leiden, A.W. Sijthoff, 1961-1970. (Henriette L.T. de Beaufort verzorgde delen 1-4; Piet Oomes delen 5-12; in deel ii

[p. 119]

schreef hij Dirk Coster 1887-I956. Een schets van zijn leven).

De bovenste plank. Een keuze toegelichte boeken op weg naar het eindexamen. Tilburg, Informatie-dienst inzake lectuur, 1966.

Herluf C.J.A. baron van Lamsweerde in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1965-1966. Leiden, E.J. Brill, 1967.

Lessen in Letterkunde, Rendez-vous met de literatuur, geheel los van de voorgaande Lessen. Culemborg, Koninkl. pbna, 1976 (vijfde druk).

Esmoreit; Elckerlyc; Josef in Dothan; Peter en Pauwels; Salomon; Het wederzijds huwelijksbedrog. Bussum, Ons Lekenspel, 1955-1960 (zes toneelwerken uit de Nederlandse letterkunde, ingeleid en geannoteerd).

Antoon Coolen. Brugge, Desclée de Brouwer, 1959 (derde druk: 1964).

Persoonlijke herinneringen aan Antoon Coolen in Roeping 37, 1961.